Multuk ltural zm

 
Ə
hməd Ağaoğlu. Əhməd Ağaoğlunun yaradıcılığında xüsusi yer tutan «Üç 
mədəniyyət»  traktatı  1920-ci  ildə  Maltada  sürgündə  ikən  yazılmış,  lakin  ilk  dəfə 
1927-ci ildə Ġstanbulda çap olunmuĢdur. Mədəniyyətdə dil ortaqlığı amilini ġərq 
və  Qərbin  timsalında  müqayisə  edən  ədib  yazır  ki,  «...  bu  gün  ən  azı  üç  Avropa 
dilini  -  fransızcanı,  inciliscəni,  almancanı  bilməyən  ciddi  bir  avropalı  alim  və 
ə
dibinə həmən-həmən rastlanmaz. Bunlar zatən ortaq olan və Avropa mədəniyyəti 
amillərindən bulunan əski yunan və latıncanı da ta çocuqluqlarından öyrənirlər. Bir 

zamanlar  bu  iki  dil,  Ġslam  aləmində  ərəbcə  və  farsca  kimi,  Qərb  aləmində  ortaq 
elm və ədəbiyyat dili idi. Bütün alimlər latınca yazarlardı». 
Şə
rq mədəniyyətinin tənəzzülünü və zaman-zaman öz yerini Qərb 
mədəniyyətinə tərk etməsinin səbəbini ġərqdə fəzilətin hökmdara, Qərbdə isə 
qanunlara itaətdə dərk olunması ilə xarakterizə edən müəllif «həyat tərzi» kimi 
mənalandırdığı mədəniyyət amilinin mütəlif tərəflərinin (ailə, dövlət, hökumət, 
din, təlim-tərbiyə, əxlaq və s.) bu kontekstdə təfsirini verir. 
«Üç mədəniyyət» əsərində millətin əxlaqının formalaşmasında dindən sonra ən çox 
ə
dəbi və fəlsəfi əsərlərin rol oynadığını göstərən Ağaoğlunun fikrincə, «bizim ta 
dünənə qədər təqlid etdiyimiz ədəbiyyat və fəlsəfə əsərlərinin nümunələri ərəb və 
fars mənbələrindən alınmıĢ olanlarıdır. Bunların arasında bu gün əsrin ruhuna 
müvafiq, onu təmin edəcək tək bir əsər göstərilə bilərmi?» 
Bu  səbəblər  sırasında,  Ağaoğlunun  yazılarında  da  gördüyümüz  kimi,  islam 
cəmiyyətlərinindurğunluğu,  idarəçilərin  və  üləmanın  insani  qüsur  və  ya 
yetərsizliyindən  qaynaqlanan  problemlər,  cəhalət  və  təəssüb,  qadının  ictimai 
həyatda passiv iştirakı, zehni və elmi düşüncəyə qapalılıq, qədərçilik, despotizm və 
s. göstərilməkdədir 
slam aləminin tənəzzülünü dinin təməllərinə bağlamaması, ona bir sıra yönlərdən 
haqq  qazandırmaqdadır.  Bu  mövzudakı  təhlillərində  o,  islam  dininin  mövcud 
vəziyyətini  xristianlığın  vaxtilə  yaşadığı  analoji  proseslə  müqayisəli  şəkildə 
araşdırır  və  tənəzzülün  dinin  mahiyyətindən  qaynaqlanmadığına  dair  analitik 
mühakimələr yürüdür 
Müəllifə  görə, “millətçilik  özü-özlüyündə  hörmətə  layiq,  hətta  möhtəşəm  bir 
hadisədir,  çünki  o,  xalqların  həyatında  bir  zərurətdir.  Mən  hətta  düşünürəm  ki, 
bəşəriyyətin  təkamülü  tarixində  millətçilik  dindən  sonra  insan  ruhunun  ikinci 
böyük mərhələsidir. O, tarixdə ən böyük qəhrəmanlıqların nədəni olmuş, yenə də 
olacaq. Onsuz bir sıra xalqlar yenə də yadların zülmü altında inləməli olacaqdı və 
məhz  onun  sayəsində  hələ  bir  çoxları  uyğun  çıxış  yolu  tapacaq...  Həqiqi,  dürüst, 
sonunadək özünə sadiq qalan millətçi, özününkünü müdafiə edərkən, başqasınınkı 
üzərində  hər  hansı  zülmü  də  rədd  etməlidir”. Amma  hakim  millətçilik  bu  zaman 
Rusiyada azlıqlara qarşı nifrət püskürür, onları assimilə etməyə çalışırdı. Məsələn, 
“Novoye  vremya”  jurnalının  yazarı  Menşikov  erməniləri,  bolqarları,  serbləri  və 
başqa  azlıqları  dilindən  imtinaya  məcbur  etmədiyi,  onlara  zorla  slamı  qəbul 
etdirmədiyi,  başqa  sözlə,  assimilə  etmədiyi  üçün  Osmanlını  “axmaq”  adlandırır. 
Ə
hməd  bəy  Ağayev  rusiyasayağı  bu  tip  millətçiliyi,  müasir  terminlə  ifadə  etmiş 
olsaq, şovinizmi rədd edir. 

Avropa ölkələrindən  öyrənməyin  vacib  olduğunu  deyir,  Avropa  tarixində 
millətçiliyin oynadığı müsbət quruculuq rolundan bəhs edir və göstərir: “... cümlə 
millətlərin  ən  parlaq  mərhələləri  haman  “millətçilik”  deyilən  dövrələridir!  Əlan 
ümum  dünyanı  heyrətdə  qoyan,  ümumdünyaya  hökmfərma  olan,  o  moşəşe 
(parlaq), o müqtədir, öz ülum, sənayesi ilə övci-əlayə (yüksəklərə) çatmış Fransanı, 
ngiltərəni,  Almaniyanı,  taliyanı  bu  əzəmətə,  bu  həşəmətə  çıxaran  haman 
millətçilik,  haman  nasyonalizm  dövrəsi  oldu!”.  Əhməd  bəy  başqa  məsələlərlə 
yanaşı,  hər  millətçiliyin  müsbət  olmadığı  fikrində  də  israr  edir.  Rusiyada 
Pruşkeviçin  millətçiliyi  ilə  Turgenevin  millətçiliyi  arasında  böyük  fərq  olduğunu 
izah  edir.  Elə  buradaca  o,  öz  millətinin  eyiblərini,  başqa  millətlərin  müsbət 
keyfiyyətlərini  gizlətməyi  xəyanət  sayır:  “Həqiqi  millətçi  millətini  tənqid 
etməkdən,  millətinin  eyyubatını  (eyiblərini),  qüsuratını  görkəzməkdən,  millətinin 
azarlarını, dərdlərini arıyıb da açıq-açığa deməkdən nəinki çəkinmiyorlar, bəlkə bir 
an böylə qafil olmuyorlar.Və həmçinin həqiqi millətçilər qeyri millətlərin arasında 
olan  gözəl  sifətləri,  gözəl  adətləri,  gözəl  binaları  öz  milləti  üçün  imtisal  edüb 
(örnək  bilib),  millətini  bu  gunə  şeyləri  əxz  etməyə  təhrik  və  təşviq  etməkdən 
çəkinmiyorlar”.  Əhməd  bəy  Ağayev.  Millət  və  millətçilik.  – Tərəqqi, 22  yanvar 
1909, № 16, s. 2. 
SLAMA GÖRƏ VƏ  SLAM YYƏTDƏ QADIN” əsərində Ə. Ağaoğlu  yazırdı: 
Quranın  tekisti  slamın  peyğəmbəri,  onu  ilk  dəfə  Xristosun  təlimi  ilə  tanış  etmiş 
sabinləri  necə  də  nəcib  minnətdarlıq  hissləri  ilə  xatırlayır.  sanın  iztirabları 
haqqında,  Onun  mövludu,  Məryəm,  “ lahi  ruh”un  anası  haqqında  bəhs  olunan 
yerlər elə dərin həyəcan, şəfqət və ehtiram ifadə edir, o qədər ülvi və əzəmətlidir 
ki, buna Quranın üslubunda nadir hallarda rast gəlmək olar.  
Müsəlmanlar  arasında  Məryəm  bəzi  xristian  sektalarda  olduğundan  daha 
hörmətlidir. O, Allahın seçdiyi günahsız, saf bir qızdır; Məhəmməd ona qarşı dərin 
ehtiram hissləri bəsləyir; öz qızı Fatimə haqqında o deyir: “ lahi ruhun anası olan 
Məryəmdən sonra Fatimə ikinci qadındır”. O,  sanın təlimini özünəməxsus tərzdə 
dərk  etmişdi  və  Məhəmmədin  yaratdığı  din,  onun  təbirincə,  sanın  dininin  təhrif 
olunmasına qarşı etirazın təzahürü idi; Quranda tez-tez təkrar olunur: “Mən  sanın 
təliminin  həqiqətlərini  bərpa  etmək  üçün  gəlmişəm”s56  Mübariz  Süleymanlı 
Ə
HMƏD  AĞAOĞLUNUN  “ SLAMA  GÖRƏ  VƏ  SLAM YYƏTDƏ  QADIN” 
Ə
SƏR NƏ ELM -TƏNQ D  YANAŞMALAR. Bakı, 2008, 148 s. 
Ə
dəbiyyat 
 
