Multuk ltural zm

Dini  durumun  sabitliyinin  qorunması  istiqamətində  həyata  keçirilən 
tədbirlər    
 

Müasir dövrdə Azərbaycan hakimiyyəti dini durumun sabitliyinin qorunması, 
dini  dözümlülük  ənənələrinin  qorunub  saxalanılması  və  radikallıq  meyllərinin 
qarşısının  alınması  istiqamətində  ardıcıl  tədbirlər  həyata  keçirir.  Hazırda  Dini 
durumla bağlı narahatlıq doğuran məsələlərdən biri son illər müəyyən qüvvələrin 
bir sıra ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda dindən siyasi məqsədlər və insanlar 
arasında qarşıdurma yaratmaq məqsədilə istifadəyə çalışması və dindarlar arasında 
radikallıq meyllərinin artmasıdır. Həmin qüvvələr dindar insanları siyasi proseslərə 
və  münaqişələrə  cəlb  edərək  onlardan  hakimiyyətə  qarşı  istifadə  etməyə,  dini 
məsələləri  siyasiləşdirməyə  çalışırlar  (7,  s.  13).  Siyasi  mübarizədə  din  amilindən 
bəhrələnmək  məqsədilə  ictimai  təşkilatlar,  birliklər  yaradır  və  əhalinin  dindar 
təbəqəsini  siyasi  proseslərdə  fəal  iştiraka  çağırırlar.  Siyasi  fikirlərini 
ə
saslandırmaq,  məqsədlərinə  çatmaq  üçün  isə  Quran  ayələrinə  və  peyğəmbər 
hədislərinə istinad edirlər.  
Bu məqsədi həyata keçirmək üçün yerli və xarici mətbuatın imkanlarından da 
geniş  istifadə  olunur.  Hər  hansı  din  və  ya  məzhəb  haqqında  həqiqətə  uyğun 
olmayan, şişirdilmiş, qarşıdurma yarada biləcək məlumatlar yayılır. Eyni zamanda 
bir  sıra  hallarda  həmin  mətbu  orqanlarda  Azərbaycanda  dindarlara  qarşı 
zorakılığın  göstərilməsi,  hüquq  və  azadlıqlarının  pozulması  ilə  bağlı  qərəzli 
məlumatlar  dərc  olunur  (10,  s.  34).  Bir  çox  hallarda  bu  yazılar  qeyri-peşəkar 
müəlliflər tərəfindən sifariş əsasında hazırlanır və daha çox dini sahədə yaranmış 
qarşılıqlı anlaşmanın, sabitliyin və dözümlülüyün pozulmasına xidmət edir. 
Son  illər  bir  sıra  müsəlman  dövlətlərində  baş  verən  hadisələr  dindən  siyasi 
məqsədlər  və  qarşıdurma  yaratmaq  məqsədilə  istifadənin  ölkədə  sabitliyin 
pozulması,  vətəndaş  müharibəsinin  baş  verməsi  ilə  nəticələndiyini  göstərir. 
Hazırda  xüsusilə  islamdan  siyasi  məqsədlərlə  istifadəyə  cəhd  edildiyi  ölkələrdə 
vəziyyət gərgin və mürəkkəb olaraq qalmaqdadır. Bu ölkələrdə baş verən hadisələr 
islamın siyasi proseslərə cəlb olunmasının, dindan qarşıdurma yaratmaq məqsədilə 
istifadənin hansı fəsadlarla nəticələnəcəyinə açıq nümunədir. 
Belə bir şəraitdə dinlərarası qarşılıqlı anlaşma, hörmət prinsiplərinin qorunub 
saxlanılması və dindən siyasi məqsədlər üçün istifadənin qarşısının alınması üçün 
düzgün  dini  maarifləndirmənin  aparılması  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Müasir 
dövrdə  bir  çox  müsəlman  ölkələrində  baş  verən  münaqişələrin  əsas  yaranma 
səbəblərindən  biri  dini  maarifləndirmənin  zəif  aparılması,  dini  şüur  səviyyəsinin 
aşağı olmasıdır. Bu məsələ bizi də ciddi surətdə düşündürməlidir.  
Bu  baxımdan  dini  durumun  sabitliyinin  qorunması  məqsədilə  dini  vəziyyət 
daim  nəzarətdə  saxlanılmalı,  qarşıdurma  meyllərinin  qarşısı  alınmalı  və  sağlam 
dini maarifləndirmənin aparılması istiqamətində səylər daha da gücləndirilməlidir. 

