Multuk ltural zm

mənsub  şəxslərin  hüquqları  ilə  bağlı  Bəyənnamə”  və  “ rqi  ayrı-seçkiliyin 
bütün formalarının ləğv olunması haqqında Beynəlxalq Konvensiya” idi.  
      “Milli,  etnik,  dini  və  dili  azlıqlara  mənsub  şəxslərin  hüquqları  ilə  bağlı 
Bəyənnamə”  nin  birinci  maddəsində  qeyd  olunur  ki,  dövlət  yuxarıda  adı  çəkilən 
kateqoriyalara  mənsub  şəxsləri  onların  yaşadığı  ərazilərdə  varlıqlarını  və  məişət 
adət  ənənələrinin  qorunub  saxlanılmasına  təminatçıdır.Bəyənnamə  həmçinin  bu 
kateqoriyaya  mənsub  şəxslərə  öz  mədəniyyətlərini,  etiqat  etdiyi  dini  ayinləri 

sərbəst  həyata  keçirməyi,  öz  dillərindən  şəxsi  həyatlarında  istifadə  etmək 
hüquqlarını  verir.Onlar  eyni  zamanda  hər  hansı  ayrı-seçkiliyə  yol  verilmədən  öz 
qrupları  və  digər  milli  azlıqların  üzvləri  ilə  hətta  ölkə  xaricindən  kənarda  olsalar 
belə sərbəst əlaqələr qura bilərlər. 
       “ rqi  ayrı-seçkiliyin  bütün  formalarının  ləğv  olunması  haqqında  Beynəlxalq 
Konvensiya”  Azərbaycan  Respublikasıda  31  may  1996-cı  il  95  C  nömrəli 
prezident qanunu ilə təsdiq olunmuş və qüvvəyə minmişdir.Bu Konvensiyada irqi-
ayrı-seçkilik  ifadəsi  məqsədi,  siyasi,  iqtisadi,  sosial,  mədəni  və  ictimai  həyatın 
digər  sahəsində  insan  hüquq  və  azadlıqlarının  bərabər  əsasda  tanınmasını,  ifadə 
olunmasını,  yaxud  həyata  keçirilməsini  ləğv  etmək  və  ya  pisləşdirmək  olar,  irqi, 
dərinin  rəngi,  nəsil  yaxud  etnik  mənşə  əlamətlərinə  əsaslanan  hər  hansı 
fərqləndirməni, istisnanı və məhdudiyyəti bildirir.Ancaq dəqiq anlaşılmalıdır ki, bu 
konvensiya,  onun  iştirakçısı  olan  dövlətlərin,  öz  vətəndaşları  ilə  onların 
vətəndaşları  olmayanlar  arasında  qoyduğu  fərqlərə,  istisna  və  məhdidiyyətlərə 
yaxud üstün tutmalara şamil edilmir. 
       Qeyd etmək lazımdır ki, bu konvensiyada öz əksini tapmış ideya və prinsiplər 
Azərbaycan 
Respublikasının 
həyata 
keçirdiyi 
siyasətin 
ə
sas 
xəttlərindəndir.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 dekabr 2011-ci il tarixli 
sərəncamı  ilə  Azərbaycan  Respublikasında  insan  hüquq  və  azadlıqlarının 
müdafiəsinin səmərəliliyinin artırmaq sahəsində “Milli Fəaliyyət Proqramı” təsdiq 
edilmişdir.  “ rqi  ayrı-seçkiliyin  bütün  formalarının  ləğv  olunması  haqqında 
Beynəlxalq  Konvensiya”da  öz  əksini  tapmış  hüquqların  milli  qanunvericilikdə 
daha  səmərəli  qorunması  ilə  bağlı  “Milli  Fəaliyyət  Proqramı”nın  1.1  və  1.2  –ci 
bəndlərini  xüsusi  ilə  qeyd  etmək  lazımdır.Bu  bəndlərdə,  Azərbaycan 
Respublikasının  tərəfdar  çıxdığı  insan  hüquqları  və  azadlıqlarına  dair  beynəlxalq 
müqavilələrdən  irəli  gələn  öhdəliklərin  həyata  keçirilməsi  və  Azərbaycan 
Respublikasının  normativ  –hüquqi  aktlarının  beynəlxalq  hüquqi  sənədlərə 
uyğunluğunun təmin edilməsi öz əksini tapmışdır. 
