Multuk ltural zm

 
Azərbaycan  torpaqlarını  özünün  müstəmləkə  sisteminə  qatan  Rusiya  siyasi 
hakimiyyətini  bölgədə  bərqərar  etmək  məqsədi  ilə  işğal  etdiyi  ərazidə  mövcud 
islam sistemini pozmaq və əsas vasitə kimi götürdüyü xristian ele-mentini artırmaq 
üçün  müstəmləkə  siyasətinin  tərkib  hissəsi  olan  xristian-laşdırma  siyasətini 
məqsədyönlü  olaraq  aparmışdır.  Belə  ki,  müsəlman  ölkəsində  Rusiya 

hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədini əsas tutan mütlə-qiyyət yaddilli, yaddinli, 
yadtəbiətli  əhalinin  assimilyasiyaya  uğramasında  mütləq  vasitə  dini,  xristianlığın 
yayılmasını götürmüşdü. Belə ki, Rusiya im-periyasının hakim dairələrinin fikrincə 
ölkənin  köklü  əhalisi  yadelli  işğalla  ba-rışmayacaq  və  bu  barışmazlığın  dayaq 
nöqtəsi  də  slam  dini  idi.  Çünki,  minillik  bir  tarixi  dövr  boyunca  slam  dininə 
etiqad edən xalq, xristian dövlətin hakimiyyətini asanlıqla qəbul etməyəcəkdi.  
Rusiya imperiyasının Şimali Azərbaycanı tərkib hissəsinə çevirmək məqsədi 
ilə  xristianlaşdırma  siyasətini  aparan  mütləqiyyət  bölgədə  xristian  missioner 
cəmiyyətlərinin  fəaliyyəti  üçün  şərait  yaradır.  Və  işğalın  ilk  illə-rində  fəaliyyət 
göstərən  missioner  cəmiyyətləri  təkcə  pravoslav    deyil,  ha-belə  qeyri-pravoslav 
yönümlü  idilər.  Sonuncuların  fəaliyyət  məkanına  Bazel  missionerləri  cəlb 
olunmuşdular.  Lakin  tezliklə  Rusiya  hakim  dairələrinin  ayrı  ayrı  nümayəndələri 
belə qənaətə gəlirlər ki, qeyri-pravoslav missioner cəmiyyətləri, o cümlədən Bazel 
yevangel cəmiyyəti Rusiya imperiyasının dövlətçilik siyasətinin tələblərinə cavab 
verə bilmədiyi üçün onların  fəaliy-yətinə xitam verilməlidir. Beləliklə, XlX əsrin 
30-cu  illərində  Rusiya  hakim  dairəlilərində  qeyri-pravoslav  missioner 
cəmiyyətlərə,  o  cümlədən  Bazel  missioner  cəmiyyətinə  münasibət  qeyri-loyal 
duruma  gəlmiş  və  nəticədə  1835-ci  ilin  payızında  Bazel  missioner  cəmiyyətinin 
fəaliyyətinə qadağa qoyulmuşdu. Verilən qərarla razılaşmayan Bazel missionerləri, 
baron  Q.V.Rozenə  yazdıqları  hesabatlarında  bölgədə  xristianlaşdırma  siyasətinə 
toxunaraq,  bildirmişdilər  ki,  onların  cəmiyyətinin  əsas  məqsədi  müsəlman-ları 
xristianlaşdırmaqdır.  Və  bunun  üçün  də  əsas  vasitə  olaraq  Bibliyanın  bölgədə 
təbliği və yayılması məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Çünki onların fikrincə dinin 
və  dini  baxışların  dəyişilməsi  üçün  “nəinki  onilliklər,  hətta  əsr-lər  gərəkdir”.  Bu 
fikri  əsas  tutan  Bazel  missionerləri  Rusiya  rəsmi  dairə-lərinin  xristianlaşdırma 
siyasətində kəmiyyət meyarına istinad etmələrini qəbul etmir və bildirirlər ki, qısa 
bir  zaman  çərçivəsində  göstərdikləri  fəaliy-yət  onlara  belə  bir  gerçəkliyi 
aydınlaşdırmışdır  ki,  Azərbaycan  torpaqlarının  köklü  əhalisi,  azərbaycanlıları, 
xristianlaşdırmaq  o  qədər  də  asan  deyil.  Çünki  əsrlərlə  Azərbaycan  xalqının 
mentalitetini,  özünüdərkini  müəyyən-ləşdirən  slam  və  ,,islam  mədəniyyətini 

ş
üurlardan silmək mümkün deyil”. Lakin mütləqiyyət müstəmləkə iddialarından əl 
çəkmək istəməyərək, Bazel missionerlərinin bu müraciətini qəbul etməyərək 1837-
ci ilin yayında onların fəaliyyətini dayandırmışdı.  
    Beləliklə,  XlX  əsrin  ikinci  otuzilliyində  başlayaraq  Rusiya  imperiyasının 
Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  Şimali  Azərbaycanda  apardığı  xristianlaşdırma 
siyasətində yeni istiqamət özünü göstərir. Belə ki, bölgənin işğalının ilk illərində Rusiya 
zəbt  etdiyi  torpaqlarda  mütləqiyyət,  xristian  amilini  sadəcə  olaraq  artırmaq  məqsədini 
ə
sas  götürdüyü  uçun  xristian  dininin  ayrı-ayrı  konfes-siyalarını  xristianlaşdırma  
siyasətinə qoşurdusa da, Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra Rusiya imperiyası 
bölgədə  siyasi  hakimiyyətini  bərqərar  etmək  məqsədi  ilə  qeyri-pravoslav 
konfessiyaların,  o  cümlədən  Bazel  missi-onerlərinin  fəaliyyətini  məqsədəuyğun  hesab 
etməyərək  onları  xristianlaşdırma  siyasətindən  uzaqlaşdırır  və  bu  siyasətin  ana  xətti 
ortodoksal kilsə ilə bağlanılır. 
Ölkədə məqsədyönlü şəkildə xristianlığı yaymaq konturları ilə çıxış edən Rusiya, 
Qafqazda  pravoslavlığı  yayan  “Osetin  komissiyası”nın  fəaliyyəti  ilə  kifayətlənməyib, 
1829-cu ildə “Qafqazda pravoslavlığı yayan cəmiyyəti” təsis edir. Və bu qurum 1860-cı 
ildə  fəaliyyətə  başlayır.  Xristianlığı  ölkədə  yayarkən,  mütləqiyyət  nəzər-diqqəti  şimal-
qərb torpaqlarına yönəldir və Alban kilsə tarixi-abidələrinin  mövcud olduğu ərazilərdə 
xristianlaşdırma siyasətinin uğurlu nəticələrlə sonuclanması qənaətinə gəlir. “Qafqazda 
pravoslavlığı  yayan  cəmiy-yəti”n  fəaliyyəti  nəticəsində  Zaqatala  dairəsində  kilsələr 
tikilməyə  başlayır  və  XIX  əsrin  ilk  illərində  ildə  20  minə  qədər  alban-ingiloy  zor-xoş  
xaç suyuna salınır. Əhali mütləqiyyətin apardığı xristianlaşdırma siyasəti ilə barışmır və 
1863-cü  ildə  Zaqatalada  üsyan  başlayır  və  bu  üsyanın  əsas  səbəblərindən  biri    məhz 
xristi-anlaşdırma siyasəti olur. Bölgədə sosial-siyasi durumu sabitləşdirmək məqsədi ilə 
Qafqaz Canişinliyi “xristianlığı qəbul etmişlərə yenidən  slam dininə qayıt-mağa icazə 
verir”. Nəticədə, bir-neçə il ərzində Zaqatala dairəsində 7 məhəllə kilsəsi, o cümlədən 
Balakən  kilsəsi  bağlanılir.  Beləliklə,  Rusiya  imperiyasının  Azərbaycan  torpaqlarında 
apardığı  xristianlaşdırma  siyasəti  mütləqiyyətin  göz-lədiyi  nəticəni  vermir  və  bunun  
ə
sas  səbəbi  Azərbaycan  xalqının  slam  dininə  olan  bağlılığı  olur.  Bununla  belə 
mütləqiyyət sonrakı illərdə də xristianlaşdırma siyasətini davam etdirilir və bu konturda 