Dövlət  dini  maarifləndirmə  prosesindən  kənarda  qalmamalı,  bu  prosesin  aktiv 
iştirakçısı olmalı  və dini  maarifləndirmənin  Azərbaycan  dövlətçiliyi  konsepsiyası 
çərçivəsində aparılmasına nail olmalıdır. Dini  maarifləndirmənin xarici dairələrin 
vasitəsilə,  təəssübkeşlik,  dini  dözümsüzlük  ideyalarının  təsiri  altında  aparılması 
ölkədə din sahəsində  yaranmış  sabitliyin, dini  dözümlülüyün  pozulmasına  gətirib 
çıxara  bilər.  Eyni  zamanda  bu  məsələdə  bütün  sağlam  qüvvələr  vahid  mövqedən 
çıxış etməlidirlər. 
 
 
 
Nəticə  
 
Yuxarıda qeyd olunan bölmələrdə müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq dini 
təriqətlərin  öz  ideyalarını  yaymaq  və  tərəfdarlar  toplamaq  məqsədilə 
Azərbaycanda 
dini 
təhsil 
şə
bəkəsi 
yaratmaq, 
inkişaf 
etdirmək 
və 
möhkəmləndirmək  işinə  xüsusi  önəm  verməsindən,  bu  məqsədlə  respublikanın 
müxtəlif bölgələrində dini kurslar və mədrəsələr təşkil etməsindən bəhs etdik.  
Eyni  zamanda  hazırda  Azərbaycan  xalqının  öz  dini  dəyərlərinə  qayıdış 
dövrünü yaşadığını, cəmiyyətdə dini dəyərlərə, dinin müasir cəmiyyətin həyatında 
oynadığı  rola  münasibətin  formalaşması  prosesinin  getdiyini  qeyd  etdik.  Müasir 
dövrdə  Azərbaycanda  dövlət-din  münasibətlərinin  tənzimlənməsi,  dini  etiqad 
azadlığının təmin olunması istiqamətində ciddi addımların atılması, dinin cəmiyyət 
həyatında  oynadığı  rol,  ölkənin  inkişafına  təsiri  ilə  bağlı  geniş  müzakirələrin 
aparılması məsələsinə toxunduq.  
Qeyd  olunanlara  istinad  edərək  hazırda  dövlətin  ölkədə  milli-mənəvi  
dəyərlərin qorunub  saxlanılmasına xüsusi  önəm  verdiyi,  dini  etiqad  azadlığı, dini 
qurumların dini ayin və mərasimləri sərbəst yerinə yetirməsi üçün şərait yaratdığı 
və onlara qayğı göstərdiyi nəticəsinə gəldik.  
Müasir  dövrdə  dövlətin  qarşısında  duran  əsas  vəzifələrdən  biri  Qərbə 
inteqrasiya ilə bərabər mənəvi dəyərlərin, tolerantlıq ənənəsinin qorunması və gənc 
nəslə aşılanmasıdır.   
 
Qaynaqlar: 

 
1.
 Heydər  Əliyev.  Dinimiz  xalqımızın  milli-mənəvi  sərvətidir,  Bakı,  Əbilov, 
Zeynalov və oğulları, 1999.  
2.
 Quluzadə,  Musa.  Azərbaycanda  dövlət-din  münasibətləri  ( slam  dininin 
timsalında 1920-2000-ci illər), Bakı, Açıq dünya, 2002. 
3.
 Orucov,  Hidayət.  Azərbaycanda din:  ən qədim  dövrdən bu  günədək,  Bakı, 
CBS Polygraphic production, 2012. 
4.
 Qurbanov, Əsədulla. Beynəlxalq münasibətlərdə din-islam amili, Bakı, Bakı 
Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2000. 
5.
 Dövlət və din jurnalı. Noyabr, 2006.  
6.
 http://www.azerbaijan.az/portal/General/Religion/traditionReligion_a.html. 
7.
 Azərbaycan  Respublikası  Dini  Qurumlarla  ş  üzrə  Dövlət  Komitəsinin 
bülleteni. № 10, 2004. 
8.
 Heydər Əliyev və Azərbaycanda din siyasəti: gerçəkliklər və perspektivlər, 
Bakı, Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2007.  
9.
 http://scwra.gov.az/pages/181/. 
10.
  Hüseynov, Sakit. Azərbaycanda dini tolerantlıq mədəniyyəti: tarix və 
müasirlik, Bakı, Təknur, 2012. 
6-cı mövzu. 
Multikulturalizm  siyasəti   və  ölkənin  sosial-iqtisadi  inkişafı. 
 