       rqi  Ayrı-Seçkiliyin  Bütün  Formalarının  Aradan  Qaldırılması  haqqında 
Beynəlxalq 
Konvensiya 
ə
saslanan 
“bərabərlik 
hüququ” 
Azərbaycan 
Respublikasının  Konstitusiyasının  25-ci  maddəsində,  Cinayət  Məcəlləsində, 
Cinayət  Prossesual  Məcəllədə,  Mülki  Prossesual  Məcəllədə,  Ailə,  Əmək 
məcəllələrində  və  digər  qanunvericilik  aktlarında  təsbit  edilmişdir.Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  şəxsin  milliyətindən,  irqindən,  dinindən,  dilindən,  cinsiyyətindən, 
mənşəyindən,  əmlak  vəziyyətindən,  qulluq  mövqeyindən,  əqidəsindən,  siyasi 
partiyalara,  həmkarlar  ittifaqlarına  və  digər  ictimai  birliklərə  mənsubiyyətindən 
asılı  olaraq  hüquq  və  qanuni  mənafelərinə  zərər  vurmağa  görə  Azərbaycan 

Respublikasının  Cinayət  Məcəlləsinin  109-cu  (Təqib),  111-ci    (irqi  ayrı-seçkilik, 
aparteid),  154-cü  (bərabərlik  hüququnu  pozma),  283-cü  (milli,  irqi  və  ya  dini 
düşmənçiliyin salınması) maddələri ilə məsuliyyət nəzərdə tutulur.Yeri gəlmişkən 
Cinayət  Məcəlləsinin  283-cü  maddəsi  dövlət  əlehinə  olan  cinayət  kimi 
qiymətləndirilir.Azərbaycan  Respublikasının  25  avqust  2000-ci  il  tarixli  387 
nömrəli  fərmanının  7-ci  bəndinin  2ci  hissəsinə  əsasən  Azərbaycan  Respublikası 
Cinayət  Məcəlləsinin  283-cü  maddəsi  üzrə  ibtidai  istintaqınaparılması  səlahiyyəti 
Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinə həvalə olunmuşdur.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 
2009-cu il avqust və 2013-cü il avqust tarixləri ərzində 283-cü maddə üzrə MTN 
stintaq  Baş  darəsinin  icraatında  cəmi  bir  cinayət  işi  olmuşdur.  (Süleymanov 
Abgül Nemət oğlunun təqsirləndirilməsinə dair). 
        Bu konvensiya əsasında irqi ayrı-seçkiliyin ləğvi üzrə komitə yaradılmışdır.O, 
iştirakçı  dövlər  tərəfindən  seçilən  18  ekspertdən  ibarət  tərkibdə  fəaliyyət 
göstərir.Bir  məqam  diqqəti  çəkir  ki,  bu  komitənin  səlahiyyətləri  insan  hüquqları 
komitəsinin səlahiyyətləri ilə üst-üstə düşür.Mühüm fərq ondan ibarətdir ki, 1963-
cü  il  konvensiyasında  nəzərdə  tutulmuş  dövlətlərarası  şikayət  proseduru  məcburi 
xarakter daşıyır.Bu o deməkdir ki, komitənin müvafiq səlahiyyətini tanımaq barədə 
heç  bir  ilkin  bəyanat  vermədən  istənilən  iştirakçı  dövlət,  öz  ərazisində  irqi  ayrı-
seçkiliyə yol verən başqa bir iştirakçı dövlətə qarşı komitəyə ərizə ilə müraciət edə 
bilər. 