“Qafqazda pravoslavlığı yayan cəmiy-yət” öz xidmətini göstərir, ölkə quberniyalarında 
pravoslav  kilsələri  salınır.  Xris-tian  kilsələrinin  sürətlə  salınması,  xüsusən  Bakı 
şə
hərində  özünü  daha  qabarıq  şəkildə  göstərir.  Burada  xristian  abidələrinin  salınması 
rus  xristian  əhalinin  etiqadı  üçün  şəraitin  yaranması  məqsədini  də  güdürdü.    Belə  ki, 
neft  kapitalının  sıçrayışlı  inkişafı    şəhərdə  demoqrafik  “partlayış”a  səbəbə  olur.  Və  
1913-cü il məlumatına görə, 214.672 nəfərlik Bakı  əhalisi  içərisində birinci yeri ruslar, 
76.228 nə-fərlə, tutur. Bu ilin göstəricilərinə görə şəhərdə 17 pravoslav xristian kilsəsi 
fəaliyyət  göstərirdi.  Beləliklə,  Rusiya  imperiyasının  işğalı  nəticəsində  köhnə  Bakının 
Şə
rq  mədəniyyəti  ilə  Avropa  mədəniyyətinin  çulğalaması  prosesi  mərhələsi 
başlanmışdı. 
 
      Ruslaşdırma siyasəti. 
Xristianlaşdırma  siyasəti  ilə  paralel  olaraq,  mütləqiyyət  Şimali  Azərbay-cana 
Rusiya imperiyasının mərkəzi quberniyalarından rus əhalisini də köçürürdü ki, məqsəd  
ölkənin  köklü  əhalisini,  azərbaycanlıları,  assimilyasiyaya  uğratmaq,  bu  müsəlman 
torpaqlarını  imperiya  çərçivəsində  “əritmək”  idi.  Ruslaşdırma  siya-sətini  XIX  əsrin 
birinci  otuzilliyindən  aparan  mütləqiyyət,  Rusiya  dövlətçiliyi  üçün  təhlükə  amili  kimi 
qəbul  edən  rus  təriqətçilərini  Şimali  Azərbaycana  köçürsə  də,  lakin  XIX  əsrin üçüncü 
otuzilliyindən  etibarən  pravoslavlığın  yayılmasında  rus  təriqətçilərinin  deyil,  rus 
pravoslav  əhalisinin  önəmli  rol  oynadığını  əsas  götürüb,      pravoslav  rusların  bölgəyə 
köçürülməsinə  üstünlük  verir.  Nəticədə,  1912-ci  il  üçün  Bakı  quberniyasında  60, 
Yelizavetpol  quberniyasında  isə  29  rus  pravoslav  məskənləri  salınır.  Mütləqiyyətin 
devrilməsi ərəfəsində Şimali Azərbaycanda rusların sayı 249.835 nəfərə çatırdı.  
 
Demoqrafik dəyişikliklər. 
Beləliklə,  XIX  əsrin  birinci  otuzilliyində  Azərbaycan  torpaqlarını  işğal  edən 
Rusiya  imperiyası,  ölkədə  siyasi  hakimiyyətini  bərqərar  etmək  üçün  köçürmə  siyasəti 
apararaq,  əhalinin  etno-konfessional  tərkibində  ermənilərin  sayını  mexa-niki  hərəkətlə 
artırsa da, əhalinin tərkibinə yeni xristian elementləri – almanları və rusları gətirsə də, 
Azərbaycan xalqının çəki yükü 54,9%, əhalinin etno-konfessional tərkibində dominant 

olaraq  qalmış,  Azərbaycan  xalqı  özünün  tarixi  torpaqlarında  yaşamaqda  davam  etmiş, 
özünün  mentalitetini,  maddi-mənəvi  mədəniyyətini,  etnik  özünüdərkini,  konfessional 
toleyrantlığını  qoruyub  saxla-yaraq,  Şərq-Qərb  mədəniyyətlərinin  sintezi  prosesində 
özünəməxsus rol oyna-mış, multukulturalizm ənənələrini inkişaf etdirmişdir. 
 
Azərbaycan xeyriyyəçiləri.  
Ruslaşırma və xristinlaşırma siyasətini aparan Rusiya imperiyasının məqsədi 
Azərbaycan  xalqını  assimilyasiyaya  uğratmaq  idi.  nqilabaqədərki  Rusiya 
apologetləri  ruslaşdırmanı  Rusiyanın  tərkib  hissəsi  olduğunu  göstə-rərək, 
bildirirdilər ki, bu siyasətin əsas məqsədi qeyri-rusların” ruslar kimi düşünməsi və 
fikirləşməsidir”.  Müstəmləkə  siyasətinin  bütün  ağırlığının  girdabı  içində  qalan 
Azərbaycan öz tarixi özünüdərkini  əsas tutur və XlX əsrin sonlarında kapitalizmin 
inkişaf  mərhələsinə  qədəm  qoyan  ölkə  milli  özünüdərk  oyanışını  yaşayır.  Milli 
özünüdərk  intibahının  ilhamverici  qüvvəsi  Azərbaycan  maarifpərvərləri  və  milli 
burjuaziyanın  nümayəndələri  olur.  Bu  xeyriyyəçilərin  əsas  məqsədi  Rusiya 
imperiyasının müstəmləkə siyasətinin mahiyyətini göstərmək və xalqı oyatmaq idi. 
Bu məqsədlə xeyriyyəçilər mə-dəniyyətin, ədəbiyyatın, elmin, mətbuatın, maarifin 
inkişafına  ciddi  fikir  ve-rirdilər.  Və  cəmiyyətin  bu  aspektlərini  inkişaf  etdirən 
Azərbaycan xeyriyyə-çiləri ölkəni multikultural istiqamətə yönəldirdilər. 
 
Həsən bəy Zərdabi. 
Görkəmli  maarifçi-demokrat,  pedaqoq  və  ilk  Azərbaycan  xeyriy-
yəçilərindən olan Həsən bəy Zərdabi xalqın milli şüurunun oyanmasında dünyəvi 
məktəblərin  açılmasının  zəruriliyini  göstərir  və  bu  ideyanın  təbliği  üçün  vasitə 
olaraq,  milli  mətbuatın  əsasını  qoyur.  Onun  1875-ci  ildə  təsis  et-diyi  "Əkinçi" 
qəzeti  demokratik  və  maarifpərvər  ideyaların  təbliğat  alətinə  çevrilir.  Bu  qəzetin 
mənəvi varisləri "Ziya", "Ziyayi Qafqaziyyə" və "Kəşkül" qəzetləri olur. 
Hacı Zeynalabdin Tağıyev. 

Azərbaycan  milli  burjuaziyanın  görkəmli  nümayəndəsi,  1873-cü  ildə  Bakı 
nefti ilə milyonlara sahib olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz xeyriy--yəçiliyi ilə də 
seçilmişdir.  Onun  adı  qızlar  məktəbi  ilə  də  bağlıdır.  Xalqının  gələcək  inkişafını 
maarifdə,  tərəqqidə  görən  uzaqgörən  xeyriyyəçi  qızların  təhsilinə  xüsusi  diqqət 
yetirmişdir.  O,  Bakıda  ilk  qızlar  məktəbini  açır.  Və  bu  məktəbin  xərcini  ödəmək 
üçün  banka  150.000  man.  pul  qoyur.  Bina  1898-ci  ildən  tikilməyə  başlayır  və 
1900-cü  ildə  hazır  olur.  Bu  məktəb  184.000  man.  başa  çatır.  Bu  binanın  memarı 
polyak  Qoslavski  idi.  Məktəb    Nikolayevski(  indiki  stiqlal,  hazırda  AMEA-nın 
Ə
lyazmalar fondunun binası) küçəsində yerləşirdi.  
 Qaraguruhçu  ruhanilərin  ciddi  müqaviməti  ilə  üzləşən  Tağıyev  Quran 
ayələri əsasında göstərir ki, islam dini müslimələrin də biliklərə yiyələnmələrinin 
vacibliyini  göstərir.  Hacının  səyləri  öz  nəticəsini  verir.  Qız-lar  məktəbində  ilk 
dərslər  1901-ci  ilin  sentyabrın  7-də  başlanır.  58  şagird-dən  35-i  kasıb  ailədən 
olduğu üçün böyük xeyriyyəçi onları öz hesabına oxutdurmuşdu.  
 