Multikulturalizm  siyasi  ideologiyanın  vacib  bir  hissəsi  olaraq,  etnik 
qrupların qarşılıqlı münasibətlərinin tənzimlənməsinə  yönəlmişdir. 
Azərbaycanında  vamlı  sosial-iqtisadi  inkişafını  müəyyən  edən  əsas 
amillərdən 
biri 
ölkədə 
ardıcıl 
yeridilən 
multikulturalizm 
siyasəti  
olmuşdur.Respublikada  yayılmış    mədəni  və  dini  müxtəlifliyin  qorunması 
istiqamətində  həyata  keçirilən  siyasət  nəticəsində  regionlarda  sosial  yönümlü 
layihələr  realizə  etmək  mümkün   olmuşdur. 
Azərbaycanda  etnik  zəminində  tolerantlığın  və  multikulturalizmin  kök 
salması azərbaycanlıların tarix boyu özünü biruzə vermiş milli xüsusiyyətlərindən 
irəli gəlir.  Azərbaycanın coğrafi mövqeyindən irəli gələrək, onun ərazisində şərq-
qərb və cənub-şimal istiqamətlərindən iki ticarət yolları keçmişdir. Eyni zamanda 
keçmişdə  respublika  ərazisində  qonşu  respublikalardan  yönəlmiş  hərbi  yürüşlər, 
həmçinin burada etnik mozaikanın formalaşmasında öz təsirini göstərmişdir. 

Ticarət  yolları  üzərində  yaradılan  karvansaraylar,  sonralar  tədricən  yaşayış 
məntəqələrinə  çevrilmışdir.  Uzaq  ölkələrdən  gələn  turistlərin  bir  hissəsi    daimi 
yaşamaq  üçün  bu  yaşayış  məntəqələrində  məskan  salırdılar.  Ümumiyyətlə  bu 
haqda,  hələ  1921-ci  ildə  nəşr  olumuş  Baharlının  “Azərbaycan  etnogenezi  ” 
ə
sərində daha geniş və dolğun məlumatlar yer tapmışdır.     
Müasir dünyanın siyasi problemlərini hələ 80 il bundan öncə ingilis iqtisadçı 
Con Keyns öz əsərlərində aydın şəkildə açıqlamışdır. Onun fikrincə, “bəşəriyyətin 
siyasi  problemləri  bütövlükdə  3  məsələlərin  həllində  kəsişir:  iqtisadi  səmərəlilik, 
sosial  ədalət  və  şəxsiyyət  azadlığı”.  Göstərilmiş  bu  məsələlərin  regionlar  üzrə 
müxtəlif səviyyədə gərginliyi bir sıra çağırışların əmələ gəlməsinə şərait yaradaraq 
onların  tədricən  qlobal  miqyasa  keçməsinə  səbəb  ola  bilər.  Bu  baxımdan  hər  bir 
ölkə  tərəfindən  yaranan  çağırışlara  qarşı  müvafiq  siyasətin  yeridilməsi  həddən 
dərəcə vacib hesab olunur. 
Azərbaycanda  milli  və  dini  azadlığın  inkişafı  üçün  hər  bir  şərait 
yaradılmışdır.Ölkəmizdə,  hər  bir  islam  və  digər  dini  icmalar,  qanunvericilik 
çərçivəsində,  sərbəst  qeydiyyatdan  keçmək  və  fəaliyyət  göstərmək  imkanına 
malikdir. Bunun əksinə olaraq, bəzi Qərbi Avropa ölkələrində (Fransa, Almaniya, 
Böyük Britaniya, Belçikavə s.) son onillikdə islamafobiya geniş yayılmışdır. Belə 
ideologiyanın dəstəklənməsi  ekstremist  qüvvələrin  baş qaldırması və  yayılmasına 
zəmin  yaratmışdır.Belə  meylərin  genişlənməsinin  əsas  səbəblərindən  biri  bu 
ölkələrdə  dövlət  tərəfindən  (yarı  örtülü  olsada)  müvafiq  siyasətin  yeridilməsidir. 
Belə ki, son illər bir sıra Avropa ölkələrində, irqi, milli və dini zəmində baş vermiş 
dəhşətli  cinayyətlər  bu  fikri  bir  daha  təsdiqləmışdır.  Misal  olaraq,  Norveçdə 
Breyvik  adlı  şəxs,  əsasən  müsəlman  olan,  69  gənc  oğlan    və  qızları  vəhşicəsinə 
qətlə yetirmişdir. Almaniyada ekstremist qrupları tərəfindən yerli tüklərə mütamadı 
qarşı terror aktları törədilir.  
Son  illər  Almaniyada  türk  mənşəli  ölkə  vətəndaşlarına  qarşı  yönəlmiş 
“Peqida” ictimai hərəkatı geniş vüsət tapmışdır. Sanki belə meylləri dəstəkliyərək, 
2010-cu ildə Almaniya rəsmi olaraq, multikulturalizmdən imtana etmişdir. 2014-cü 