       Bu gün Azərbaycanın əməkdaşlıq etdiyi ən  mühüm beynəlxalq təşkilatlardan 
biri  də  Avropa  Şurasıdır.Hələ  1996-cı  il  iyulun  13-də  Ümummilli  Lider  Heydər 
Ə
liyev  Avropa  Şurasının  Baş  katibinə  məktubla  müraciət  edərək,  Azərbaycanın 
Avropa Şurasına tam hüquqlu  üzv qəbul olunmasını xahiş etmişdir.Ancaq ölkəmiz 
bu quruma yalnız 2001-ci ilin yanvarın 25dən tam hüquqlu üzv seçildi.Həmin vaxt 
Heydər Əliyev Strasburqda Avropa Şurasının Parlament Assambleyasında öz tarixi 
çıxışı  zamanı  ölkəmizlə  bu  qurum  arasındakı  münasibətlərin  əsas  istiqamətlərini 
müəyyən  etdi.Azərbaycan  Respublikası  2000-ci  il  iyun  ayının  13-də  Avropa 
Ş
urasının  “Milli  azlıqların  hüquqlarının  müdafiəsi  haqqında”  Çərçıvə 
Konvensiyasına qoşuldu. 
       Bu Çərçivə Konvensiyası milli azlıqların hüquqlarının müdafiəsinə yönələn ilk 
beynəlxalq  müqavilədir və  milli  azlıqların  mövcudluğunu, onların  mədəniyyət  və 
identikliyini ən yüksək səviyyədə qorunması üçün, yalnızca bilinən təməl hüquqlar 
(fikir azadlığı, vicdan azadlığı, dini etiqad azadlığı, sərbəst toplaşma azadlığı və.s), 
eləcə  də  diskrimminasiyanın  qadağan  olunmasını  nəzərdə  tutmur.Bu  cür  təməl 
hüquqlar  nsan  Hüquqları  haqqında  Beynəlxalq  Konvenisya  ilə  də  tənzim 
olunur.Konvensiyada  eyni  zamanda  yalnızca  milli  azlıqlara  şamil  olunan  qarant 

hüquqlar da müəyyən edilmişdir (Öz dilində danışmaq hüququ, eyni etnik-mədəni, 
dil  və  din  identikliyinə  aid  şəxlərlə  sərbəst  ünsiyyət  qurma  hüququ  və.s).Buna 
görədə Konvenisyanın 1-ci maddəsində açıq şəkildə qeyd olunur ki, milli azlıqlar 
və  bu  azlıqlara  məxsus  şəxslərin  hüquq  və  azadlıqlarının  müdafiəsi,  insan 
hüquqlarının  beynəlxalq  müdafiəsinin  ayrılmaz  tərkib  hissəsidir  və  buna  görədə, 
beynəlxalq əməkdaşlığın bir hissəsi hesab olunur. 
       Milli  Azlıqların  Müdafiəsi  haqqında  Konvensiyanın  qəbul  olunmasında 
qarşıya  qoyulan  məqsəd,milli  azlıqların  tam  və  həqiqi  bərabərliyini  təmin  etmək, 
həmçinin hüququn aliliyi, ərazi bütövlüyü və milli suverenlik prinsiplərinə hörmət 
çərçivəsində öz milli fərdiliyini ifadə etmək, qorumaq və inkişaf etdirməyə imkan 
verən  şəraitin  yaradılmasıdır.Konvensiyada  nəzərdə  tutulan  ən  mühüm 
müddəalardan  biri  ondan  ibarətdir  ki,  onu  qəbul  edən  dövlətlər  öz  üzərlərinə  hər 
hansısa  bir  şəxsin  iradəsi  əlehinə  assimilyasiya  siyasətinin  həyata  keçirilməməsi 
öhdəliyini götürürlər.3-cü maddədə açıq şəkildə qeyd olunur ki, hər bir milli azlığa 
məxsus  şəxs  ona  bu  cür  baxılmasını  və  ya  baxılmamasını  müəyyən  etmək 
hüququna  malikdir  və  bu  seçim  və  ya  bu  seçimlə  bağlı  hüquqların  həyata 
keçirilməsi həmin şəxsi alçaltmamalıdır. 
        Bu qədər həssas bir sahədə mürəkkəb hüquqi və siyasi maneələr olduğundan 
Çərçivə  Konvensiyası  milli  azlıq  konsepsiyasının  dəqiq  anlayışını  müəyyən 
etməmişdir, lakin aşağıdakı kriteriaları irəli sürmüşdür: Bu anlayış yalnız din, dil, 
ə
nənələr və mədəni irslə müəyyənləşdirilən azlıqlara şamil edilir. 