***                           ***                         ***               *** 
Azərbaycan  xeyriyyəçiləri  qəzalarda  da  fəaliyyət  göstərir,  Rusiya  im-
periyasının  Azərbaycan  torpaqlarında    apardığı  xristianlaşdırma  siyasətinə  qarşı 
mübarizəni,  islam  dəyərlərinin  xalqın  mənəviyyatında  dominant  rol  oynaması 
üçün, yeni məscidlər salmaqda görürdülər. Bunların sırasında 1870-ci ildə Şamaxı 
şə
hərində  memar  Kazım-bəy  Hacıbabayevin  layihəsi  əsasında  salınmış 
Təzəməscidi  göstərmək  olar  ki,    bu  məscidin  salınması-na  xeyriyyəçi  tacir  Hacı 
Məmməd  Rza  vəsait  ayırmış,  100  min  rubl  pul  qoymuşdu.  B  illərdə  əyalət 
xeyriyyəçiləri  başqa  qəzalarda  da  məscidlər  tik-dirirdilər.  1854-cü  ildə  Quba 
qəzasında  Səkinə  xanım  məscid  tikdirir.  1877-1878-ci  illərdə  srafil  bəy 
Yadıgərzadə  Gəncədə  məşhur  orta  əsr  " mam-zadə”  kompleksini  bərpa  etdirir. 
1899-cu ildə  srafil ağa Qazax qəzasında məscid saldırır. 1886-cı ildə,  Gəncədə, 
Cənubi  Azərbaycan  şahzadəsi  Bəh-mən  Mirzənin  qızı  Səbiyyə  xanım  məscid 

tikdirir.  Lakin  xristianlaşdırma  siyasətini  aparan  mütləqiyyət,  yerlərdə  islam 
maddi-tarixi  abidələrinin  salın-masından  narahat  olaraq,  A.S.Puşkinin  100  illiyi 
bəhanəsi ilə məscidin ki-tabxanaya çevrilməsi qərarını verir. Gencəlilər bu qərara 
etiraz etsələr də Səbiyyə xanım xalqın maariflənməsində kitabxananın əhəmiyyətli 
rol oyna-dığını əsas tutaraq, multikultural mövqedən çıxış edir və bu qərarla razıla-
ş
ır. 
 
XX əsrin əvvəllərində Bakı memarlığı –multikulturalizmin nümunəsidir. 
Bakı XX əsrin əvvəllərində multkultural mədəniyyətə yaxınlaşmaqda davam 
edirdi. Rusiyanın müstəmləkə siyasətinin ağırlığını daşısa da,  kapi-talizmin inkişaf 
mərhələsinə qədəm qoymuş Şimali Azərbaycan Qərb mədə-niyyətinin dəyərləri ilə 
tanış  olur,  Şərq  sivilizasiyanın  daşıyıcısı  olan    ölkə,  öz  mənəviyyatını 
zənginləşdirir,  multikultural  dünyaya  yaxınlaşır.  Məhz  bu  dövrdə  Rusiya  və 
Avropa  mədəni-ictimai  cərəyanların  təsiri  nəticəsində  yeni  dövr  rəssamlıq  sənəti, 
realist  rəsmlər  yaranır.  Azərbaycanın  karikatura,  şarj  məktəbinin  banisi  isə  Əzim 
Ə
zimzadə  olur.  Bu  dövrdə  kapitalist  Bakısında  gedən  tikililər  Qərb  memarlığı 
üslubunda  salınır.  Bu  memarlığın  formalaş-masında  alman  memarlarının  da  yeri 
olmuş, N.A.fon der Nonne, F.A. Lem-kul,  .V.Edel, A.Eyxler Bakının yeni memar 
üslublu şəhərə çevrilməsində xüsusi xidmət göstərmiş, qiymətli əsərlər yaratmışlar. 
Bu  illərdə  Bakıda  teatr  binaları,  kino  salonları,  əyləncə  evləri  də  ar-tırdı. 
Azərbaycanda  ilk  milli  teatr  binasının  tikilməsi  Hacı  Zeynalabdin  Tağı-yevin  adı 
ilə  bağlıdır.  Teatr  binası  1883-cü  ildə  Hacının  pulu  ilə  memar  Koq-novitskinin 
layihəsi  əsasında  tikilmişdir.  Milli  teatr  ölkədə  multikulturalizmin  inkişafında 
özünəməxsus  rol  oynayır.  Belə  ki,  kapitalist  Bakısı  Qərb  mədə-niyyətinin 
komponentlərindən  olan  teatrı  qəbul  etsə  də  öz  milli  mentalite-tindən  imtina 
etməmişdi.  Belə  ki,  tamaşaya  baxa  bilmələri  üçün  qadınlar  xüsusi  salınmış 
lojalarda  yerləşdirilir,  xalqın  milli  davranış  qaydaları  qoru-nurdu.  Beləliklə, 
cəmiyyət  Qərb  mədəniyyətini qəbul edərək,  Şərqli davra-nışından  imtina  etmirdi. 

Bu  teatrda  1908-ci  ildə  "Leyli  və  Məcnun"  operası  oynanılmışdı.  Azərbaycan 
mədəni  həyatında  xüsusi  yer  tutan  bu    hadisə  öl-kəni  multukultural  dünyaya 
aparırdı. 
lk  dəfə  olaraq,  Şərqdə,  Azərbaycan-da,  Qərb  mədəniyyətinin 
komponenti, opera qəbul edilir və böyük Ü. Hacı-bəyov tərəfindən Şərq motivləri 
ə
sasında yazılır. 
1909-cu  ildə  Bakının  incisi  olan  Bulvarın  salınması,  istedadlı  mühən-dis, 
vətənpərvər  Məhəmməd  Həsən  Hacınskinin  rəhbərliyi  ilə  başlanılır  və 
multikultural  əsər  olan  Bakı  bulvarının  layihəsində  alman  memarlarından, 
A.Eyxler öz aktivliyi ilə seçilir. 
Yuxarıda  göstərilənlər  belə  bir  reallığı  açıqlayır  ki,  əgər  qəzalarda  tarixi 
toleyrantlıq  ənənələrini  və  xalqın  tarixi  yaddaşını    qoruyan  Azərbaycan  xeyriy-
yəçiləri(əks  təqdirdə  tariximizin  tərkib  hissəsi  olan  Alban  kilsələri  zamanımıza  qədər 
qalmaz  və  ermənilik  də  Azərbaycan  tarixini  erməniləşdirmək  məqsədi  ilə  Alban 
kilsələrini  qriqoryanlaşdırmaq  fikrindən  uzaq  olardı)    islam  ənənələrini  inkişaf 
etdirməyə  daha  çox  meylli  idilərsə,  kapitalist  Bakısının  Azərbaycan  xeyriyyəçiləri, 
islam  dəyərlərini  qorumuş  və  paralel  olaraq,  Qərb  mədəniyyətini  köhnə  Bakıya 
aşılayaraq,  Qərb-Şərq  mədəniyyətinin  sintezini  apararaq,  bəşər  tarixinə  təkraredilməz 
bir  multikultural  mədəniyyət  gətirmiş  və  1907-ci  ildə  H.Z.Tağıyevin  tikdirdiyi  “Jon 
Mironosets”  kilsəsi  buna  bariz  nümunədir.  Ümumən  Azərbaycan  xeyriyyəçilərinin 
fəaliyyəti  Azərbaycan  sosial-mədəni  həyatında  özünəməxsus  bir  toleyrantlıq  ansamblı 
yaratmış, multikulturalzmin inkişafına xidmətlər göstərmişlər.  
 
XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan milli-azadlıq  hərəkatı.  Rusiya müsəl-manlarının  I 
qurultayı. 
Azərbaycan  torpaqlarında  müstəmləkə  siyasətini  aparan  Rusiya  imperiyası 
köçürmə,  ruslaşdırma  siyasəti  ilə  paralel  olaraq,  islam  dininin  cəmiyyətdə  tutduğu 
rolunu  da  mümkün  qədər  məhdudlaşdırmağa  çalışırdı.  Cəmiyyətin  əxlaqına  və 
məişətinə  ciddi  təsir  göstərə  bilən,  müstəqil  sosial-siyasi  qüvvə  olan  müsəlman 
ruhanilərinə,  imperiya,  ehtiyatla  yanaşmağa  çalışırdı.Belə  ki,  ölkədə  slamın  nüfuz 

dairəsini  mümkün  qədər  məhdudlaşdırmaq,  müsəlman  ruhani-lərinə  məqsədyönlü 
şə
kildə  təzyiqlər  göstərmək,  müsəlman  ruhanilərinin  dini-si-yasi  fəallığını 
neytrallaşdırmaq istəyən mütləqiyyət, ruhanilərlə əməkdaşlıq əla-qəsinə girərək, onların 
nüfuzundan  imperiya  mənafeyi  naminə  faydalanmaq  istəyirdi.Müsəlman  ruhaniliyin 
nüfuzu  ilə  barışmaq  məcburiyyətində  qalan  müt-ləqiyyət  1823-cü  ildə  Zaqafqaziya 
Müsəlmanlar Ruhani  darəsini təşkil edir.Bu qurum qısa bir zaman çərçivəsində köklü 
müsəlman əhalisinin maraqlarını təmin edən istiqamətdə fəaliyyət göstərir. Bu qurumun 
ə
haliyə    təsir  gücünü  hiss  edən  Rusiya  “parçala,  hökm  sür!”  kredosunu  əsas  tutaraq, 
slamda  məzhəb  mələsini  qabartmaq  xəttini  götürür  və  1832-ci  ildə  Tiflisdə  Qafqazın 
Muftisi vəzifəsini təsis edir. 
 Romanovlar  Rusiyası  islam  dininə  qadağa  qoymasa  da,  müsəlmanların  ümumi 
təbəəlik  və  dini  –  mədəni  hüquqlarına  təzyiq  və  məhdudiyyət  qoydu-ğundan,  xristian 
missionerlərin təbliğatına şərait yaratdığından xalq belə bir vəziyyətlə barışa bilmir. Və 
Birinci  Rusiya  inqilabı  illərində  Rusiyanın  müsəlman  xalqları  kimi,    Azərbaycanın 
mütərəqqi qüvvələri  imperiyanın müsəlman əhali-sinin rus xalqı ilə eyni olaraq,  hüquq 
bərabərliyinin  tanınması  tələbi  ilə  çıxış  edir.  Müsəlmanlar  üçün  mədəni  –təhsilin 
inkişafının  labüdlüyünü  göstərirlər.  Bu  tə-ləbləri  təkminləşmiş  şəkildə,  Azərbaycan 
milli  hərəkatının  görkəmli  nümayəndəsi    Ə.  M.  Topçübaşovun  sədrliyi  1905-ci  il 
avqustun  15-  də  Nijni-Novqorodda keçiri-lən  Rusiya  müsəlmanlarının  I  qurultayı  irəli 
sürmüşdü.  Həmin  dövrdə  Azərbay-can  və  Rusiya  müsəlmanlarının  tərəqqipərvər 
nümayəndələri multikultural ide-yanın, “avropalaşma, türkləşmə, islamlaşma”, ətrafında  
birləşməyə çalışırdılar. 
 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  Azərbaycan  xalqının  etnik  tolerantlıq 
ə
nənələrinin inkişaf etdirilməsi. 
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın “ stiqlaliyyəti haqqında Aktı”nı qəbul edən 
AXC,  dövlətin  ərazisində  yaşayan  bütün  insanlara  hüquq  bərabərliyi  verdi.  Yarandığı 
zamandan etibarən ölkənin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə aparan AXC, Azərbaycan 
xalqının  tolerantlıq  ənənələrindən  imtina  etməyərək,  dövlətin  qanunverici  orqanı, 
parlamenti  formalaşdırarkən,  ölkənin  sosial-siyasi  həyatında  xidməti  olan  azsaylı 

xalqlara,  eyni  zamanda  Rusiya  imperiyası  dövründə  əhali-nin  etno-konfessional 
tərkibində müəyyən çəki yükü əldə edə bilmiş rus və ermənilərə də yer ayrılmışdı. Belə 
ki,  etnik  proporsiyaya  görə  parlamentdə  nəzərdə  tutulan  120  deputat  yerdən  80-i 
müsəlmanlara,  21-i  ermənilərə,  10-u-  Bakı  Rus  Milli  Şurasına  1-i  –  Alman  Milli 
Təşkilatına,  1-i  –Yəhudi  Milli  Şurasına,  1-i  Gürcü  Milli  Şurasına,  1-i  Polyak  Milli 
Komitəsinə  verilmişdi.  Azsaylı  xalqların  nümayəndələri,  parlamentə  seçilərkən,  onun 
işində  də  aktiv  fəaliyyət  göstər-mişlər.  Belə  ki,  alman  icmasını  təmsil  edən  L.Kun 
parlamentin aqrar komissi-yasının tərkibinə daxil edilmiş,  qanunların hazırlanmasında 
iştirak etmişdi. Qey-ri-müsəlman etnosların tarixinə və mədəniyyətinə hörmətlə yanaşan 
AXC,  multi-kultural  mühitin  formalaşmasının  demokratiyanın  inkişafına  müsbət  təsir 
edə-cəyini nəzərə alaraq, ölkədə alman koloniyaların salınmasının 100 illik yubi-leyinin 
təntənəli şəkildə keçirilməsi üçün şərait yaratmış və bu yubiley 1919- cu ilin iyunun 9-
da  təntənəli  şəkildə  Yelenendorf  koloniyasında  keçirilmişdi.  L.Kun  bu  bayram 
tədbirində  çıxış  edərək  bildirmişdi  ki,  Azərbaycan  torpaqlarında  məs-kunlaşan 
kolonistlər  Azərbaycan  xalqının  onlara  bəslədiyi    hörmət  və  ehtiramı  unutmur  və 
Azərbaycanı özlərinin ikinci vətəni kimi qəbul edirlər. 
Azərbaycan  xalqının  almanlara  olan  xoş  münasibətini  belə  bir  fakt  təs-diqləyir. 
Birinci 
Dünya 
müharibəsi 
illərində 
mütləqiyyət 
alman-kolonistlərə 
qarşı 
məhdudlaşdırma  qanunlarını  elan  etdikdə,  Ə.Rəfibəylinin  başçılığı  ilə  bir  qrup  Gəncə 
ağsaqqalı  Yelizavetpol    quberniyasının  qubernatoru  Kovalyevskidən    Azərbaycanda 
məskunlaşan kolonistlərə bu qanunların tətbiq edilməməsini xa-hiş etmişdilər. Və bu öz 
kökündən,  dilindən,  dinindən  olmayan  xalqlara,  Azər-baycan  xalqının  multikultural  
baxışdan yanaşdığını, bəşəri dəyərlərə əsas-landığını  sübut edir. Və bu ənənələr özünü 
ailə-nikah münasibətlərində də göstərirdi.AXC hökumətinin üzvü olmuş Əbdül Əli bəy 
Ə
mircanovun qızı Mər-yəm xanım, Almaniyada mühacirətdə olarkən, məşhur kolonist 
Y.Qurrun oğlu Emil Qurrla ailə qurmuşdu. Azərbaycan-alman xalqlarının multikultural 
müna-sibətləri hərbi-siyasi  sahədə də diqqət çəkmişdir. Azərbaycan xalqına varlığı ilə 
bağlı  olan,  vermaxt  zabiti  Emil  Qurr,  Azərbaycan  legion  tarixi  üçün  xidmətlər 
göstərmiş, 1920-ci il Gəncə üsyanın rəhbərlərindən olmuş C.Kazımbəylini ges-tapodan 
qurtararaq, onun həyatını xilas etmişdi.  