ildə  Macarıstanın  baş  naziri  Viktor  Orban  çıxış  edərək,  Avropada  
multukulturalizm  ideyasının    yayılmasının  əleyhinə  olduğunu  bildirmışdir.  Onun 
sözlərinə  görə,  miqrantlar  avropalılar  üçün  təhlükələr  və  problemlər  yaradırlar. 
V.Orban  hesab  edir  ki,  ölkəsində  sayca  gözə  çarpan  miqarntları  görmək 
dözülməzdir. Maraqlısı odur ki, eyni zamanda hər il minllərlə ölkə vətandaşı digər 
AB ölkələrinə iş dalınca miqrasiya edirlər. 
Bir sıra Qərbi Avropa ölkələrində məhz dövlətin bu sahədə buraxdığı səhvlər 
nəticəsində  dini  və  milli  zəmində  ekstremizmin  baş  qaldırmasına  gətirib 
çıxarmışdır.  Məsələn,  Fransada  çap  olunan  “La  Şarli”  qəzetində,  müsəlmanların 
dini  hisslərini  təhqir  edən,  Məhəmməd  Peyğəmbərin  karikaturasının  verilməsi, 
terror  aktların  baş  verməsinə  səbəb oldu.  Bundan  ibrət  dərsi  çıxararaq,  gözləmək 
olar  ki,  Fransa  rəhbərliyi  terrorçuları  lazımı  cəzalandırmaqla  yanaşı,  dini  hissləri 
təhqir  edici  addımların  bir  daha baş verməməsi    üçün  müvafiq  tədbirlər  görəcək. 
Bunun  əksinə,  Fransada  qətlə  yetirilmiş  jurnalistlər  sanki  qəhramanlara  çevrilmiş 
və onların  xatirəsini bir sıra Avropa ölkələri rəhbərlərinin  iştirakı ilə, hətda yürüş 
keçirilmişdir.  Sonra  isə  Qərbi  Avropanın  bir  çox  ölkələrində  belə  karikaturalar 
təkrarən  çap  olundu.  Təbiətdə  olduğu  kimi,  cəmiyyətdə  də  -  hər  bir  təziq 
nəticəsində  əks  təsir  qüvvə  yaranır.  Belə  halda,  Yaxın  Şərqdə  “ slam  dövləti” 
adlandırılmış  və  müvafiq  ideyaları  irəli  sürən  ekstremist  hərəkatının  yaranmasına 
heç də təəccüblənmək lazım deyil. 
Dəyişən dünyada hər bir ölkə öz inkişafının davamlığını təmin edilməsi üçün 
mövcud  imkanlarını  dəyərləndirərək  müvafiq  strategiya  yeridir.  Bu  baxımdan, 
müasir  biliklərə  söykənən  mütəxəssislərin  hazırlanması  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Ölkəmizin  davamlı  inkişafının  təmin  edilməsi  üçün  bu  istiqamətdə  aparılan 
islahatlar vacib hesab olunur. 
Azərbaycanda yüksək texnologiyalar sektorunun son beş ildə 3,5 dəfəyədək 
artmış, aktiv internet istifadəçilərinin xüsusi çəkisi 72%-ə bərabərdir. Son 12 ildə 
yüksək texnologiyalar sahəsi üzrə 41 milyon dollarlıq mal və məhsul ixrac edib.  