       Çərçivə Konvensiyasını ratifikasiya etmiş hər bir dövlət, eləcə də Azərbaycan 
Respublikası, bir il müddətində onun müddəalarını və prinsiplərini yerinə yetirmək 
məqsədi ilə həyata keçirdiyi qanunvericilik tədbirlərini və ya digər tədbirlər barədə 
Avropa  Şurasının  baş  katibinə  dolğun  məlumat  verməlidirlər.Qanunvericilik 
tədbirləri  dedikdə  nə  nəzərdə  tutulur?Burada  söhbət  Konvensiyanın  əsas 
prinsiplərinin  daxili  qanunvercilikdə  öz  əksini  tapmasından  gedir.Çərçivə 
Konvensiyasında söhbət mühüm olaraq bərabərlik prinsipindən, ən əsası isə qanun 
qarşısında bərabərlikdə gedir.Burada qeyd olunmalı ən mühüm fakt ondan ibarətdir 
ki,  Azərbaycan  Respublikası  hələ  1992-ci  ildə,  yəni  Çərçivə  Konvensiyası 
imzalanmamışdan  3  il  qabaq  prezidentin  “Azərbaycan  Respublikasında  yaşayan 
milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil 
və  mədəniyyətlərin  inkişafı  üçün  dövlət  yardımı  haqqında”    fərmanı  ilə  onların 
təməl hüquqlarının qorunmasını təmnat altına almışdı.1995-ci il Konvensiyasında 
nəzərdə  tutulan  bir  çox  müddəa,  (ayrı-seçkiliyə  yol  verilməməsi,  sərbəst  dini 
mərasimlərini icra etmək, mədəni, dil və dini özünəməxsusluğu qoruyub saxlamaq, 
öz  dilində  informasiya  almaq  hüququ  və.s)  1992-ci  il  prezident  fərmanında  öz 

ə
ksini  öncədən  tapmışdı.Digər  mühüm  müdəalar  isə  (Öz  dilində  ifadə  vermək 
azadlığı,  öz  dilində  təhsil  almaq  hüququ  və.s)  ayrı  ayrı  daxili  qanunvericilik 
aktlarında  (Cinayət  Prossesual  Məcəlləsi,  Təhsil  haqqında  qanun  və.s)  öz  əksini 
tapmışdır. 
         Milli  azlıqların  hüquqlarının  müdafiəsi  haqqında  çərçivə  konvensiyası 
özündə aşağıdakı prinsipləri təsbit edir: 
  Ayrı-seçkiliyi qadağan olunması; 
  Milli  azlıqlarla  əhalinin  çoxluğu  arasında  bərabərliyin  təmin  olunmasına 
yardım etmək; 
  Milli azlıqların mədəniyyətinin, dininin, dilinin və adət ənənələrinin qorunub 
saxlanması və inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması 
  Söz, fikir, vicdan və din azadlığı 
  Təhsil almaq hüququ 
  Sərhədyanı əlaqələr və əməkdaşlıq 
  Iqtisadi, mədəni və sosial həyatda iştirak və.s 
          Bu  Konvensiya  ilə  dövlətlər  öz  üzərlərinə  milli  azlıqlarla  bağlı  böyük 
öhdəliklər  götürmələrinə  baxmayaraq,  onun  hər  hansısa  müddəası  və  ya  prinsipi 
ayrılıqda hər hansı bir şəxsin beynəlxalq hüquq prinsiplərinə, xüsusilə də dövlətin 
suveren bərabərlik, ərazi bütövlüyü və siyasi müstəqillik prinsiplərinə zidd olan hər 
hansı  bir  hərəkətə  yol  vermək  hüququnun  olmasının  güman  edilməsi  kimi  şərh 
oluna bilməz. 
       Hazırki  Çərçivə  Konvensiyasının  müddəalarına  Razılığa  gəlmiş  dövlətlər 
tərəfindən əməl olunması məsələsinə nəzarəti Avropa Şurasının Nazirlər Kabineti 
həyata  keçirir.Yekun  olaraq  bu  Konvenisya  ilə  bağlı  onu  qeyd  etmək  lazimdır 
ki,istənilən tərəf istədiyi vaxt Avropa Şurasının baş katibinə xəbərdarlıq məktubu 
yazmaqla hazırki Çərçivə Konvensiyasını etibarsız elan edə bilər.Belə etibarsıqlıq 
elanı baş katibin belə xəbərdarlıq məktubu almasından altı ay sonra, gələn ayın biri 
qüvvəyə minir. 