 
Sovet  ttifaqının konfessional siyasəti. 
Aprel  çevrilişindən  sonra  hakimiyyəti  ələ  keçirən  bolşeviklər,  Şərqdə  ilk 
dünyəvi  demokratik  dövlət  olan,  23  ay  ölkəni  idarə  edən  AXC-nin  demok-ratik 
nailiyyətlərində  son  qoydu.  Özündə  multikultural  əsası,  həm  Qərb,  həm  də  Şərq   
modellərinin  komponentlərini  birləşdirən  bu  qurum  dinindən,  dilin-dən,  irqindən, 
cinsindən asılı olmayaraq  dövlətin bütün vətəndaşlarına bərabər hüquqla yaşamaq 
azadlığını vermiş, ölkəni demokratik prinsiplər əsasında idarə etmişdi. 
Xalqın mübarizə ruhunu qırmaq üçün bolşevik diktaturası onun milli ruhuna 
zərbə vurmağa qərar verir. 1920-ci il mayın 15-də Hərbi  nqilab Komitəsinin qərarı 
ilə  Dini  Etiqad  Nazirliyi,  Zaqafqaziya  Müsəlmanları  darəsi  və  şeyxülislamıq 
təsisatı  ləğv  edilir.  Xalqın  dini  baxışlarını  səngitmək  məqsədi  ilə  1923-cü  ildə 
“Materialistlərin klubu” təşkil edilir. 1924-cü ilin yanvarın 24-ü qərarı ilə  “Dinə 
qarşı xüsusi komissiya” yaradılır. Və bu qərarın sonrakı inkişafı özünü “Allahsızlar 
cəmiyyəti”ndə  tapır.1929-cu  ildə  bu  cəmiyyətin  adı  transformasiyaya  uğrayaraq, 
“Mübariz  allahsızlar  cəmiy-yəti”  adlandırılmışdı.Bolşeviklər  xalqı  öz  tarixi 
köklərindən  ayırmaq  məqsədi  ilə  təkcə  dinə  qarşı  yönəlmiş  cəmiyyətləri 
yaratmaqla  kifayətlənmirdi.  XX  əsrin  20-ci  illərinin  sonlarında  dinə  qarşı  açıq 
mübarizəyə  keçmiş  hakim  strukturlar  yalnız  1929-cu  ildə  Azərbaycan  SSR 
rayonlarında 120 məscid bağlamış, ümumən isə 1930-cu il üçün Azərbaycan SSR-
də 400 məscid bağlanmışdı. Dinə qarşı ardıcıl mübarizə aparan sovet hakimiyyəti 
vanda-lizm  aktlarından  imtina  etməmiş  və  1936  –cı  ildə  Bibi-Heybət  məscidi 
partla-dılmışdı.  Bu  illərdə,  1920-1944-cü  illər,  Qafqaz  Müsəlmanları  darəsi  
faktiki olaraq, dondurulmuş bur vəziyyətdə qalmışdı. 
Dinə  qarşı  mübarizə  aparan  bolşeviklər  Azərbaycan  SSR-də  xristian 
kilsələırini  də  bağlayır,  dağıdırdı.Belə  ki,  Bakıda  “Qızıl  kilsə”  kimi  tanınan 
Aleksanr-Nevski”  məbədi  1936-cı  ildə  partladılmışdı.  Çox  qiymətli  tarixi  abidə 
olan    bu  kilsəyə  Rusiya  imperiyası  yalnız  onun  baş  günbəzinin  qızılı  təbəqə  ilə 
örtülməsi  üçün    18.800  rubl  vəsait  ayırmışdı.  1891-1893-cü  illər-də  smeta  dəyəri  

195.000  rubl  olan  bu  məbəd  inqilabaqədərki  Bakının  multikultural    sistemində 
özünəməxsusu yer tutmuşdu. 
Böyük Vətən müharibəsi başladıqdan sonra  SSR -də islam dininə münasibət 
dəyişməyə başlayır. Bu vəziyyətin yaranmasına təsir edən amillərdən biri, Şimali 
Qafqazı ələ keçirən alman ordusunun general-larından islam dinini qəbul etmələri, 
məsciddə  namaz  qılmaları  olmuşdu.  Əhalini  ümumi  düşmənə  qarşı  mübarizəyə 
yönəltmək  üçün  avtoritar-totalitar  rejim,  dinə  qarşı  apardığı  radikal  mövqedən 
uzaqlaşır və 1944-cü il aprelin 14-də SSR  Ali Soveti Rəyasət Heyəti Zaqafqaziya 
Müsəlmanları Ruhani  darəsinin bərpa edilməsi haqqında qərar qəbul edir. 
Sovet  hakimiyyətinin  apardığı  konfessional  siyasətlə,  Rusiya  imperiyasının 
apardığı xristianlaşdırma siyasətinə paralellər versək, aydın olar ki, Rusiya ölkədə 
“parçala, hökm sür” siyasətini əsas götürsə də, məzhəb,  şiə -sünni  ayrı-seçkiliyini 
salsa da, bir sıra məscidləri xristian mə-bədlərinə çevirsə də, islam dini ruhanilərini 
ali  zümrəyə  daxil  etməsə  də    bölgədə  müsəlman  dini  qurumlarının  fəaliyyətini 
dayandırmır, yeni məs-cidlərin tikilməsinə dözümlə yanaşır, din xadimlərini fiziki 
cəhətdən məhv etmirdi. Halbuki antidin təbliğatını əlində rəhbər tutan sovetlər həm 
xristian, həm də islam dininə qarşı XX əsrin 40-cı illərinin əvvəllərinə qədər  terror 
aparmışdı. 
 
Sovet  ttifaqının millətlərarası münasibətlər siyasətinin xüsusiy-yətləri. 
 
Bu  məsələdən  danışarkən,  bolşevizmin  “bütün  ölkələrin  proletarları  birləşin” 
ş
üarına  diqqət  yetirmək  lazımdır.  Milli  məsələni  bolşevik  -  proletar  ideo-logiyası 
ə
sasında, sinfi prinsiplər əsasında  həll etməyə çalışan  sovetlər, süni tarixi kateqoriya 
sovet  xalqı  yaratmağı  əsas  götürərək,  xalqlara  formal  müstəqillik  verərək,  SSR   kimi 
dövləti  təşkil  edərkən,  onun  xəritəsini  “qayçılama”  prinsipi  əsasında  qurur,  yaradılmış 
inzibati-ərazi  qurumlarında  birləşən  xalqların  tarixi  torpaqları  nəzərə  alınmır,  “milli 
məsələ”nin həlli kağız  üzərində  qalır.  Azər-baycan  SSR  -  də  də  milli  məsələ  avtoritar 

rejimin tələbləri əsasında getmiş, süni “beynəlmiləlçilik” prinsipləri əsasında aparılmış, 
Azərbaycan  xalqının  tarixi  yad-daşını  unutdurmaq  üçün  iki  dəfə  onun  əlifbası 
dəyişdirilmiş,  ərəb-fars  dillərini  bilən  mütəxəssislər  “panislamist”  damğası  ilə 
damğalanmış,  “torpaq”,  “vətən”  deyənlər  “pantürkist”  adlandırılmış,  Azərbaycan 
mühacirləri  xalqa  “düşmən”  obrazında  aşılanmış,  “cənub”  mövzusu  qapalı  sahəyə 
çevrilmişdi. Bu siyasi-mənəvi təzyiqləri Azərbaycan xalqı ilə birgə, Azərbaycana ikinci 
”vətənləri”  kimi  baxan  almanlar  da  yaşamış,  Böyük  Vətən  müharibəsi  başladıqdan 
sonra  001487  saylı  qərarla  1941-ci  ilin  oktyabrında  Orta  Asiya  və  Sibirə  sürgün  edil-
mişlər.  Milli  məsələdə  göstərilən  amirlik  və  zor  prinsipləri  SSR -nin  dağılması 
ə
rəfəsində milli zəmində  bir-sıra konfliktlərin başlanmasına gətirib çıxarmışdı. 
 