1.
  Дандамаев М.А., Луконин В.Г. Культура и экономика древнего Ирана. 
М
.,1980, с. 312-318 
2.
  Əliyev E. Azərbaycanda Zərdüştilik. Bakı, Çaşoğlu, 2002, s. 8-28  

3.
  Əliyev R. Din. Əxlaqa aparan yol. Bakı 2005, s. 13-18 
4.
  Azərbaycan tarixi yeddi cilddə.  kinci cild (III-XIII əsrin birinci rübü). Bakı, 
Elm, 1999, səh. s. 109-149, 255-282  
5.
  Azərbaycan  tarixi.  Uzaq  keçmişdən  1870–ci  iləqədər.  (Red.  S.  Əliyarlı). 
Bakı 1996 səh.132-155; 189-191 
6.
  Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007. s.81-
120 
7.
  Əsgər  Əhməd.  XII-XV  əsrlərdə  Аzərbaycanın  mənəvi  mədəniyyət.  Bakı-
2012.s.65-88 
8.
  slam: Tarix. Fəlsəfə.  badətlər. Bakı, Elm, 1994, s. 6 -114; 147 -165 
9.
  H.  manov,  A.  Əhədov.  Orta  əsr  islam  şərqində  fəlsəfi  fikir.  B.:  Bakı 
Universiteti nəşriyyatı,1998 
10.
 Tusi Xacə Nəsirəddin. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, s.13-18; 
215; 225-235 
11.
 Xəlildov  S.  Şərq  və  Qərb.  Ümumbəşəri  ideala  doğru.  B.:  Azərbaycan 
Universiteti Nəşriyyatı, 2004, 
 
 
 
 
MÖVZU  3 
 
DINI MÜXTƏLIFLIK VƏ MULTIKULTURALIZM 
 
Ə
lverişli  iqlimə,  münbit  torpaqlara  və  gözəl  təbiətə  malik  Azərbaycan  bütün 
dövrlərdə  cəlbedici  və  diqqət  mərkəzində  olub.  Şübhəsiz  ki,  Azərbaycan 
ə
razilərində  müxtəlif  tarixi  dövrlərdə  çoxsaylı  etnik  və  dini  qrupların 
məskunlaşmasında bu amil böyük rol oynayıb. Amma inkaredilməz faktdır ki, bu 
məsələdə  coğrafi  şərait  yeganə  amil  deyil.  Müxtəlif  xalqlara  və  dinlərə  mənsub 
insanların  Azərbaycana  pənah  gətirməsinin  əsas  səbəbi  bu  ölkədə  yaşayan 
insanların  mədəniyyəti  və  onların  xarakterik  keyfiyyətinə  çevrilmiş  tolerantlıq 
xüsusiyyətidir.  Bu,  elə  bir  sərvətdir  ki,  min  illər  boyu  heç  bir  qüvvə  onu 
Azərbaycan xalqından ala bilməyib, əksinə, əsrlər keçdikcə daha da zənginləşib və 
möhkəmlənib. 
Səmavi  dinlərə  qədər  Azərbaycan  ərazilərində  bütpərəstlik  hökm  sürmüşdür. 
Amma  bu  dövrdə  bəzi  inanclara,  xüsusilə,  oda,  suya,  ağaca  və  səma  cisimlərinə 
inam  daha  güclü  olmuşdur.  Min  illərin  keçməsinə  baxmayaraq,  bu  inamın 
ə
lamətləri insanların yaddaşında qalmış və bu gün də onların həyat tərzində özünü 
büruzə  verir.  Məsələn,  ilk  insandan  üzü  bəri  oda  bütün  dövrlərdə  qoruyucu, 
müqəddəs təmizləyici qüvvə kimi baxılmışdır. Odun hər cür çirkinliyi yox etdiyinə 
və  insanlara  təmizlik  gətirdiyinə  inam  bəslənmişdir.  Ümumiyyətlə,  həyatın 
mövcudluğunu şərtləndirən əsas komponentlər kimi od, su, torpaq və hava  slamın 
yayılmasına  qədər  Azərbaycan  ərazilərində  yaşayan  insanların  etiqadında  önəmli 

yer tutmuşdur. Atəşpərəstlik də bu təsəvvürlərlə bağlı inanclar zəminində meydana 
çıxmışdır.  Azərbaycan  ərazisində  məskunlaşan  əhalinin  böyük  bir  qismi  odu 
müqəddəsləşdirmiş, ona sitayiş etmişdir.  
Novruz  bayramı  ilə  günümüzədək  gəlib  çatan  od  ayin  və  mərasimləri 
Azərbaycanda  atəşpərəstliyin  güclü  ənənələri  olduğunu  göstərir.  Azərbaycan 
ə
razisində  Atropatenanın  dini  mərkəzi  Qazakada,  Bakı,  Şamaxı,  Salyan  və 
Lənkəranda  atəşgədələr  olmuşdur.  Suraxanıdakı  atəşgah  Hindistandan  gələn 
atəşpərəstlərə xidmət üçün XVIII əsrdə tikilmişdir. 
Qafqaz  Albaniyasında  atəşpərəstlik  xristianlıq  tərəfindən  təqibə  məruz  qalsa 
da,  mövcudluğunu  qoruyub  saxlaya  bilmişdir.  slamın  Azərbaycana  gəlişi  ilə 
atəşpərəstlik tədricən əhəmiyyətini itirmiş və aradan qalxmışdır. 
 
Bütpərəstlik 
 
Çoxallahlılıqla  bağlı  inancların  məcmusu  kimi  bütpərəstlik  ibtidai  dinlərin 
zəminində yaranmışdır. Azərbaycan əhalisinin bütpərəstlik təsəvvürlərinin kökləri 
çox qədimlərə gedib çıxır və animizm (ruh mənasını daşıyan latın sözü “anima”dan 
ə
mələ  gəlmişdir.  Ruhların  mövcudluğuna,  heyvanların,  bitkilərin,  cansız 
cisimlərin,  təbiət  qüvvələrinin  ağlı  olduğuna,  onların  fövqəltəbii  qüvvəyə  malik 
olduğuna  etiqad  animizm  adlanır),  fetişizm  (cansız  cisimlərə,  qayalara,  ağaclara, 
gildən düzəlmiş bütlərə, insanabənzər təsvirlərə sitayiş fetişizm adlanır) totemizm 
(bir soya, tayfaya mənsub adamlarla bir heyvan və ya bitki növü, bəzən də hansısa 
təbiət  hadisəsi  arasında  əlaqə,  mənşə  və  qan  qohumluğu  olduğuna  inanc), 
ş
amanlıqdan  (sehrçinin,  türkəçarəçinin  vəcd  halında  cuşa  gələrək  ruhlara  əlaqə 
girməsi,  şər  ruhları  qovması)    tutmuş  tanrıçılığa  qədər  müxtəlif  xalq  inanclarını 
ehtiva  edir.  Filoloji  və  etnoqrafik  araşdırmalar  ölkə  ərazisində  bütpərəstliyin 
mənzərəsini  yaratmağa  imkan  verir.  Arxeoloji  qazıntılar  Xınıslı,  Dağkolanı, 
Çırağlıda  qədim  tarixə  malik  iri  daş  bütlər,  smayıllıda  antropomorf  fiqurlar, 
Mingəçevirdə  gil  heykəllər  aşkar  etmişdir.  Dədə  Qorqud  dastanlarında  tanrıçılıq 
inanclarına aid nümunələr tapmaq mümkündür. 
Bütpərəstliklə bağlı ayinçilik çox vaxt sintez halında təmsil olunmuşdur, yəni 
inanclar  bir-birindən  az  fərqlənmiş,  biri  digərindən  təsirlənmiş,  bir-birini 
tamamlayaraq  bölgə  əhalisinin  mənəvi  dəyərlər  sisteminin  təşəkkülündə  birgə 
iştirak  etmişdir.  Qədim  Azərbaycan  ərazisində  ölmüş  əcdadların  ruhlarına, 
qayalara  və  ağaclara  (qayın,  palıd  və  s.),  müxtəlif  təbiət  hadisələrinə  və  səma 
cisimlərinə  pərəstiş  güclü  olmuşdur.  Tanrı  xan  adı  ilə  tanınan  palıd  ağacına  da 
pərəstiş  edilir,  at  qurban  kəsilirdi.  Movses  Kalankatvasi  Alban  hökmdarlarının 
xristianlığı yaymaq üçün bütpərəstliyə qarşı çağırışları, ağac bütləri kəsib atmaları 
barədə məlumat vermişdir. 
 
Zərdüştilik 
 
 Zərdüştilik  tarixən  Azərbaycan  ərazilərində  yaranaraq  digər  ərazilərə 
yayılmışdır.  Adətən,  atəşpərəstliyi  zərdüştilik  dini  ilə  eyniləşdirirlər.  Əslində 
zərdüştilik atəşpərəstliyin içindən çıxsa da, müstəqil din kimi meydana gəlmişdir. 

Halbuki,  hər  iki  inam  müstəqil  din  sahələri  kimi  meydana  gəlib  və  onların 
yaranması bilavasitə Azərbaycan əraziləri və xalqı ilə bağlıdır. 
Zərdüşti əqidələrində od mühüm yer tuturdu və buna görə zərdüştiləri çox vaxt 
atəşpərəst  hesab  edirlər.  Zərdüştilər  ölmüş  adamların  cəsədlərini  murdar  hesab 
etdikləri  üçün  torpağa  tapşırmır,  dağlarda  hazırladıqları  xüsusi  yerlərdə 
saxlayırdılar  ki,  qurd-quş  yesin.  Yalnız  bundan  sonra  təmizlənmiş  sümüklər 
yığılaraq dəfn edilirdi. 
Zərdüştiliyə  qədər  dünyada  müxtəlif  dinlər  və  inanclar  olub,  amma  onların 
hamısı məhəlli xarakter daşıyıb və demək olar ki, yarandığı bölgənin sərhədlərini 
aşa bilməyib.  Üç  böyük  imperiyanın dövlət dini  olmuş  zərdüştilik nəinki  məhəlli 
din  anlayışının  sərhədlərini  aşmış,  hətta  ilk  dəfə  qədim  dünyada  mükəmməl  din, 
dünyagörüşü, əxlaq və məişət, mənəviyyat prinsipləri toplusu yaratmışdır. Bu dinin 
özəlliyi  ondadır  ki,  onun  yaradıcısı  sayılan  Zərdüşt  özünə  qədər  mövcud  olan 
ilahların  hamısını  rədd  edərək  yeganə  Allah  -  Hörmüzü  kainatın  və  bütün  canlı 
varlıqların  yaradıcısı  kimi  irəli  sürüb.  Bu  baxımdan,  bütpərəstlikdən  fərqlənən 
Zərdüştilik bütpərəst dinlərlə səmavi dinlər arasında ayrıca bir mərhələ təşkil edir. 
Bu  dinin  əhatə  dairəsi  yalnız  Azərbaycanın  tarixi  əraziləri  və  Yaxın  Şərqlə 
məhdudlaşmamış, Qərbə, xüsusilə qədim yunan və Hind mədəniyyətinə ciddi təsir 
göstərmişdir.  Tarixi  faktlar,  eləcə  də  bizə  gəlib  çatmış  yunan  tarixçi  və 
filosoflarının  əsərləri  sübut  edir  ki,  zərdüştiliyin  müqəddəs  kitabı  olan  Avesta, 
xüsusilə,  bu  kitabı  yaradan  maqlar,  onların  təlimində  və  atəşpərəstlik  dinində 
islahat  aparmış  Zərdüşt  yunan  mədəniyyətinin  inkişafında  böyük  rol  oynayıb. 
Bəlkə, elə buna görədir ki, ingilis tədqiqatçısı Meri Boys Zərdüştiliyin bəşəriyyətə 
bütün digər etiqad növlərindən daha artıq dərəcədə təsir göstərdiyini iddia edir. 
Ə
ksər  tədqiqatçılar  təsdiqləyir  ki,  Zərdüştün  dövrünə  qədər  analoqu  olmayan 
ideyaları nəinki onun ardıcıllarına, hətta qədim dövrün bir çox aliminə - Platona, 
Aristotelə,  Hermippinə  və  başqalarına  güclü  təsir  göstərib.  Uzun  tarixi  dövr 
ə
rzində  dövlət  dini  statusunu  qoruyub  saxlayan  zərdüştilik  VII  əsrdən  etibarən, 
yəni  slamın  yayılması  ilə  əlaqədar  zəifləməyə  başlayıb.  Təsir  dairəsi  bu  qədər 
geniş  olan,  Hindistanda  və  randa  indiyədək  mənsubları  yaşayan  zərdüştilik 
Azərbaycanın  tarixi  ərazilərində  yaranmış  və  Azərbaycan  xalqının  bəşəriyyətin 
mədəni dəyərlər sisteminə ərməğan etdiyi ilk böyük töhfədir. 
Zərdüşti  əqidələri  e.ə.  III  əsrdən  etibarən  ehkam  səciyyəsi  daşımağa 
başlamışdır.  Azərbaycan  ərazisində  Dərbəndə  qədər  zərdüştilik  sasanilərin  hərbi-
siyasi uğurları ilə bağlı olaraq yayılmağa başlamışdır. Yeni dinin təbliği məqsədilə 
bu ərazilərə iranlı zərdüştilər köçürülürdü. Eyni zamanda Azərbaycanda zərdüştilik 
yerli  xüsusiyyətlər  də  kəsb  etmişdir.  Azərbaycan  ərazisində  nüfuz  dairəsini 
genişləndirmək  üçün  sasanilərlə  bizanslılar  arasında  şiddətli  mübarizə  getmiş, 
nəticədə gah zərdüştilik, gah da xristianlıq güclənmişdir. Belə bir şəraitdə bölgəyə 
gələn islam sürətlə və nisbətən dinc yolla yayılmaq imkanı əldə etmişdir. 
 
Yəhudilik  
 
Azərbaycan  xalqının  bu  zənginliyini  təsdiqləyən  və  min  illər  ərzində  ondan 
faydalanan  xalqlardan  biri  də  yəhudilərdir.  Azərbaycanda  məskunlaşmalarının 

tarixi  2600  il  öncəyə  gedib  çıxan  yəhudilərin  bu  böyük  tarixi  dövr  ərzində 
azərbaycanlılar tərəfindən nə vaxtsa dini ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarına dair heç 
bir fakt yoxdur.  
Yəhudilər  Azərbaycana  gəlməmişdən  əvvəl  bu  ərazilərdə  müxtəlif  dinlər  və 
inanclar  olub,  lakin  onların  heç  biri  kənardan  gəlməyib,  burada  formalaşıb.  Bu 
baxımdan,  Azərbaycana  kənardan  gəlmiş  ilk  din  olan  yəhudilik  həm  də  bu 
ə
razilərdə yayılan ilk səmavi dindir. Azərbaycanda ən qədim yəhudi icması sayılan 
dağ  yəhudiləri  bizim  eradan  əvvəl  VI  əsrdə  Yerusəlimdə  birinci  xram  adlanan 
məbədin  sökülməsi  nəticəsində  vətənlərini  tərk  etmiş  qədim  yəhudi  qəbilələrinin 
nəslindəndirlər. 
Azərbaycanda  üç  yəhudi  icması  -  dağ,  əşkinazi  və  gürcü  yəhudiləri  icmaları 
mövcuddur.  Bütövlükdə  ölkədə  yəhudilərin  sayı  təxminən  16.000-dir.  Bunlardan 
11.000-i dağ yəhudiləridir ki, təxminən 6.000-i Bakıda, 4.000-i Qubada, min nəfəri 
isə  digər  şəhərlərdə  yaşayır.  Dağ  yəhudiləri  hazırda  ölkədəki  bütün  yəhudi 
diasporu arasında çoxluq təşkil edir. Əşkinazi yəhudilər 4,3 min nəfərdir. Onların 
ə
ksəriyyəti  Bakıda  və  Sumqayıtda  yaşayır.  Gürcü  yəhudiləri  təxminən  700 
nəfərdir. Onların ölkəmizə gəlişi əsasən XIX əsrin sonuna, sənaye bumu dövrünə 
təsadüf edir.  
Bir fikrə görə, ən qədim yəhudi icmalarından olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir 
vaxtlar  Assuriya  və  Babil  şahları  tərəfindən  Fələstindən  çıxarılmış  və  Midiyada 
məskunlaşdırılmış  srail  oğulları  nəslindəndirlər.  Onların  əcdadları  yəhudiliyə  ilk 
iman  gətirmiş  insanlar  olmuş,  Fələstindən  kənarda  yaşamış  və  xristianlıq 
yəhudiliyin  içindən  çıxan  bidətçi  bir  firqə  kimi  təşəkkül  tapmağa  başlayanda  sa 
Məsihi  təqib  edənlər  arasında  olmamışlar.  Elə  Midiyada  ikən  onlar  tatlarla 
qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami 
və yəhudi sözləri ilə qatışıq bir ləhcəsi olan tat dilində danışırlar. 