       Avropa  Şurası  ilə  əməkdaşlıq  çərçivəsində  Azərbaycan  Respublikası  2001-ci 
ildə “Regional və ya azlıq dilləri haqqında Avropa Xartiyasını imzalamışdır”. 
      Milli azlıqlar mövzusunda ATƏT çərçivəsində yaşanan ən əhəmiyyətli inkişaf 
1973-cü ildən 1975-ci ilədək mərhələli şəkildə davam edən konfransın sonunda 35 
iştirakçı dövlət tərəfindən qəbul edilən “Helsinki Yekun Aktı”nda milli azlıqların 
müdafiəsi  ilə  bağlı  hökmlərin  olmasıdır.Bu  Aktda  əvvəlki  dövrlərdə  hakim  olan 
“ayrı-seçkiliyin  qarşısının  alınması”  anlayışı  “azlıqların  qorunması”  anlayışı  ilə 
ə
vəz  olunmuşdur.Helsinki  Yekun  Aktının  məcburi  hüquqi  qüvvəsi  olmasa  da,  ən 

üst  səviyyədə  siyasi  iradə  bəyənatı  kimi  qəbul  edilməlidir.Bundan  başqa  ATƏT 
zonasında  azlıqların  hüquqlarının  lazımi  qaydada  və  ardıcıl  tətbiqinə  nail  olmaq 
üçün daha üç tövsiyyə (Milli azlıqların təhsil hüquqlarına dair Haaqa tövsiyyələri 
(1996),  Milli  azlıqların  dil  hüquqlarına  dair  Oslo  tövsiyyələri  (1998),  Milli 
azlıqların  dil  hüquqlarına  dair  Lund  tövsiyyələri)  və  bir  rəhbər  müddəa  (“Yayım 
mediasında azlıq dillərindən istifadə haqqında (2003) qəbuledilmişdir. 
        Hazırda  ATƏT-in  Milli  azlıqların  işi  üzrə  Ali  Komissarlığı  fəaliyyət 
göstərir.Ali  Komissarlıq  institutu  Avropada  etnik  münaqişələrin  irimiqyaslı 
zorakılıqlarına mübarizə forması kimi yaradılıb.Bu vəzifə ATƏT tərəfindən 1992-
ci  ildə  təsis  edilib.Onun  rolu  sülhə  və  əmin-amanlığa  təhlükə  olan  etnik  fikir 
ayrılıqlarını  aradan  qaldırmaq,  quruma  üzv  dövlətlər  arasında  sülh  və  əmin-
amanlıq  yaratmaq  və  ilkin  mərhələdə  olan  münaqişələrin    qarşısını  almaqdan 
ibarətdir. 
       Azərbaycanda  çoxmədəniyyətlilik  mühitinin  formalaşmasında  və  onun 
qorunub saxlamasında ölkəmizin UNESCO ilə əməkdaşlığı çox böyük əhəmiyyət 
kəsb  edir.Azərbaycan  Respublikasının  birinci  xanımı,  Heydər  Əliyev  Fondunun 
prezidenti  Mehriban  Əliyevanın  fəaliyyəti  nəticəsində  Azərbaycan-UNESCO 
münasibətləri ən yüksək inkişaf səviyyəsinə yüksəlib.Bu əməkdaşlıq çərçivəsində, 
Azərbaycan Respublikası mədəni müxtəlifliyim qorunması üçün UNESCO-nun iki 
mühüm  konvensiyasını  ratifikasiya  etdi.Bunlar  ”UNESCO-nun  Mədəni 
Özünüifadə  Müxtəlifliyinin  Qorunması  və  Təşviqinə  dair  Konvensiya”    və 
”Dözümlülük Prinsipi Haqqında Bəyannamə”dir. 