Qondarma “Dağlıq Qarabağ” probleminin növbəti mərhələsi və onun tarixi kökləri. 
Problemlə  bağlı qeyd  etmək  lazımdır  ki,   Qarabağ bir  anlayış kimi  heç bir 
zaman  axarında  «dağlıq»  və  «düzənlik»  məfhumlarına  bölünməmişdir.  Bu 
problemi  araşdıran  prof.  V.Piriyev  öz  tədqiqatlarında  F.Rəşid  əd-Dinin 
«Mükatibat»  əsərinə  istinad  edərək  göstərmişdir  ki,  Qarabağ  Arranın  daxilində 
dağlıq  və  dağətəyi  sahələrini  birləşdirən  vahid  ərazidən  ibarət  olmuşdur.Tarixin 
sonrakı mərhələsində Aran torpağı Qarabağ adlanmağa başlayır ki, bu da ilk dəfə 
Hülakülər dövlətinin görkəmli nümayəndəsi Rəşid-əd-Dinin əsərində göstərilir. Bu 
məfhum  türk  mənşəli  olub  və  açılması  aşağıdakı  kimi  başa  düşülməlidir:  «qara» 
sözü  –  qitə,  ölkə,  böyük  vilayət,  «bağ»  da  ki,  məhsul,  bolluq  deməkdir.  Deməli, 
Qarabağ  -  böyük,  geniş  və  abad  əyalət  kimi  qəbul  edilməlidir.  Bu  problemi 
öyrənən  prof.  V.Piriyev  göstərmişdir  ki,  tarixi  Qarabağ  ərazisi  Araz  çayından 
başlayaraq şimali-qərb istiqamətində uzanmış və Beyləqandan tutmuş Zəyəmçaya 
kimi olan əraziləri əhatə etmişdir. Bu coğrafi ərazi çərçivəsini nəzərə alsaq aydın 
olar ki, Qarabağ Qafqaz Albaniyasının bir sıra vilayətlərini - Arsax, Sünik, Uti və 
qismən də Payta-karan vilayətlərini əhatə etmiş və ölkənin siyasi, sosial-iqtisadi və 
mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. XX əsr boyu ermənilik bütün dünya icti-
maiyyətini  inandırmağa  çalışmışdır  ki,  onların  fəaliyyəti    Qarabağda  mövcud 
olmuş  «erməni  Arsax»    dövlətinin  bərpasına    xidmət  edir.  Lakin  Qarabağ 

torpaqlarına  iddialı  olan  və  tarixi  reallıqla  hesablaşmayan  erməni  millətçiləri 
«Arsax»  məfhumunu    özəlləşdirmək  istəsələr  belə  tarixi  gerçəklik  buna  imkan 
vermir.  Birincisi ona  görə  ki,  Arsax  Qafqaz  Albaniyasının  iri vilayətlərindən  biri 
olmuş  və  deməli,  Azərbaycanın  tarixi  torpağıdır. kincisi,  erməni  tərəfi  “Arsax” 
məfhumunun erməni leksi-konuna aid olduğunu iddia etsə də, lakin leksik təhlilini 
verməkdə  acizdir.Çünki  Arsax  -  erməni  sözü  olmayıb,  udi  -  alban  sözüdür.Udi 
dilində  Arsax  -  «yaylaq»,  «yay  düşərgəsi»,  «əylə-şən  yer,  məskən»  mənalarını 
bildirir. «Ars» sözü - «əyləş» anlayışından törəmədir - «arxsun» - «əyləş» felinin 
ə
mr formasıdır, buradan da «oturaq»,  «oturaq həyat tərzi keçirən adamlar» ifadəsi 
yaranır;  «ax»  isə  udi  toponimi-yası  üçün  xarakterik  olan  Muxax,  Ardax,  Xartax, 
Cimcimax  toponimlərində  təsbit  edilmiş  cəm  halını  bildirən  şəkilçidir.  Bu 
problemə toxunarkən gör-kəmli  sovet alimi  .P.Petruşevski göstərir ki, nə Arsax, 
nə  də  əhalisi  erməni-ləşdirilmiş  albanlar  heç  bir  zaman  erməni  mədəniyyəti 
mərkəzinə mənsub olmamışdır. 
Türkmənçay  və  Ədirnə  müqavilələri  bağlandıqdan  sonra,  Rusiya 
imperiyasının  köçürmə  siyasəti  nəticəsində  kütləvi  şəkildə  Azərbaycan 
torpaqlarının  ayrı-ayrı  bölgələrinə,  o  cümlədən  Qarabağa  köçürülən  erməni-lərin, 
tarixinsonrakı  mərhələlərində,  Qarabağa  mexaniki  hərəkəti  davam  etsə  də,  XIX 
ə
srin  ikinci  yarısında  və  Romanovlar  sülaləsinin  devrilməsi  ərəfəsində  Qarabağ 
torpaqlarını özündə birləşdirən Şuşa, Zəngəzur, Qaryagin və Cavanşir qəzalarında 
ermənilərin çəki yükü azərbaycanlılarla müqayisədə aşağı idi. Belə ki,  1897-ci il 
Ümumrusiya  siyahıyaalınmasına  görə  bu  qəzalarda  ümumilikdə  172.872  erməni 
yaşayırdı.  O  zaman  Qara-bağ  əhalisi  415.721  nəfər  idi  və  ermənilər  Qarabağ 
ə
halisinin  41,3%  təşkil  etdiyi  halda,  azərbaycanlıların  sayı  235.304  nəfər  olub, 
Qarabağ 
ə
halisinin 
56,6% 
təşkil 
edirdi.(ПерваяВсеобщаяпереписьРоссийскойимперии 
1897 
года
. 
ПодредакциейН
.А.Тройницкого.т.  LXIII.  Тифлис,  1904.  Стр.60,  63)  Bu 
statistik göstəricilər bir daha sübut edir ki, XIX əsr boyu Azərbaycan torpaqlarına 
kütləvi  və  mütəmadi  köçmələrinə  baxmayaraq,  ermənilər  Qarabağda  dominant 
etnos ola bilməmiş, Azərbaycan torpağına gəlmə əhali olmuşlar.
 