Məlumdur  ki,  təhsilin  inkişafı  və  onun  keyfiyyətlədə  təkmiləşdirilməsinə 
birbaşa olaraq, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına öz təsirini göstərir. Belə ki, yalnız 
keyfiyyətli təhsil səviyyəsi  hər hansı bir ölkənin davamlı inkişafına əlverişli zəmin 
yaradır.  Təhsilin  səviyyəsinə  görə  ölkələrarası  fərqləri  aradan  qaldırılması,  eyni 
zamanda sosial-iqtisadi inkişafda mövcud olan ərazi natarazlığına “yumşalmasına” 
gətirib  çıxaracaq.    Nəticədə,  geridə  qalmış  ölkələrdən,  inkişaf  etmiş  ölkələrə 
yönəlmiş və daim artan miqrasiya axımlarının səngiməsini gözləmək olar.  
Bu  istiqamətdə  dünya  birliyi  beynəlxalq  səviyyədə  birgə  tədbirlər  plan 
hayata  keçirirlər.  2000-ci  ildə  qəbul  olunmuş  Minilliyin  nkişaf  Məqsədlərində 
2015-ci  ilə  qədər  hamı  üçün  təhsilin  inkişafı  müəyyən  edilmişdir.  Bu  müddətin 
tamamlanması  ilə  əlaqədar,  2015-ci  ilin  may  ayının  sonunda,  Cənubi  Koreyanın 
Liçxon  şəhərində,  təhsil  üzrə  Ümumdünya  Forumu  keçirilmişdir.  Tədbirdə  qeyd 
olunmuşdur ki, əldə edilmiş nailiyyətlərə baxmayaraq, dünyada hələ də 781 mln. 
savadsız  insan  mövcuddur  və  120  mln-a  yaxın  uşaqlar  təhsil  almaq  imkanından 
məhrumdular. Savadsızlığın aradan qaldırmaq  və hər bir insanın təhsil əldə etmək 
imkanın yaradılması üçün Forum müvafiq Bəyannamə və 2030-cu ilə qədər Qlobal 
Fəaliyyət Planı qəbul etmişdir. 
Qlobal  miqyasda  təhsildə  əsas  məsələ  savadsızlığın  aradan  qaldırılması 
olduğu  halda,  ölkəmizdə  təhsilin    təkmilləşdirilməsi  və  ən  yüksək  standartlara 
uyğun olması ön planda durur. Yalnız yüksək ixtisaslı mütəxəssis rəqabətə davamlı 
məhsulun  istehsalını  təmin  edə  bilər  və  yaxud  müvafiq  səviyyədə  xidmətlərlə 
fərqlənə bilər. Bu baxımdan,  ölkəmizdə təhsil sahəsində aparılan köklü islahatlar 
təqdirə layiqdir. Xarici ölkələrin aparıcı tədris ocaqlarına respublikadan gənclərin 
göndərilməsi, bəzi ali məktəblərdə  bacarıqlı tələbələrdən “Sabah” qrupların təşkili, 
mütamadi  yeni,  müasir  tələblərə  cavab  verən,  ixtisasların  yaradılması, 
Respublikanın  Prezidenti  yanında  Elm  Fondu  tərəfindən  keçirilən  “Universitetlər 
qrantı” müsabiqələrin keçirilməsi bu istiqamətdə aparılan tədbirlərə aid etmək olar.      
“2007-2015-ci  illərdə  Azərbaycan  gənclərinin  xarici  ölkələrdə  təhsili  üzrə 
Dövlət Proqramı” çərçivəsində görülən işlər təqdirə layiq hesab oluna bilər. Son iki 

ildə xaricdə təhsil proqramı çərçivəsində 1300-dən çox gənc xaricdə təhsil almağa 
göndərilib.  Onlardan  900  nəfər gənc  bu  gün  istər  dövlət,  istərsə  də  özəl  sektorda 
xaricdə əldə etdikləri bilik və bacarıqları uğurla tətbiq edir. 
Son illər ölkənin davamlı sosial-iqtisadi inkişafında innovativ biliklərin əldə 
edilməsi  üçün  bir  sıra  tədbirlər  həyata  keçirilmişdir.  Bu  baxımdan, 
respublikamızda  texniki  sahələrə  diqqətin  yönəltməsi  təqdirə  layiq  sayıla  bilər. 
Məhs  bu  sahələrdə  biliklərin  əldə  edilməsi  tətbiqi  işlərin  aparılması  və  müvafiq 
nəticələrin  alınmasına  şərait  yaradır.  Eyni  zamanda,  zəngin  maliyyə  resursları 
cəmləşən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  fundemental  sahələrdə  alınmış  nəticələrdən 
istifadə  etmək  lazımdır.  Məsələn,  2015-ci  il  yayında  Avropa  “Kollayderində”, 
fundemental  fizikanın  yeni  sərhədləri  aşkarlanaraq,  qara  materiya  hissəcikləri 
alınmış və bunun əsasında Yerin yaranması və təkamülü haqda əlavə məlumatların 
ə
ldə edilməsi, ölkəmizin bu istiqamətdə aparılan işlərə əlavə impuls verir.    
Azərbaycanın  yeritdiyi  iqtisadi  siyasətin  nəticəsi  əldə  edilmiş  irəliləyişlər 
uğurlar  bir  daha  təsdiqləyir.  2005-2014-cü  illərdə  Azərbaycanın  ÜDM  3  dəfə  və 
dövlət  büdcəsi  13  dəfə  artmışdır.  Həmin  dövrdə  ölkəyə  177  milyard  dollar 
investisiya  yatırılmışdır,  o  cümlədən  -  123  milyard  dollar  qeyri-neft  sektoruna 
yönəldilmişdir.  Respublikada  valyuta  ehtiyatların  həcmi  50  mlrd.dolları  ötmüş, 
yoxsulluğun səviyyəsi isə 5,1%-ə qədə aşağı düşmüşdür. Ölkəmizdə neftdən əldə 
olunan  gəlirlər  qeyri-neft  sektorunun  inkişafına  yönəldilir.  Bunun  nəticəsi  kimi, 
son  illərdə  Azərbaycanın  qeyri-neft  sektoruna  yönəldilən  investisiyalar  2  dəfə 
artmışdır. 
Azərbaycanın  ümumi  daxili  məhsulu  Cənubi  Qafqaz  ölkələrinin  məcmu 
ÜDM-in  75%-i  təşkil  edir.  Əlbəttə  ki,  neft  gəlirlərindən,  bu  imkanlardan  istifadə 
etməklə  qeyri-neft  sektorunun  inkişaf  etdirilməsi,  dövlət  gəlirlərinin  neftdən 
asılılığının  azaldılması  əsas  prioritetlər  sırasındadır.  Bu  prioritetlər  “Azərbaycan 
2020:  Gələcəyə  baxış”  nkişaf  Konsepsiyasında  əks  olunmaqla,  burada 
resurslardan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, rəqabət qabiliyyətli istehsal 
sahələrinin yaradılması nəzərdə tutulur. 

 
BURADA B R SIRA SLAYDLAR TƏQD M OLUNACAQ. 
Regionların sosial-iqtisadi inkişafı 
 “Arabaya qoşulmuş atlar birlikdə daha sürətlə gedirlər, 
çünki onları bir birilə rəqabət və yarış ruhu irəli aparır” – Plutarx. 
 
Azərbyacanda  son  onillikdə  davam  edən  iqtisadi  yüksəlik  bir  başa  olaraq 
makriiqtisadi göstəricilərin dəyişməsində öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda, sovet 
dövründən  miras  qalmış,  iqtisadiyyatın  ərazi  quruluşunda  yaranmış  kəskin 
natarazlıq,  yeni  ərazi  planlaşdırılması  və  idarə  edilməsi  siyasətini  zəruri 
etmişdirdir. Belə ki, ölkə iqtisadiyyatının 70%-dən çoxu (sənayedə 85%) Abşeron 
iqtisadi  rayonun  payına  düşürdü.  Iqtisadiyyatın  belə,  anormal  ərazi  təşkilinin 
dəyişdirilməsi istiqamətində ölkədə məqsədyönlü sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası 
həyatə keçrilməyə başlandı. Məhs bu məqsədlə, 2004-cü ildən başlayaraq, ardıcıl 
şə
kildə,  respublika  regionlarının  davamlı  sosial-iqtisadi  inkişafını  təmin  edilməsi 
üçün  üç  Dövlət  proqramı  qəbul  edilmişdir.  lk  iki  Dövlət  proqramları  əsasında, 
regionlarda  çox  sayda  yeni  istehsal  müəssisələri  və  sosial  obyektlər  istifadəyə 
verilmişdir.  Bunun  nəticəsi  kimi,  regionlar  üçün  ən  vacib  olan,  işsizliyin  aradan 
qaldırılması sahəsində, böyük irəliləyişlik əldə edilmişdir.  
Bu dövr ərzində respublikada işsizliyin səviyyəsi 49%-dan 5%-ə qədər aşağı 
düşmüşdür.  Daimi  və  müvvəqəti  iş  yerlərinin  çox  hissəsi  Abşerondan  kənarda 
yerləşən regionlarda açılmışdır. Bunun hesabına yerlərdə əhalinin gəlirləri artmış, 
sosial vəziyyəti yaxşılaşmış və bütövlüklə yaşayış rifahı yüksəlmişdir. Regionların 
təbii-resurs,  maadi-texniki  və  əmək  potensialının  səmərəli  istifadə  edilməsi, 
aydındır  ki,  onların  mərkəzləşdirilmiş  maliyyə  mənbələrindən  asılacağının 
azalmasına  təsir  etmişdir.  Bununla  yanaşı,  regionlarda  sosial-iqtisadi  inkişafın 
gələcək  illərdə  də  davamlı  olması  üçün,  yerli  idarəetmə  orqanları  tərəfindən 

mövcud  potensialın  daha  tam  təsərrüfata  cəlb  edilməsi  istiqamətində  müvafiq 
regional inkişaf proqramları hazırlanmalı və tədricən realizə edilməlidir. Təbii ki, 
regional inkişaf məqsədilə tərtib edilən proqramlar, ölkənin vahid regional inkişaf 
strategiyasının tərkib bir hissəsi olmalıdır. 
 
7-mühazirə. 
 
Multikulturalizm və xarici siyasət. 
 
        Multikulturalizm  anlayışı  dünya  siyasətində  gənc  bir  anlayış  olmasına 
baxmayaraq,  bu  siyasətlə  bağlı  müxtəlif  fərqli  fikirlər  və  fikir  ayrılıqları 
mövcuddur.Bir sıra dövlətlər bu siyasəti dövlət siyasəti kimi həyata keçirir və onun 
inkişafı  üçün  daim  islahatlar  aparırlar,  digər  qrup  dövlətlər  isə  ümumiyyətlə 
multikulturalizm  siyasətindən  imtina  edir  və  onun  uğurlu  gələcəyinin  olmadığını 
iddia  edirlər.Başqa  bir  tərəfdən  də  aydındır  ki,  hər  hansısa  cəmiyyətin  mövcud 
olması üçün çox əhəmiyyətli olan bir multikulturalizm modeli digər bir cəmiyyət 
üçün uyğun model olmaya bilər. 
Multikulturalizm siyasətinin təməlində xalqların qarşılıqlı əməkdaşlığı, tolerantlıq 
ideyaları  və  münaqişələrə  yol  verməmək  prinsipləri  dayanır.Əsrlər  boyu  böyük 
mədəniyyətlərin  qovuşduğu  bir  diyar  olan  Azərbaycanda  müxtəlif  xalqların  və 
dinlərin 
nümayəndələri 
sülh 
və 
qarşılıqlı 
anlaşma 
şə
raitində 
yaşamışdır.Multikulturalizm  ideyaları  ölkəmizdə  əsrlər  boyu  formalaşsa  da  onun 
siyasi banisi ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. 
       Qeyd etmək lazımdır ki, 80-ci illərin sonları və 90-cı illərin əvvələrində, Sovet 
ttifaqının dağılma ərəfəsində müxtəlif qruplar üçün “milliyətçilik” anlayışı birliyə 
çağırış  üçün  yeganə  kateqoriya  idi  və  Avropa  dövlətlərindən  fərqli  olaraq  bu, 
keçmiş  sovet  ölkələrində  və  eləcə  də  regionumuzda  da  dramatik  toqquşmaların 
meydana  gəlməsinə  səbəb  oldu.Bu  ölkələrdən  biri  kimi  Azərbaycan  da  vətəndaş 
müharibəsi  asatanasına  gəlib  çatmışdı.Ancaq  Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyevin 
hakimiyyətə qayıdışından sonra Azərbaycanın həm daxili həm də xarici siyasətində 
köklü  dəyişiklər  dərhal  özünü  götərdi.Multikultural,  tolerant  və  humanist 
dəyərlərin  ana  xətt  təşkil  etdiyi,  insan  hüquqlarının  ali  dəyər  hesab  olunduğu 

Heydər  Əliev  siyasəti  Azərbaycanı  nəyinki  vətəndaş  müharibəsindən  xilas  etdi, 
hətta Azərbaycanın multikultural dəyərlərini bir model kimi formalaşdırdı 
         Bu gün bu siyasət Azərbaycanın dövlət siyasətidir və müstəqillik dövründən 
bu  günə  kimi  multikulturalizm  sahəsində  həyata  keçirilmiş  islahatlar  və  atılmış 
addımlar  bu  istiqamətin  möhkəmlənməsinə  və  yeni  perspektivlərinin  ortaya 
çıxmasına xidmət etmişdir. 
        18 aylıq Xalq Cumhuriyyəti dövrü istisna olmaqla həm Çar Rusiyası zamanı, 
həm  də  Sovet  Hakimiyyəti  dövründə  Azərbaycan  müstəqil  xarici  siyasət  yürüdə 
bilməmişdir.1991-ci  ildən  özünün    müstəqil  xarici  siyasi  xətdini  formalaşdıran 
Azərbaycan,  multikulturalizmi  də  xarici  siyasətin  mühüm  amilinə  çevirdi.Bu  gün 
Azərbaycan  multikulturalizmi  bir  model  kimi  formalaşmış  və  bu  model  artıq 
dünyaya ixrac olunur. 
        Milli azlıqlarla bağlı dünyada və xüsusən avropa ölkələrində həyata keçirilən 
siyasətə bu günkü qloballaşma konteksində yenidən baxılması ehtiyacını gündəmə 
gətirib. stər  ənənəvi  milli  azlıqlar  istər  də  miqrasiya  fonunda  formalaşmış  yeni 
milli azlıqların hüquqlarının tam şəkildə təmin olunması və ayrı-seçkilik hallarının 
aradan  qaldırılması,  separatçılıq  hallarının  qarşısının  alınmasında  və  dövlətlərin 
suverenliyi baxımından həyati önəm daşıyır. 
        Beynəlxalq aləmdə etimadsızlıq mühitinin hökm sürdüyü, milli dözümsüzlük 
və məzhəb ayrı-seçkiliyinin aktuallaşdığı bir zamanda Azərbaycan hakimiyyətinin 
milli azlıqlar və dini qruplarla həyata keçirdiyi multikultural siyasət dünya ölkələri 
tərəfindən  artıq  çox  böyük  bir  maraqla  öyrənilir.Bu  siyasətin  həyata  keçirilməsi 
məqsədi  ilə  Azərbaycan  BMT,  AŞ,  ATƏT,  A ,  Islam  Əməkdaşlıq  Təşkilatı  və.s 
kimi bir çox beynəlxaql təkilatlarla əməkdaşlıq edir və müstəqillik dövründən bu 
günə  kimi  50  dən  artıq  beynəlxalq  sənədə  tərəfdar  çıxmış,  bu  sahədə  beynəlxalq 
öhdəliyin həyata keçirilməsində mühüm nəaliyyətlər əldə etmişdir.  
        Azərbaycan  Respublikası  müstəqillik  qazandıqdan  sonra  1992-ci  il  mart 
ayından BMT-yə üzv seçildi və milli azlıqlar və multikulturalizm siyasəti ilə bağlı 
çox mühüm iki konvensiyaya qoşuldu.Bunlar “milli, etnik, dini və dili azlıqlara