Mədəni  Özünüifadə  Müxtəlifliyinin  Qorunması  və  Təşviqinə  dair  Konvensiya  20 
oktyabr 2005-ci ildə UNESCO-nun 33-cü sessiyasında qəbul olunmuş və 18 mart 
2007-ci  ildə  qüvvəyə  minmişdir.Azərbaycan  Respublikası  bu  konvensiyaya  26 
noyabr 2009-cu ildən qoşulmuşdur. 
      Nədir 
mədəni 
müxtəliflik? 
Ayrı-ayrı 
qrupların 
və 
cəmiyyətlərin 
mədəniyyətlərinin  öz  ifadəsini  tapdığı  müxtəlif  formalardır.Bu  özünüifadə 
formaları qruplar və cəmiyyətlər arasında və onların daxilində ötürülür. 
       Mədəni  özünüifadə  isə  ayrı-ayrı  fərdlərin,  qrupların  və  ya  cəmiyyətlərin 
yaradıcılığının  nəticəsi  olan  və  mədəni  məzmun  daşıyan  özünüifadə  nəzərdə 
tutulur. 
          Konvensiyanın qəbul olunmasında əsas məqsəd aşağıdakılardan ibarətdir. 
•  Mədəni özünüifadə müxtəlifliyini qorumaq və təşviq etmək 

•  Müxtəlif  mədəniyyətlərin  çiçəklənməsi  və  qarşılıqlı  səmərəli  tərzdə  bir-
birinə sərbəst təsiri üçün şərait yaratmaq 
•  Mədəniyyətlərarası hörmət və sülh mədəniyyəti naminə bütün dünyada geniş 
və  tarazlı  mədəni  münasibətləri  təmin  etmək  üçün  mədəniyyətlərarası 
dialoqu təşviq etmək 
•  Mədəni özünüifadə müxtəlifliyni qorumaq və təşviq etmək sahəsində, xüsusi 
ilə  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  imkanlarını  genişləndirmək  məqsədilə 
tərəfdaşlıq ruhunda beynəlxalq əməkdaşlıq və həmrəyliyi gücləndirmək və.s 
 
Konvensiyanın  2-ci  maddəsində  ondan  irəli  gələn  mühüm  prinsiplər  öz 
ə
ksini tapmışdır.Bu prinsiplər rəhbər başlanğıclardır və aşağıdakılardır: 
  nsan Hüquqları və əsas Azadlıqlarına hörmət prinsipi 
  Suverenlik prinsipi 
  Bərabər ləyaqət və bütün mədəniyyətlərə hörmət prinsipi 
  Beynəlxalq həmrəylik və əməkdaşlıq prinsipi 
  nkişafın iqtisadi və mədəni aspektlərinin bir-birini tamamlaması prinsipi 
  Davamlı inkişaf prinsipi 
  Bərabər imkan prinsipi 
  Açıqlıq və tarazlıq prinsipi 
     16  noyabr  1995-ci  ildə  qəbul  edilən  “Dözümlülük  Prinsipi  haqqında 
Bəyannamə”  isə  cəmiyyətimizdə  sülhun  genişlənməsi,  xalqların  iqtisadi  və  sosial 
rifahının  təmin  olunması  üçün  tolerantlıq  prinsiplərinin  vacibliyini  elan  edir. 
Bəyannamənin  1-ci  maddəsində  tolerantlığa  bu  cür  anlayış  verilmişdir: 
“Tolerantlıq  dünyada  mövcud  olan  mədəniyyətlərin,  onların  öz  zənginlikləri  və 
müxtəlifliyi ilə qəbul olunması, tanınması və hörmət olunmasıdır”. 
      Tolerantlıq  müxtəlifliyin  harmoniyasıdır  və  yalnız  mənəvi  öhdəlik 
deyil,həmçinin  siyasi  və  hüquqi  məcburiyyətdir.  Dövlət  müstəvisində  tolerantlıq, 
qanunvericilik,  adminstrativ  və  məhkəmə  fəaliyyətində  ədalətlilik  prinsipinin 
qorunmasını, həmçinin hər bir şəxsə bərabər sosial- iqtisadi şansların yaradılmasını 
tələb edir. 
          Bəyannamənin  ikinci  maddəsinin  məzmunundan  aydın  olur  ki,  qeyri- 
tolerantlıq dedikdə, kiminsə güc və ya diskriminasiya ilə sosial və siyasi həyatdan 
təcrid  olunması  başa  düşülür.Harmonik  birgəyaşayışı  təmin  etmək  üçün,  hər  bir 
fərd,  qrup  və  ya  cəmiyyət  insanlığın  multikultural  ruhunu  qəbul  etməli  və  buna 
hörmət  etməlidir.Bəyannamədə  həmçinin  qeyri-tolerantlığa  qarşı  mübarizənin  ən 
effektiv forması kimi təhsil və tərbiyyə göstərilir.Dözümlülüyün genişlənməsi üçün 

ilk  növbədə  hər  bir  kəsə  özünün  hüquq  və  azadlıqları  öyrədilməli,  eləcə  də 
başqasının hüquq və azadlıqlarına hörmətlə yanaşmaq aşılanmalıdır. 
          Bəyannaməni qəbul edən dövlətlər, qeyri- tolerantıq təhlükəsini ictimaiyyətə 
daha aydın  çatdırılması üçün, hər il 16 noyabr tarixini “Dünya Tolerantılq Günü” 
kimi qeyd olunmasını elan edirlər. 
              Müxtəlif  cəmiyyətlərdə  multikultural  mühitin  təzyiq  altında  olduğu  bir 
vaxtda,  Azərbaycanın  multikulturalizm  siyasətinə  önəm  verməsi,  multikultural 
təhlükəsizliyi  dövlət  təhlükəsizliyinin  tərkib  hissəsi  kimi  qəbul  etməsi  və  bu 
siyasəti  genişləndirməsi,  beynəlxalq  ictimaiyyət  tərəfindən  bu  gün  təqdirlə 
qarşılanır.Ən  nüfuzlu  beynəlxalq  təşkilatlar  tərəfindən  belə,  Azərbaycanın 
tolerantlıq nümunəsi olduğu etiraf olunur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
8-mövzu. 
Multikulturalizm:fərqli  modellər,növlər ,siyasətlər. 
 
1.
  Qərb  ölkələrində  multikulturalizmin  meydana  gəlməsinin  tarixi 
səbəbləri.Qərb ölkələrində multikulturalizm siyasətinin nəzəri- ideoloji 
ə
sasları  (Artur  Şlezinqer-kiçik,  Maykl  Lind,  Natan  Qleyzer,  Riçard 
Bernstayn). 
Qərb ölkələrində multikulturalizmin meydana gəlməsi əsasən orta əsrə təsadüf 
edir. Ümumi mənada qərb ölkələri həm öz aralarında, həm də islam, çin və digər 
sivilizasiyalar  ilə  bu  dövrdə  ciddi  şəkildə  münasibət  qururdular.  Bu  da  öz 
növbəsində multikultural əlaqələrin yaranması demək idi.  

Qərb  ölkələrində  multikulturalizmin  əsasları16-cı  əsrdən  başlayaraq  Con  Lok, 
Stuart Mill, Tomas Hobs, Monteskyu, Viko və Herder kimi mütəfəkkirlərə istinad 
edən və müasir dövrdə Con Roulz, Con Raz, Vill Kimilika kimi  multikulturalizm 
mütəxəssisləri  tərəfindən  təmsil  olunan  “Liberal-Konvensional”  multikulturalist  
anlayış  və  vətandaşlıq  modelidir.  Digəri  isə    hal-hazırda  Çarlz  Taylor,  Maykl 
Valzer  və  Alasdair  Makintayr  kimi  nəzəriyyəçilər  tərəfində  dilə  gətirilən 
“Kommuniteryanist” baxış təzidir. 
Con  Lok  ve  Stuart  Mill  kimi  klassik  liberallar  dövründə  artıq  dövlət,  tarixi 
reallıq  idi.  Bu  baxımdan  liberallıq    intellektual  və  siyasi  əhəmiyyət  qazandıqca 
dövlətin  xüsusiyyətləri  də  müəyyən  olunurdu.  Qanunun  üstünlüyü,  vətandaşların 
bərabərhüquqluluğu, fərdlərin hüquq və öhdəliklərin daşıyıcısı olması nəticəsində 
dövlət, vətəndaş ilə dövlət arasında birbaşa münasibətlər qurulmasını təmin etdi.  