Birinci Dünya müharibəsi illərində, Dördlər  ttifaqının aparıcı qüvvəsi olan 
–  Kayzer  Almaniyasının  apardığı  dağıdıcı  antirusiya  siyasəti  Romanovlar 
sülaləsinin  devrilməsi  ilə  nəticələnir  və  1917-ci  ilin  payızında  Rusiyada  baş  alıb 
gedən  siyasi-iqtisadi-sosial  böhran  hakimiyyətin  bolşe-viklər  tərəfindən  zəbt 
edilməsi  ilə  sonuclanır.  Yaranmış  vəziyyət  imperiyanın  ucqarlarında,  habelə 
Mərkəzi Qafqazda milli-azadlıq hərəkatının yüksəlişinə səbəb oldu və 1918-ci ilin 
may  ayının  son  günlərində  bölgədə  üç  müstəqil  dövlət  yarandı.  Gürcüstan 
Demokratik  Respublikası  və  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətindən  fərqli  olaraq, 
yapılan  Ermənistan    Respublikası  (Ararat  Respublikası)  ermənilər  üçün  yad  bir 
ə
razidə  -  tarixi  Azərbaycan  torpağı  olan  rəvan  quberniyası  ərazisində  bir  qurum 
kimi  meydana  çıxdı.  Lakin  tarixi  Çuxur-Səəd  torpaqlarına  yiyələnən  erməni 
millətçiləri, «Daşnaksu-tyün» partiyası və erməni-qriqoryan kilsəsinin birgə siyasi 
xəttini  əsas  götürərək,  Qarabağ  torpaqlarına  gözlərini  dikdilər.Həmin  dövrdə, 
Naxçıvan  ərazisinin  köklü  əhalisi  azərbaycanlılar  Ararat  Respublikasına  tabe 
olmaqdan  imtina  etdikləri  üçün  erməni  tərəfi  çıxış  yolunu  Qarabağda 
məskunlaşmış  ermənilərə  bağladı.  «Daşnaksutyün»  partiyasının  göstərişi  ilə 
hərəkət  edən  Şuşa  şəhərinin  erməni  icması  «Millətlərin  öz  müqəd-dəratının  təyin 
etməsi hüququ» prinsipini əsas tutaraq, 1918-ci ilin yayında «Dağlıq Qarabağın öz 
müqəddəratını  təyin  etmək»  şüarını  irəli  sürərək,  erməni  separatçılığının 
mahiyyətini, Azərbaycan torpaqlarına qərəzli iddialarını nümayiş etdirdi. Beləliklə, 
tarixə  təhrif  olunmuş  bir  məfhum  daxil  oldu  -  Dağlıq  Qarabağ  və  bu  məfhum 
sonradan  Azərbaycan  tarixini  saxta-laşdıran  sovet  tarixşünaslığında  kök  salmış 
oldu. 
Rusiyada cərəyan edən sonrakı sosial-siyasi proseslər erməni millət-çilərinin 
Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünə  qarşı  apardığı  məqsədyönlü  siya-sətini 
dayandırmadı.Tarixi  reallıqla  hesablaşmayan  erməni  separatçıları  bolşeviklərin 
dəstəyinə arxalanaraq 1920-ci ü dekabrın 1-də Qarabağın ürəyi olan Zəngəzuru ələ 
keçirir və bununla da Naxçıvanın quru yol əlaqəl-əri Azərbaycanın qalan ərazisi ilə 
kəsilir.  Qarabağı  «özəlləşdirmək»  planla-rında  israrlı  olan  ermənilik  Zəngəzurla 
kifayətlənməyərək,  Qarabağın  dağlıq  hissəsinə  olan  iddialarından  əl  çəkmir  və 

bolşeviklərin  dəstəyi  ilə  1923-cü  il  iyulun  7-də  Dağlıq  Qarabağın  Muxtar 
Vilayətinin  (DQMV),(1937-ci  ildən  etibarən  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayəti  – 
red.)  elan  edilməsinə  nail  olur.  Beləliklə,  gələcəkdə  Qarabağın  bu  hissəsinin  də 
Azərbaycandan  qo-parılması  planının  birinci  mərhələsi  həyata  keçirilir  və  1988-
1994-cü  illər  ha-disələri  üçün  «münbit»  şərait  yaranmış  olur.  Ümumiyyətlə  isə, 
sovet  haki-miyyəti  illərində  rəsmi  rəvan  DQMV-nin  “Ermənistan  DQMV”-yə 
transfor-masiya  olunaması  ilə  bağlı  16  dəfə,  “DQMV-nin  Ermənistan  SSR 
tərkibinə daxil olması hüququ” ilə isə 45 dəfə Moskvaya müraciət etmişdi.  
Erməniliyin  məqsədyönlü  fəaliyyəti  nəticəsində  1988-ci  ilin  fevralında 
qondarma  “Dağlıq  Qarabağ!probleminin  növbəti  fazası  başlanır.  Heç  bir  so-sial-
siyasi  əsasa  malik  olmayan  erməni  separatçıları  DQMV-nin  Ermənistan  SSR 
tərkibinə  daxil  olması  tələbi  ilə  çıxış  edirlər.  Paralel  olaraq,    XX  əsrin 
ə
vvəllərindən  etibarən  tarixi  Azərbaycan  torpaqlarına  iddialarından  əl  çək-məyən  
ermənilik  Ermənistan  SSR-də    etnik  “təmizləmə”  aparır  və  1988-ci  ilin  noyabrın 
sonlarında  azərbaycanlıları  tarixi  torpaqlarından  çıxardır.  Və  özlərini  dünyaya 
“məzlum”  ,”mədəni”  xalq  kimi  qələmə  verən  erməni  millət-çiləri  multikultural 
prinsipləri  pozaraq,  azərbaycanlıların  tarixi  torpaqlarda  yaşamaq  hüququnu 
pozurlar. 
 
Azərbaycanın  dövlət  müstəqilliyinin  bərpa  edilməsi  Ermənistan  silahlı 
qüvvələri tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının işğalı.və Qərb dövlətlərinin siyasi 
təzyiqi. 
 
1991-ci  il  oktyabrın  18-də  öz  müstəqilliyini  bərpa  edən    Azərbaycan 
Respublikası erməni separatçılığının hərbi təzyiqi ilə qarşılaşır. Erməni lobbisinin 
dəstəyi  ilə  silahlanmış  erməni  yaraqlılarının  Azərbaycan  torpaq-larına 
basqınlarının və hücumlarının qarşısını almaq üçün müstəqil respublikamız ölkənin 
ə
razi  bütövlüyünü qorumağı dövlətin əsas vəzifəsi olaraq qarşıya məqsəd qoyur.  

SSR  dağıldıqdan sonra isə öz məkrli niyyətlərini həyata keçirmək məqsədi 
1991-ci  ilin    sonlarından  etibarən  erməni  millətçiləri  Qarabağ  müharibəsinə 
başlayırlar. Müharibə nəticəsində erməni hərbi qüvvələri 870 yaşayış məntəqəsini, 
o  cümlədən  10  rayon  mərkəzini  dağıtmış,  bir-sıra  mühüm  obyektləri  ələ 
keçirtməklə  yanaşı,  Azərbaycan  xalqının  tarixi  isinə  zərbə  endirmiş,  mədəni-dini 
abidələri və maddi sərvətlərini məhv etmişdir.  şğal zonasında qalan Alban xristian 
məbədləri,  məscidlər  erməni  van-dalizminə  məruz  qalmış,  Azərbaycanın  mədəni 
sərvətinin  nümayəndələrinin  Vaqifin,  xan  qızı  Natəvanın,  Ü.Hacıbəyovun, 
Bülbülün abidələri dağıdılmış, mədəniyyət ocaqları yerlə-yeksan edilmişdir. Bəşər 
sivilizasiyanın  nadir  nümunələrindən  olan  Azıx  mağarasının  taleyi  müəmmalı 
qalmışdır.  Bu  fakt-lar,  erməniliyin  multikultural  mədəniyyətdən  uzaq  olan  
vandalizm təbiətinə  şahidlik edir. 
Azərbaycanın  çağdaş  tarixinə  Xocalı  faciəsini  yaşadan  ermənilik,  həmin 
dövrdə  beynəlxalq  təşkilatların  səbatsız  addımlarına  arxalanırdı.  Belə  ki, 
Azərbaycan Respublikası Xocalı faciəsindən sonra beynəlxalq təş--kilatlara rəsmi 
müraciətlər  göndərsə  də    bu  qurumlar,  XX  əsrin  əvvəllərində  bolşevik 
“süngüsünün” köməyi ilə tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaranmış,    Ermənistan 
adlı dövləti  təcavüzkar  kimi  qiymətləndirməyə  tələsmir,  Yuqos-laviya  variantının 
mümkünlüyü  haqda  fikirlər  söyləyir,  problemin  həllini  ilk  növbədə  regional 
təşkilat  olan  ATƏT-lə  bağlayır,  ölkənin  ərazi  bütövlüyü  məsələsi  sual  altında 
qalırdı. O biri tərəfdən spyürkün siyasi aləti olan er-məni lobbisi Qərb dövlətlərinə 
təsir edə bilir, Qarabağ müharibəsinin gedi-şatında ermənipərəst senator C.Kerrinin 
təklifi  ilə  ABŞ  Konqresi  Azərbay-can  Respublikasına  qarşı  yönəlmiş  907  saylı 
düzəlişi  təsdiqləyir.  Və  bu  sə-nəd  1992-ci  ilin  dekabrında  Prezident  ata  C.  Buş 
tərəfindən imzalanır. 
 