Başqa  tədqiqatçıların  fikrincə,  dağ  yəhudiləri  Şərqi  Qafqaza  Sasani  hökmdarı 
Xosrov  I  Ənuşirəvan  (531-579)  tərəfindən  köçürülmüşlər.  Hökmdar  Qafqazda 
qalalar  tikdirir,  şəhərlər  saldırır,  bu  şəhərlərdə  Mesopatamiyadan  köçürtdüyü 
farsları və yəhudiləri yerləşdirirdi. Dağ yəhudilərinin danışdıqları tat dili də həmin 
dövrdən miras qalmışdır. 
Hər  halda  deyə  bilərik  ki,  dağ  yəhudiləri  Azərbaycana  sasanilərin  siyasəti  ilə 
bağlı olaraq 15 əsr bundan qabaq gəlmiş, imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək 
məqsədilə sərhəd məntəqələrində yerləşdirilmiş, yerli əhali ilə sıx təmasda olsalar 
da,  dinlərini,  adət-ənənələrini,  həyat  və  düşüncə  tərzlərini  qoruyub  saxlamışlar. 
Dağ  yəhudiləri  əqidə  məsələlərində  əşkinazi  yəhudilərlə  müqayisədə  daha 
ortodoksaldırlar.  
Hazırda Bakıda, Oğuzda, Qubada dağ yəhudilərinin bir neçə sinaqoqu fəaliyyət 
göstərir.  Qubadakı  Krasnaya  Slobada  qəsəbəsi  bütün  postsovet  məkanında  dağ 
yəhudilərinin kompakt yaşadıqları yeganə yerdir.  
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra buradakı yəhudi icmaları daha da 
fəallaşmış,  beynəlxalq  yəhudi  təşkilatları  ilə  əlaqələrini  möhkəmlətmiş,  öz  dini 
məktəblərini,  mədəniyyət  mərkəzlərini,  cəmiyyətlərini,  klublarını  və  qəzetlərini 
yaratmışlar.  2003-cü  il  martın  9-da  Bakıda  Avropada  ən  böyük  yəhudi  sinaqoq 
açılmışdır.  

Yəhudi  dininə  mənsub  insanlar  təkcə  Azərbaycanda  yox,  dünyanın  əksər 
ölkələrində  yaşayırlar  və  məlum  məsələdir  ki,  onlara  münasibət  hər  yerdə  eyni 
deyil.  Amma  Azərbaycanda  bu  dinin  mənsublarına  bütün  tarixi  dövrlərdə 
münasibət birmənalı olub, hansısa yəhudi nə vaxtsa özünü «ögey övlad» kimi hiss 
etməyib, əksinə, böyük bir ailənin bərabərhüquqlu üzvü kimi həmişə onun rifahı və 
inkişafı  üçün  çalışıb.  Ümumiyyətlə,  yəhudilərə  göstərilən  münasibətə  görə 
Azərbaycan  yalnız  sraillə  müqayisə  oluna  bilər.  Bu  fikir  təkcə  azərbaycanlıların 
və bu ölkədə yaşayan yəhudilərin yox, həm də başqa dövlətlərin, o cümlədən  srail 
vətəndaşı olan yəhudilərin təsdiqlədikləri həqiqətdir. 
 
Xristianlıq 
 
Xristianlıq  Azərbaycan  ərazisinə  yeni  eranın  ilk  əsrlərində,  hələ  sa  Məsihin 
həvariləri  dövründə  Qafqaz  Albaniyası  vasitəsilə  nüfuz  etmişdir.  70-ci  ildə 
Yerusəlimin  (Qüdsün)  süqutundan  sonra  yəhudilərin  Qafqaza  köçürülməsi 
güclənir. Gələnlər  sanın göstərdiyi möcüzələrdən danışırlar. Bu cür təbliğin təsiri 
altında bölgədə ilk xristian icmaları yaranır. Albaniyada xristianlığın yayılmasında 
bu  dövr həvari  dövrü adlanır  və  həvarilərdən  Varfolomey  və  Faddeyin  adları  ilə 
bağlıdır. Həvari Faddeyin şagirdlərindən olan Yelisey Yerusəlimin birinci patriarxı 
Yəqubun  xeyir-duası  ilə  yeni  dini  təbliğ  edə-edə  Aqvan  diyarına  gəlib  çıxmış  və 
Kiş adlı yerdə kilsə tikmişdir. Bu kilsə Ermənistandakı birinci xristian kilsəsindən 
qabaq tikilmişdir.  
313-cü  ildə  Roma  imperatoru  Konstantin  xristianlığa  etiqad  üzərindən 
qadağanı  götürəndə  Alban  hökmdarı  Urnayr  xristianlığı  dövlət  dini  elan  edir.  Bu 
vaxtdan  etibarən  Azərbaycanda  xristianlığın  yayılmasının qrekofil  dövrü adlanan 
yeni  dövrü  başlanır.  Akademik  Z.Bünyadov  göstərir  ki,  Urnayr,  II  Vaçe  və  III 
Vaçaqan  ölkədə  xristianlığı  yaymaq  üçün  mübarizə  aparmışlar.  IV-V  əsrlərdə 
ruhanilik və kilsə iyerarxiyası təşəkkül tapır. Katolikosun göstərişi ilə feodallar öz 
ə
razilərində  kilsə  üçün  xüsusi  yerlər  ayırırdılar.  Bölgədə  kilsələr  tikilir,  dini 
kitablar siryani, arami və yunan dillərindən Alban dilinə tərcümə edilirdi.  
Azərbaycan  tarixinin  xristianlıqla  bağlı  məqamları  təkcə  slamdan  öncəki 
dövrə aid deyil, əksinə,  slam Azərbaycanda aparıcı dinə çevrildikdən sonra da bu 
ə
razilərdə  xristianlar  yaşayıb  və  ümumi  mədəniyyətimizin  formalaşmasında 
yaxından  iştirak  ediblər.  Üstəlik  müəyyən  tarixi  dövrlərdən  başlayaraq  bu  dinin 
müxtəlif  qolları  -  pravoslavlıq,  katoliklik  və  protestantlıq,  eləcə  də  lüteranlıq 
ölkəmizdə yayılıb və yaşamaq hüququ qazanıb.  
Azərbaycanın ikiyə  bölünməsindən  və  Rusiya  işğalından  sonra  bölgədə  fərqli 
dini  mühit  formalaşıb  ki,  onun  təsiri  hələ  də  davam  edir.  Çünki  Rusiyanın 
işğalından  sonra  xristianlığın  pravoslav  və  lüteran  qoluna  mənsub  xeyli  sayda 
insan  kütləvi  şəkildə  Şimali  Azərbaycana  köçürüldü  və  ölkədə  əhalinin  istər  din, 
istərsə  də  məzhəb  baxımından  tərkibi  xeyli  dəyişdi.  Şübhəsiz,  XIX  əsrin  ikinci 
yarısında  Bakıda  neft  sənayesinin  inkişafı  nəticəsində  işləmək  üçün  müxtəlif 
ölkələrdən Azərbaycana gələn insanların sayı xeyli artdığından əhalinin dini tərkibi 
daha da zənginləşdi. Bunu həmin dövrdə Bakının dini xəritəsi də təsdiqləyir. 1913-
cü ilin məlumatına görə, Bakıda 76 min 927 xristian, 9 min 592 yəhudi, 3 min 801 

lüteran, 2 min 902 katolik, 4 min 496 sektant, 262 nəfər təriqətçi yaşayıb və həmin 
dövrdə  Azərbaycanda  məscidlər,  pravoslav  baş  kilsələri,  kiçik  kilsələr,  kirxa  və 
sinaqoqlar,  məbədlər  və  s.  fəaliyyət  göstərib.  Məhz  bu  dövrdə  Roma-katolik, 
lüteran  və  bir  sıra  protestant  icmaları  formalaşıb.  Bütün  bunlar  onu  göstərir  ki, 
tarixən  çox  konfessiyalı  ölkə  olan  Azərbaycanda  tolerantlıq  prinsiplərinin 
qorunması  üçün  münbit  şərait  olub  və  təkcə  ölkənin  yerli  əhalisi  yox,  hətta 
ə
cnəbilər də bu mühitdən maksimum bəhrələniblər.