Klassik  liberalizm  Yunan  rasionallığından  və  Xristian  universalizmindən 
təsirlənmişdir.  Klassik  liberallar  yunar  rasionalistləri  kimi  tənqidi  rasionalizm, 
seçim  və  fərdi  azadlıq  kimi  dəyərlərə  istinad  edən  həyat  görüşünü  müdafiə 
edirdilər.  Ancaq  yunanlı  rasionalistlərin  əksinə  onlar  ağlı  daha  təvazökar  və 
praktiki  terminlər  ilə  ifadə  edərək  universallığı  vurğulayırdılar.  Məhz  Loka  görə 
Tanrı insanları var edib həm hüquqlar, həm də vəzifələr vermişdir. Lok təbii qanun 
nəzəriyyəçisi  idi.  Mill  isə  praqmatikdir.(  Bhikhu  Parekh,  Rethinking 
Multiculturalism Cultural Diversity and Political Theory, s. 43-64). 
18-ci əsrdən etibarən Viko, Monteskyu, Herder və Monten kimi müəlliflər multi 
mədəniyyətin labüd olduğunu və vacib olduğunu vurğuladılar. Məhz Vikoya görə 
hər  bir  mədəniyyət  özünəməxsusu  xüsusiyyətlərə  malik  olaraq  müxtəlifliyi  təşkil 
edir.  Monteskyu  ``Qanunların  ruhu``  adlı  əsərində  mədəni  müxtəlifliyi  psixolojik 
deyil,  sosioloji  və  siyasi  baxımdan  tədqiq  etmişdir.  Monteskyunun  ``Fars 
Məktubları``  əsəri  də  multikulturalizmin  klassik  mənbələrindən  hesab  olunur. 
Herder  isə  klassik  multikulturalizmdə  dili  önə  çıxarır  və  belə  ifadə  edirdi:  “hər 
millət düşündüyü kimi danışır, danışdığı kimi düşünür”. Ona görə məhz insan bir 
cəmiyyət daxilində formalaşır və dəyərlər əldə edir ( Bhikhu Parekh, Rethinking 
Multiculturalism Cultural Diversity and Political Theory, s. 64-101). 
Modern dövlət konsepsiyasında tək tip insan və tək tip mədəniyyət anlayışı 
qəbul  edilməzdir.  Bu  movzuda  məşhur  mütəfəkkir  Volter  hələ  18-ci  əsrdə  belə 
deyirdi:  “    Fikirləriniz  ilə  razı  deyiləm.  Ancaq  onları  ifadə  etmə  haqqınızı  axıra 
qədər  müdafiə  edəcəm“.  Bu  anlayış  birbaşa  multikulturalizmin  bütün  sahələrdə 
ə
sasını təşkil edir.  
Belə ki, tarixdən də məlum olduğu kimi  kinci Dünya müharibəsindən əvvəl 
Qərbdə  etno-mədəni  və  dini  müxtəliflik  bir  sıra  anti-demokratik  hakimiyyətlər 
tərəfindən təzyiq altında idi. Bu eyni zamanda bəzi irqçi hakimiyyətlər tərəfindən 
də  normal  qəbul  edilirdi.  Ancaq  kinci  Dünya  müharibəsinin  başa  çatması 
nəticəsində  qlobal  arenada  insan  hüquqları,  irqlərin  və  xalqların  bərabərhüquqlu 
olması  və  s.  məsələlər  istiqmətində  siyasət  və  hüquqi  anlayışlarda  reformların 
həyata  keçirilməsinə  gətirib  çıxardı.  Qısacası  multikulturalizm  Avropada  köhnə 
etnik  və  iyerarxiya  modellərinin  yerinə  yeni  demokratik  vətandaşlıq 

münasibətlərini bərpa  etmə  vasitəsi olaraq  ortaya  çıxdı və bu istiqamətdə uğurlar 
ə
ldə edilir. 
Qərb  ölkələrində  multikulturalizm  siyasəti  bir  çox  aspektdən  aktuallıq  kəsb 
edir.  Belə  ki,  liberallar  ilə  kommunitaryan  və  ya  kollektivistlər  bu  istiqamətdə