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının millətlərarası münasibətlər 
siyasətinin məqsəd və vəzifələri, prinsipləri və əsas istiqamətləri, hüquqi bazası. 

Polietnik  əhaliyə  malik  olan  Azərbaycan  Respublikası  azsaylı  xalqların 
hüquq və azadlıqlarının qorunmasını dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərin-dən biri 
olduğunu  götürərək,  1992-ci  il  16  sentyabr  fərmanı  ilə  "Azərbaycan 
Respublikasında  yaşayan  milli  azlıqlar,  azsaylı  xalqlar  və  etnik  qrupların 
qorunması,  dil  və  mədəniyyətinin  inkişafına  dövlət  yardımı  haqqında"    az-saylı 
xalqların  mədəni  inkişafına  geniş  imkanlar  vermiş,  onların  hüquqla-rının 
qorunmasını hüquqi dövlətin əsas vəzifəsi kimi götürmüşdür. 
Ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin  siyasi  hakimiyyətə  qayıdışından  sonra, 
separatçı  qüvvələrə  qarşı  əməli  tədbirlər  görmüş,  millətlərarası  münasibətlər 
siyasətini  demokratik  prinsiplər  əsasında  inkişaf  etdirmək  isti-qamətini  əsas 
götürərək,  azsaylı  xalqların  hüquq  və  azadlıqlarını  qorumağı    dövlətçilik 
quruculuğunun ümdə vəzifəsi kimi qarşıya məqsəd qoymuşdu. 
Müasir  dövrdə  Azərbaycan  Respublikasının  millətlərarası  münasibətl-ər 
siyasətinin  hüquqi  bazası  dövlətin  ali  qanuna  konstitusiyaya  əsaslanır. 
Demokratiya  prinsiplərini  əsas  götürən  ali  qanun  Azərbaycan  Respub-likasının 
bütün  vətəndaşlarına  qanun  və  məhkəmə  qarşısında  bərabərlik  hüququ  verir. 
Konstitusiyanın  kinci  bölməsinin  lll  fəslinin  25-ci  maddəsinin      3-cü  bəndində 
deyilir:”... nsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini,dil, cinsi, 
mənşəyi,  əqidə,  siyasi  və  sosial  mənsubiyyətə  görə  məh-dudlaşdırmaq 
qadağandır”. 
Azərbaycan  Respublikasının    konstitusiyası  ölkə  əhalisinin  tərkib  his-səsi 
olan azsaylı xalqların milli mənsubiyyət  hüququnun qorunmasını əsas götürərək, 
kinci  bölmənin  lll  fəslinin    44-cü  maddəsində  göstərir  :  ”Hər  kəsin  milli 
mənsubiyyətini  qoruyub  saxlamaq  hüququ  vardır.  Heç  kəs  milli  mənsu-biyyətini 
dəyişdirməyə  məcbur  edilə  bilməz”.  Etnosun  əsas  atributlarından  olan  dil 
hüququnu da  Azərbaycan Respublikasının  konstitusiyası qoruyur və dövlətin  ali 
qanununun  kinci bölməsinin lll fəslinin  45-ci maddəsində deyilir: “Hər kəsin ana 
dilindən  istifadə  etmək  hüququ  vardır.  Hər  kəsin  istədiyi  dildə  tərbiyə  və  təhsil 

almaq,  yaradıcılıqla  məşğul  olmaq  hüququ  vardır.Heç  kəs  ana  dilindən  istifadə 
hüququndan məhrum edilə bilməz”. 
Bu  prinsipial  bazanı  əsas  tutan  dövlətimiz  1995-ci  il  fevralın  1-də  Avropa 
Ş
urasının  "Milli  azlıqların  müdafiəsi  haqqında''    Çərçivə  konven-siyası"nı 
imzalamış  və  bu  Konvensiya  16  iyun  2000-ci  ildə  ratifikasiya  et-mişdi.  Azsaylı 
xalqların hüquqlarını qoruyan Konvensiyanın ll hissəsinin 4 maddəsində göstərilir 
ki, Avropa Şurasının üzvü olan bütün dövlətlər " milli azlığa mənsub olan hər bir 
şə
xsin  qanun  qarşısında  bərabər  müdafiə  olun-maq  hüququna  zəmanət  verirlər. 
Bununla əlaqədar olaraq, milli azlığa mən-subluğa əsaslanan hər cür ayrı-seçkilik 
qadağan olunur." 
YUNESKO-nun  2005-ci  il  oktyabrın  20-də  qəbul  etdiyi  "Mədəni  özü-
nümüdafiə  müxtəlifliyinin  qorunması  və  təşviqi  haqqında  Konvensiya"  nı 
Azərbaycan  Respublikası  26  noyabr  2009-cu  ildə  təsdiq  etmişdir.  Multi-kultural 
ə
nənələri  inkişaf  etdirən  Azərbaycan  Respublikası  ölkənin  azsaylı  xalqlarının 
mədəniyyətini,  dilini,  adət-ənənələrini qoruyur  və  məqsədyönlü  iş  aparır.  Azsaylı 
xalqların  etnik  mənşə  və  konfessional  fərqlərinə  bax-mayaraq,  Azərbaycan 
Respublikası  onların  hər  birinə  eyni  dərəcədə  qayğı  göstərir,  dilindən,  dinindən, 
etnik mənşəyindən, sayından  asılı olmayaraq, toleyrantlıq ənənələrini əsas tutaraq, 
azsaylı xalqlara hörmətlə yanaşır.  
 
Azsaylı  xalqların  hüquqlarının  qorunması  üzrə  ardıcıl  siyasət  aparan 
müstəqil  dövlətimiz    onların  etno-konfessional  inkişafına  hərtərəfli  köməklik 
göstərir. Milli azlıqlar öz milli mərkəzlərini, assosiasiyalarını və digər qurum-larını 
yaratmaq  hüquqlarından  tam  istifadə  edirlər.  Hazırda  respublikamız-da  onlarla 
milli  mədəniyyət  mərkəzləri  fəaliyyət  göstərir  ki,  onların  sırasında  “Birlik” 
cəmiyyəti  rus  icması,  Ukrayna  cəmiyyəti,  Alman-Azərbaycan  cəmiy-yəti, 
Azərbaycan- srail  cəmiyyəti,  Azərbaycan-slavyan  mədəniyyət  mərkəzi,  tat 
mədəniyyət  mərkəzi,  “Ronai”  kürd  mədəniyyət  mərkəzi,  “Samur”  ləzgi  milli 
mərkəzi,  Ahıska  türklərinin  “Vətən”  cəmiyyəti,  talış  mədəniyyət  mərkəzi,  avar 
cəmiyyəti,  dağ  yəhudilərinin  icması,  Avropa  yəhudiləri  (Aşkenazi)  ic-ması, 

“Kapelhaus” alman mədəniyyət icması,  “Polonia” polyak mədəniyyət  mərkəzi və 
başqaları  fəaliyyət  göstərirlər.  slam  dinini,  pravoslavlığı  və  iudaizmi  özündə 
birləşdirən  “Üç  qardaş“  təşkilatının  Azərbaycan  Respub-likasında  fəaliyyət 
göstərməsi      multikultural  mədəniyyətin  daşıyıcısı  olan  dövlətimizin  toleyrantlıq 
ə
nənələrinə hörmətlə yanaşmasının  bariz nümu-nəsidir. 
 
Ə
dəbiyyat: