Multuk ltural zm

fərqli  nəzəri-ideoloji  əsaslara  malikdirlər.  Klassik  liberalizmdən  fərqli  olaraq 
müasir  liberallar  həm  müştərək  insan  təbiətini,  həm  də  insanların  mədəniyyət  ilə 
iç-içə  olduğunu  qəbul  edilrər.  Con  Rouls  təməl  əxlaqi  müxtəliflik  və  fərqli  yaxşı 
məfhumlarının  meydana  gətidiyi  problemlər  ilə,  Kimilika  müxtəliflik  və  fərqli 
həyat  tərzlərinin  meydana  gətirdikləri  ilə,  Raz  da  ikisi  ilə  bilikdə  maraqlanır. 
Rolusun ``Bir Ədalət Nəzəriyyəsi`` adlı kitabı etik plüralizm mövzusunda sistemli 
bir  kitabdır.  Raz  ``Azadlığın  əxlaqı``  əsərində  xoşbəxtliyi  axtarmağın  həyatın 
məqsədi,  qayəsi  olduğu  və  bunun  həyat  boyunca  uğur  və  faydalı  məqsədləri  də 
ə
hatə  etdiyi  şəklində  Aristotelçi  görüşü  əsas  alır.  Vil  Kimilika``Multikultural 
Vətandaşlıq`` adlı əsərində insanların xoşbəxt həyat əldə etmələri üçün iki prinsipə 
sadiq  qalmalarını  vurğulayır.  lki,  insanların  həyatlarını  içdən,  yəni  nəyin 
yaşamağa  dəyər  qazandırdığına  dair  dəyərlərə  görə  yaşamalıdırlar.  kincisi,  xəta 
etdikləri və hər an malik olduqları dəyərləri analiz etmədə azad olmalıdırlar.  
Çarlz Taylor Russoya istinad edərək digər insanlar ilə olan münasibətlərimizin 
dialoqa  əsaslandığını  vurğulayaraq  demokratik  çərçivdə  də  hər  hansı  bir 
cəmiyyətdə  fərdi  kimliklərin  ictimai  dialoqlar  nəticəsində  yarandığını  iddia  edir. 
Bu  nəzəriyyə  ``Tanınma``  adlanır.  Kommunitarian  mənada  iki  prinsip  vardır 
burada. Fərdlər olaraq insan hüquqlarının qorunması, ikincisi isə fərdlərin mədəni 
ictimai  sferalara  aid  olması.  Bu  mənada  Volf,  Mişel  Valzer  liberal  demokratiya 
mövzusunda  Taylorun  görüşünü  təhlil  edirlər.  Digər  tərəfdən  Alasdair  Macintyre 
``Əxlaqın  ardınca``(after  virtue)  əsərində  etik  qayda  və  qanunların  fərddən  daha 
çox  ictimai,  toplu  şüurda  meydana  gəldiyini  vurğulayır.  Kommunitarian  görüşə 
malik olaraq Makintayra görə  qrup və cəmiyyətdən müstəqil fərd öz başına inkişaf 
edə  bilməz.  (Amy  Gutmann,  Multiculturalism-Examining  the  Politics  of 
Recognition, s. 11-106) 
lk  olaraq  fərdiyyətçiliyi  əsas  alan  multikulturalizm  konsepsiyası  fərdlərin 
qrup  xüsusiyyətinə  baxmadan  hər  bir  fərdin  bərabər  olduğu  və  qanun  qarşısında 
bərbaər  hüquqlara  malik  olduğu  düşüncəsinə  istinad  edir.  Məhz  liberalizmin 
ə
sasını təşkil edən bu fərdiyyət anlayışı azadlıq, ifadə etmə və istediyi kimi inanma 
hüquqlarını  təməl  hüquqlar  olaraq  qəbul  edir.  Con  Rolz  bunu  özünün  məşhur 
ə
dalət  nəzəriyyəsi  ilə  əsaslandırır:  “Ədalət  anlayışı  bir  neçə  şəxsin  öz  həyatını 
ə
ksəriyyətin  xoşbəxtliyi  naminə  fəda  edilməsinə  icazə  verə  bilməz.  Beləliklə 
ə
dalətli  bir  cəmiyyətdə    bərabərhüquqlu  azadlıqlar  əsas  alınır  və  bunlar  ictimai 
maraqların  və  siyasi  tələblərin  mövzusu  halına  gətirilə  bilməz``.  Burada  Rolzun 
məqsədi  liberal  demokratik  cəmiyyətlər  üçün  sosial  əməkdaşlıq  modelinin 
yaradılmasıdır.  Nəticədə  Rolzun  nəzəriyyəsi  eyni  zamanda  ictimai  mahiyyət 
daşıyır və cəmiyyət fərdlərinin inteqrativ münasibətlərinə istinad edir.  
Kollektiv hüquqularda  isə  fərdiyətçiliyə  yer  verilməklə birlikdə  bu  fərdlərə  
daha çox kollektiv vəya qrup kimliyinin və məqsədinin daşıyıcıları olaraq baxılır. 

Qısaca  olaraq  fərd  və  qrup  mübahisəsində  fərdiyyətçilər  fərdin  qrup  və  ya 
kollektivdən  daha  əvvəl  gəldiyini  iddi  edirlər.  Qrup  və  ya  kollektiv  hüquqların 
ilkinliyinə  inanlar  isə  hər  bir  fərdin  bir  qrup  və  ya  kollektiv  içində  dünyaya 
gəldiyini  və  mənliyini  orada  formalaşdırdığı  üçün    qrupu,  fərdin  var  olma  şərti 
olarq irəli sürürlər. Bu eyni zamanda liberallar və kommuniteryanlar termini ilə də 
ifadə olunur. Məhz kommunitaryan baxış tərzinin müdafiəçisi Vill Kimilkaya görə 
fərdlər  cəmiyyət  tərəfindən  qəbul  olunan  sərhədləri  aşdığında  ictimai  həyatda 
xaoslar  yarana  bilir.  Digər  tərfdən  isə  insanlardan  sadəcə  fərdi  azadlıqları  ilə 
kifayətlənmələrini istəmək ehtiyaclara tam cavab verməz. Məhz liberal demokratik 
baxış tərzi müxtəlifliyə universal insan hüquqları və azadlıqları çərçivəzində baxır.  
Bu  mövzuda  Yurqen  Habermas    etno-mədəni  siyasəti  pioritet  qəbul  edən 
siyasi  baxışlar  ilə,  fərdi  hüquqların  universallığına  dair  siyasi  baxış  tərzinin 
mənimsənilməsinin  ayrıseçkiliyə  səbəb  olabiləcəyini  qəbul  edir.  Ancaq  burada 
Habermas,  konstitusional  vətandaşlığı  və  demokratiyanı  müxtəliflikləri  də  əhatə 
edəcək  şəkildə  əsaslandırır:  “Konstitusional  prinsiplərin  içində  yer  aldığı  siyasi 
hakimiyyət  daxilində  bütün  vətandaşlar  eynidir.  Məhz  multikultural  cəmiyyətdə 
siyasi  strategiya,  müxtəlif  həyat  anlayışlarının  plüralizmini  və  inteqrasiyasını 
ş
üurlu şəkildə təşviq edən konstitusional vətandaşlığa istinad etməlidir
”. 
Multikulturalizm,  siyasi  və  iqtisadi  bərabərsizlik  məsələlərini  yox  sayacaq 
şə
kildə  mətbəxdəki,  qiyafətlərdəki,  və  musiqidəki  müxtəliflikləri  göstərmək  ve 
istehlakçısı olmaq ilə əlaqədər olduğu zaman paradoksal mahiyyət alır.  
Artur  Şlezinqer(1917-2007),  fərdi  liberalizmin  Amerikadakı  liderlərindən 
biridir. Ona görə sovet ittifaqının da təsiriylə 1933-cu ildən etibarən Amerika fərdi 
liberalizmin  mahiyyətini  dərindən  anlayaraq  bu  istiqamətdə  inkişaf  etməyə 
başlamışdır.  Demokratiya,  daxili  əxlaqi  gücün  dağıdılması  və  fanatiklik  deyildir. 
Bu  mənada  plüralizm  doqmatiqliyi  darmadağın  edər.  Multikulturalizm  sahəsində 
ə
n bilinən əsəri isə 1991-ci ildə nəşr olunan ``Disuniting of America`` adlı əsərdir.  
Maykl  Lind1962-cı  ildə  Amerikada  anadan  olmuşdur.  Yazıçı  və 
hüquqşünasdır.  Harper`s  Magazine.  New-Yorker  jurnallarında  redaktorluq 
etmişdir.  Amerika  siyasətinə,  tarixinə  dair  kitablar  yazmışdır.  Multikulturalizm 
kontekstində  Amerikanın  xarici  siyaasətini  analiz  edir.  Lində  görə  1960-cı  illərə 
qədər  Amerika  orta  şərq  siyasətini,  Sovet  ttifaqının  ABŞ-ın  Avropadakı 
müttəfiqlərinə  göz  dağı  verməsinə  mane  olmaq  üçün  inkişaf  etdirirdi.  Məhz 
Amerika israil lobbiisi ile orta şərqdəki nef siyasətini birgə həyata keçirirdi. Sovet 
ittifaqının  çokməsi  ilə  ABŞ  körfəz  ölkələrinə,  orta  asiyaya  yerləşdi.  srail  lobbisi 
amerikan siyasətini orta şərqdə müəyyən edir. 
Natan  Qlazer  1923-cu  ildə  Amerikada  anadan  olmuşdur.  Amerikan 
sosioloqudur. Kalifgorniya universitetində dərs verir. Beyond the Melting Pot adlı 
məşhur kitabı mövcuddur. 
Natan Qlazer və Daniel Moynihan tərəfindən etnik qrup 
məfhumu  ciddi  təhlil  olunmuşdur.  Onlara  görə  irq  termininə  müqabil  etnik 
məfhumu daha genişdir. Ümumi olaraq etnik məfhumu məlum olan, öz kimliyinin 
ş
üurunda  olan  ancaq  beynəlxalq  münasibətlər  səviyyəsində  hakim  siyasi  bir 

bütünlük  olaraq  tanınmayan  tarixi  məzmun  və  müştərəkliyə  istinad  edən  qrup 
olaraq tərif olunur. 
 
Riçard Bernşteyn 1932-ci ildə anadan olmuşdur. 
Amerikalı filosofdur. Social 
fəlsəfə,  hermenevtika  və  s.  mövzularla  məşğuldur.  Habermas,  Gadamer,  Rorty, 
Çarlz  Taylor  ile  qarşılıqlı  yazıları  və  polemikaları  vardır.    ``Fusion  of  horizons`` 
məfhumu  ile  multikulturalizmə,  mən  və  başqası  fenomenlərinə,  xusilə  Levinasa 
istinad  edərək  fikirlərini  ifadə  edir.  Radical  Evil:  A  Philosophical 
Interrogation
 (Blackwell  Publishers,  2002)Bernştein  bu  kitabda  şərrin  və  insani 
məsuliyyətinin  mənası  haqqında  nə  öyrənəbiləcəyimizi  kəşfetməyə  çalışır. 
``Radikal  şər``  məfhumunu  ortaya  atan  Kant  ilə  bərabər,  Hegel  və  Şelling  kimi 
filosofları  analiz  edir.  Freyd  ve  Nitşenin    əxlaq  psixologiyası  üzərindəki 
düşüncələrini tədqiq edir. Bu kontekstdə yəhudi soyqırımını Levinas, Hans Jonas, 
Hannah Arendt-ə istinad edərək dəyərləndirir.  
 
2.
  Qərb  ölkələrində  etnik  –mədəni  müxtəlifliyin  yaranmasında 
immiqrasiya  prosesinin  rolu.Avropa  ölkələrində  (Böyük  Britaniya, 
Almaniya, Fransa) multikulturalizm. 
Ümumiyyətlə  avropada  multikulturalizmin  iki  əsas  qaynağı  vardır.  Birincisi 
milli azlıqlar.  kincisi isə immiqrantlardır.  
Bu  kontekstdə  immiqrantlar  üçün  multikulturalizm  siyasi  gücə,  istisadi 
fürsətlərə  və  vətandaşlığa  keçmə  kimi  imkanları  özündə  ehtiva  edir.  ctimai  şüur 
immiqrantların  cəmiyyətə  daha  inteqrasiya  olmaları  üçün  əhəmiyytli  məsələ 
üzərində  durur  və  bəzi  əsas  prinsipləri  önə  sürür.  Öncəliklə  iş  mövzusu 
inteqrasiyanın  əsas  parçasıdır.  kincisi  inteqrasiya  azadlıq,  demokratiya,  insan 
hüquqlarına  hörmət,  bərabərhüquqlu  və  hüququn  üstünlüyü  prinsipləri  kimi  əsas 
liberal-demokrat  dəyərlərə  ehtiramı  vacib  hala  gətirir.  Üçüncüsü  yaşadığı 
cəmiyyətin dili, tarixi və qurumları barəsində əsaslı məlumatlar inteqrasiyanı labüd 
halıdır.  Dördüncüsü,  ayrıseçkilikə  qarşı  qanunlar  və  siyasətlər  daha  yaxşı  bir 
inteqrasiya üçün əsasdır.  
mmiqrantlar  üçün  multikultural  vətəndaşlıq  açıq  şəkildə  yerli  xalqlar  və 
milli  azlıqlar  üçü  eyni  növ  haqq  iddialarını  ehtiva  etməz.  mmiqrantlar  ümumi 
mənada torpaq haqları və ya rəsmi dil muxtariyyəti kimi statusları tələb etməzlər. 
Bu  mənada  bəzi  avropa  ölkələrində  müvəqqəti  immiqrant  modeli  mövcuddur. 
Qalıcı immiqrant modeli isə bundan fərqlidir.  
Rəsmi  statiskaya  görə    avropada 21  milyondan  çox immiqrant  mövcuddur. 
Bunun  dörddə  3-ü  Almanyada  7  milyondan  çox,  Fransada  3  milyondan  çox, 
ngiltərədə 2 milyondan çox,  sveçrədə 1 milyondan çox və  taliyada 1 milyondan 
çoxdur.  Bu  beş  avropa  ölkəsində  immiqrantlar  daha  çoxluq  təşkil  edir  (Wanner,  

Migration  trends  in  Europe,  European  population  papers  Series  No.  7, 
Council of Europe, 2002. s. 16. 
sveçdə  immiqrantlar  inteqrasiya  proqramında  iştirak  etməzlər  isə  aldıqları 
sosial  haqqlar  və  faydalar  azaldılmaqda  və  ya  ləğv  edilməkdədir.  Ancaq  bu 
proqramlarda iştirak etmə yaşama hüququ və ya vətandaşlığa keçmə ilə əlaqəli bir 
şə
kildə həyata keçirilir.  
Miqrasiya ilə bağlı proqramlarda  federal və əyalət hökümətləri inteqrasiya 
prosesi və artırılmış dil tətbiq etmə kurslarını həm sadə, həm də yüksək səviyyədə 
təqdim  edərək  dil  qabiliyyəti  tələb  edən  işlərin  tapılmasında da  köməklik  edirlər. 
Məsələn, 210-11-ci illərdə bu proqramla bağlı Kanada höküməti 1 milyard Kanada 
dolları xərcləmişdir. Kanada da ingilis və ya fransız dilini bilmək şərtdir. 1914-cü 
il  tarixli  Vətandaşılğa  Qəbul  Edilmə  Qanununa(The  naturalization  act  of  1914) 
istinad edir.  
miqrantlar ile bağlı hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələr dil səviyyəsini yüksək 
tutaraq vətəndaşlıq almaları üçün bəzi problemlərin ortaya çıxmasına səbəb olurlar. 
Almanya və Fransada vətandaş olmaq üçün  immiqrantlar etnik kimlikləri və dini 
dəyərləri əlaqələrini müəyyən ölçüdə kəsməli və ya rədd etməlidirlər.   
mmiqrantlar bəzi ölkələrdə problem olaraq görünür. Kanada və Avstraliada 
isə  dövlət  özü  bunları  seçib  alır.  Bəzi  məqamlarda  isə    immiqrantların  iqtisadi 
çətinliklər  və  öz  ölkəsində  zülmə  məruz  qalmalarını  bəhanə  edərək,  yalandan 
söyləyərək ölkəyə gəlməsi əxlaqi baxımdan onların qəbul edilməsinə etiraz edilir. 
Eyni zamanda qanuni və etik baxımdan gəlmək istəyənlərin yerlərini də bu şəxslər 
alır.  
Ümumiyyətlə  son  on  ildə  Belçika,  Finlandiya,  Yunanıstan,  Norveç, 
Portuqaliya, 
spaniya  və 
sveç  kimi  ölkələrdə  multikulturalizm  siyasəti 
güclənmişdir. Avropa ölkələrində multikulturalizm birbaşa immiqrantlarla bağlıdır 
və daha çox bu istiqamətdə anlaşılır.  
ngiltərədə bəzi siyasətçilər multikulturalizm terminindən istifadə etməkdən 
son  vaxtlarda  çəkinirlər.  Daha  çox  plüralizm,  müxtəliflik,  mədəniyyətlərarası 
diyaloq  və  ya  ictimai  inteqrasiya  kimi  ifadələrdən  istifadə  edirlər.  Derek 
McGhee`nin ifadəsi ilə ``  ngiltərədə multikulturalizm prinsiplərindən uzaqlaşmaq 
yerinə  daha  çox  multikulturalizm  terminindən  uzaq  durma  tendensiyasının 
yarandığı gösrənir. 
ngiltərədə  3  milyona  yaxın  müsəlman  yaşayır.  ngiltərədə  anqlosakson 
mentalitetinə  və  hüquq  sisteminə  müvafiq  şəkildə  Almanya  və  Fransadan  fərqli 
olaraq  multikulturalizm  burada  assimlyasiya  funksiyasını  yerinə  yetirmir.  Çünki 
multikulturalizm  siyasəti imperatorluq olan  ngiltərə üçün əsas şərtlərdən biridir. 
Məhz  hər  hansı  bir  dinə  və  etnik  qrupa  mənsub  insan  burada  asanlıqla  dövlət 
məmuru ola bilir.  

ngiltərədə  vətandaşların  civil  cəmiyyət  ilə  inteqrasiyasına  dair  sosial 
demokrat  ifadə  tərzi  sağ  muhafizəkarların  ifadə  tərzlərindən  daha  əhatə  edici 
olması  ilə  fərqlənməkdə  və  multikulturalizm  ritorikasından  daha  uzaq  durularaq 
multikulturalizm  sonrası  terminindən  istifadə  olunur.  Məhz  Marqret 
Tetçer 
vaxtinda  multikulturalizm,  muhafizəkar  olduğuna  görə  ``ölü  bir  qanun``  halına 
gəlmişdi. 
 
ngiltərədə    tətbiq  olunan  immiqrantlar  ilə  bağlı  hüquqlar  qanununa  görə 
bərabərsizlik sadəcə şəxsin öz nəzarəti və ixtiyari xaricində müxtəlif vəziyyətlərin 
nəticəsi  deyil,  bu  eyni  zamanda  sosial  şərt  və  tarixi  şərtlər  baxımından  fərdləri 
köçməyə vadar edən  səbəblərin nəticəsidir də.  
 
Almanyada  multikulturalizm  1989-cu  ildə  Berlin  divarının  yıxılması  ilə 
daha  da  inkişaf  mərhələsinə  qədəm  qoydu.  mmiqrantlar  Almanyada  əhalinin  19 
faizini  təşkil  edir.  Almanyada  alman  olma  anlayışı  hələ  də  güclü  olduğu  üçün 
immiqrantların  alman  mədəniyyətinə  adaptasiya  oolması  üçün  assimliyasiya 
siyasətini  daha  çox  tətbiq  edirlər.  Almanya  da  alman  olmayanlar  ``xaricilər`` 
adlandırılır. Bu ifadə xususi mahiyyət daşıyır. Bu mənada irqçilik Almanyada hələ 
də  mövcuddur.  Almanyada  ciddi  mənada  multikulturalizm  müzakirələri  və 
mübahisələri aparılır. Hələ 1999-cu ildə Almanyada vətandaş olmaq üçün ana və 
atadan  birinin  alman  olma  qanunu  ləğv  edildi.  Parlament  də  2010-cu  ildə  ikili 
vətandaşlığı ləğv etdi.  
Fransada  milli  kimlik  məsələsi  assimlyasia  edici  mahiyyət  kəsb  edir. 
Fransada  Sarkozi  dövründə  müsəlman  qadınlar  üçün  niqabın  qadağan  olunması, 
ümumiyyətlə  müsəlman  qadınların  örtünməsi  istiqamətindəki  problemlər 
multikulturalizm  mövzusunda  təyin  edici  rola  malikdir.  Bütün  multikulturalizm 
mübahisələr  Fransada  qadının  örtünməsi  ətrafında  davam  edir.  Fransa 
multikulturalizm  məsələsində  ciddi  çətinliklər  ilə  qarşı-qarşıyadır.  Fransada  hal-
hazırda  Fransız  tipli  bir  multikulturalizm  modelinə  ehtiyac  olunduğu  vurğulanır. 
Məhz 2005-ci ildə iki afrikalı gəncin polisdən qaçarkən ölümləri ve meydana gələn 
üsyanlar ciddi şəkildə multikulturalizmə Faransada zərbə vurmuşdur.  
 
3.
  Kanadada, 
Avstraliyada, 
Cənubi 
Afrika 
Respublikasında 
multikulturalizm.  ABŞ-da  multikulturalizm  siyasətinin  xüsusiyyətləri. 
“Əridən qazan” (“Melting pot” “Плавильный котел”) konsepsiyası.  
 
Kanadada immiqrantların vəziyyəti Avropa və Amerikaya nisbətlə daha yaxşı 
və idealdır.  mmiqrantların uşaqlarının təhsili, miqrasiyanın faydalı olduğunu iddia 
etmələri, müsəlmanlar haqqında daha az qərəzli fikirlərə malik olmalarına istinad 
edir.  Bu  eyni  zamanda  Kanadaya  köçən  immiqrantların  intellektual  və  yüksək 
ə
mək fəaliyyəti səviyyəsindən də asılıdır. 
Kanada tarixində 18-ci əsrin axırlarından 

etibarən 20-ci əsrin başlarına qədər anqlofonlar ilə frankofonlar arasında mübarizə 
getmişdir.  
Avstraliyada da Kanada kimi multikulturalizm siyasəti və vətəndaşlığa istinad 
edən  inteqrasiyanın  inkişaf  etdiyi  ölkələrdən  ən  mühümüdür.  ngilis  dilinin 
öyrənilməsi  və  liberal  dəyərlərin  qəbul  edilməsi  Avstraliyada  multikulturalizmin 
ə
saslarıdır.  Məhz  Avstraliyada  multikulturalizm  bütün  insanlara  bərabərhüquqlu 
davranılmasını istər və fərqli mədəniyyətlər liberal dəyərləri qəbul etdikləri zaman 
bir yerdə mövcud olabilərlər. 
1980-ci ildə isə Avstralitada multikulturalizm qanunu 
qəbul olunmuşdur. 
Yerli  xalqlar  ilə  bağlı  Kanada  və  Avstraliyadakı  aborgenlər,  Amerikadakı 
Qızıldərililər üçün 1960-cı  illərin  axırlarından  etibarən torpaq  mülkiyyəti  haqları, 
muxtariyyət,  öz  ənənəvi  hüquqlarının  tanınması  istiqamətində  multikultural 
vətəndaşlıq  modelləri  ortaya  çıxmışdır.  Kanada  da  kvibeklər  üçün  ciddi  şəkildə 
imtiyazlar mövcuddur.  
Kanadaya    immiqranlar  müxtəlif  ölkələrdən  gəlir  və  etnik  baxımdan  bu 
fərqlilik 15 faizi keçmir.   Kanadada  immiqrantların işləməyib dövlət yardımıyla 
yaşamaları  da  etiraz  ilə  qarşılanmaqda  və  bu  ``səxavətli  xəyanət``  olaraq 
qiymətləndirir.  
 
ABŞ-da
tək 
mədəniyyətlilik 
düşüncəsi 
müxtəlif 
yerlərdən 
gələn 
immiqrantları,  etnikləri,  assimilyasiya  edərək  ``melting  pot``  (əridən  qazan) 
adlandırdıqları, yəni immiqrantların dəyərlərini tərk etmələrini, kimlikləri və həyat 
tərzlərindən  vaz  keçmələri  ortaya  çıxdı.  Belə  bir  ayrıseçkilik,  siyasi  hərəkatın  da 
baş  vberməsinə  səbəb  oldu.  Martin  Luther  King  və  ya  Malcolm  X  kimi  şəxslər 
tərəfindən idarə olunan  ``Civil Rights Movement``, ya da ``Black Pride`` hərəkatı 
tərtəfindən idarə olunurdu.  
ABŞ-dakı  melting  pot  adlandırılan  model  bəzilərinə  görə  assimlyasiyanın  ABŞ-
dakı adıdır. Bu nəzəri olaraq doğru deyil.  Bunun yerinə mədəniyyətlərin adətən bir 
təkamül keçirərək yeni bir ortaq mədəniyyət yaratması əsasına dayanır. 
ABŞ-da  multikulturalizm  eyni  zamanda  cəmiyyətdən  uzaqlaşan,  etnik 
məzmun  və  mahiyyəti  olmayan  sosial  qrupları  da  əhatə  edəcək  şəkildə  başa 
düşülür. 1970-ci ildən etibarən 3-cü dünya ölkələrindən ABŞ-a  miqrasiya başladı 
və bu multikulturalizmin burada başqa cürə ortaya çıxmasına səbəb oldu.  
Yerli  xalq  bugün  şimali  amerikada  və  avstraliyada  etnik  azlıq  halına 
gəlmişdir.  Afrikadan  gətirilən  kölələrin  də  burada  rolu  böyükdur.  Afroamerikan 
tipinin  ortaya  çıxması  və  hal-hazırda  Barak  Obamanın  prezidentliyi 
multikulturalizmin nəticıəsidir.  
Dünyada  mövcud  olan  206  ölkə  arasında  sadəcə  bir  ölkədə  3  paytaxt,  11 
rəsmi dil, və 5 fərqli dildə sözləri olan milli marş mövcuddur. Bu Cənubi Afrika 

Respublikasıdır.  Burada  Pretoria  ,  Cape  Town  ,  Bloemfontein  paytaxtları 
mövcuddur. Üç fərqli dövlətin birləşməsi ilə bu yaranmışdır. 
4.
  Qərb  ölkələrində  multikulturalizm  siyasətinin  iflasa  uğramasının 
səbəbləri.  Rusiyada  multikulturalizmin  meydana  gəlməsinin  tarixi 
şə
rtləri  və  səbəbləri.  Müasir  dövrdə  Rusiyanın  etnik-mədəni 
problemləri.  Rusiyada  immiqrasiya  prosesləri.  Rusiyada  Azərbaycan 
ə
mək miqrantları. 
 
ngiltərə  baş  naziri  David  Kameron  və  Almanya    federal  kansleri  Angela 
Merkelin multikulturalizmin iflasa uğraması ilə bağlı bəyantları həm siyasət, həm 
də  akademik  mühitdə  birmənalı  qarşılanmadı.  Belə  ki,  multikulturalizm  qərbdə 
demokratik dəyərlərin inkişafına öz töhfəsini verməkdə davam edir. Bu siyasətçilər 
daha  çox  indiki  multikulturalizm  anlayışından  post-multikultural  anlayışa  keçidi 
dilə  gətirmək  üçün  iflas  ifadəsindən  istifadə  etdilər.  Artıq  yeni  dünya 
multikulturalizm  anlayışında  da  reformlar  aparılmasını  labüd  edir.  Burada  qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  nə  yerli  xalqlar,  nə  də  milli  azlıqlar  üçün  multikultural 
vətandaşlığa  mənsub  olmadan  geriyə  addım  atılmamışdır.  Əksinə  torpaq 
mülkiyyəti hüquqları, muxtariyyətlilik və yerli xalqların ənənəvi hüquqi sistemləri 
Qərb  demokratiyasında  yeri  vardır.  BMT-də  2007-ci  ildə  Yerli  Xalqların 
Hüquqları  bəyannaməsi  qəbul  edilmişdir.  Bugün  Kataloniyada  regional 
muxtariyyətin  spaniyada  demokratiyanın  inkişafında,  yerli  xalqlara  tanınan 
hüquqların  Latın  Amerikada  demokratik  vətandaşlığın  daha  da  dərinləşməsinə 
kömək etməsini heç kim inkar edə bilməz.  
 
Rusiyada  multikulturalizmin  meydana  gəlməsinin  əsas  tarixi 
şə
rtlərindən  biri  budur  ki,  Rusiya  xüsusən  orta  əsrlərdə  bir  sıra  qonşu  xalqlar  ilə 
iqtisadi  və  siyasi  münasibətlərdə  olmuşdur.  Digər  tərəfdən  Kiyev  Rus  dövlətində 
tatarların  çoxluq  təşkil  etməsi,  müəyyən  dövrlərdə  Rusiyanın  Monqol  və  Altın 
Orda  dövlətinin  hakimiyyətində  olması  bu  şərtlər  və  səbəblər  arasındadır.    Artıq 
15-ci əsrin axırlarında Moskvada III  van şimalda Novqorod da daxil olmaqla bəzi 
yerləri özünə ilhaq edərək ilk milli hakimiyyəti qurmuşdur. Ondan sonra IV  van 
Sibirə qədər irəliləyərək hakimiyyətini genişləndirmişdir. Daha sonra 17 və 18-ci 
ə
srlərdə  Pyotrun  hakimiyyətində  Rusya  daha  da  geniş  ərazilərə  sahib  olmuşdur. 
Multikultural  kontekstdə  Rus  milli  kimliyinin  formalaşmasında  əsas  səbəblərdən 
biri  də  provaslav-xristian  məzhəbidir.  Məhz  Osmanlı  tərəfindən  Şərqi  Bizansın 
süqut  etdirlməsi  ilə  III  van  öz  imperiyasını  ``üçüncü  Roma``  adlandırır  və 
missioner-universal  mənada  bir  kimlik  yaratmaqla  bunu  edir.  Pyotr  dövründə  isə 
Rusya  daha  çox  avropalaşmaq  siyasətini  əsas  alır.  Pyotrdan  əvvəlki  ``müqəddəs 
çar``  anlayışı  yerinə  ``dünyəvi  çar``  məfhumu  almağa  başlayır.  Tarixdə  pan-
slavizm  rusyada  çox  güclü  olmuşdur  və  bu  sayədə  onlar  imperiyalarını 
möhkəmlətmişlər.  
Sovet dövründə ruslaşdırma siyasəti daha çox yerinə yetirilirdi. Məhz Lenin 
``Rusiya  Xalqaları  Deklarasiyasını``  meydana  gətirməklə  sovet  ittifaqında  multi-

etnik  ictimai  transformasiyanın  yarandığını  iddia  edirdi.  Hətta  bu  ``homo-
sovieticus``  olaraq  da  bilinir.  Artıq  1987-ci  ildən  başlayaraq  sovet  ittifaqında 
milliyyətçilik  güclənməyə  başlayır,  kırım  tatarları,  ukraynalıların  milliyyətçilik 
anlayışları, Dağlıq Qarabağ problemi, 1990-ci illdə artıq Latviya, Litva və Estoniya 
öz müstəqilliklərini elan edirlər. Putin dövründə ilkin 200-2008-ci illərdə Rusyada 
siyasət  qədim  rus  simvolları  ilə  sovet  dövrünün  sintezinə  istinad  edilərək  həyata 
keçirilməyə  başlanılmışdır.  Qafqazdak  etnik  problemlər  hər  zaman  Rusya  üçün 
təhlükə  sayılır  və  bu  hal-hazırda  da  belə  davam  edir.  Abxazya  və  Osertiya  bu 
kontekstdə  qiymətləndirilməlidir.  Rusya  sovet  ittifaqı  dağıldıqdan  sonra  ənənəvi-
dini  modeli  mənimsəmişdir.  X-cu  əsrə  aid  iki  başlı  Bizans  qartalı  simvolu  Çar 
Rusiyasında  olduğu  kimi  hal-hazırda  da  Rusiya  Federasiyasında  simvol  olaraq 
istifadə olunur.  
Rusiyanın  bir  çox  regionlarında  əmək  miqrantlarına  böyük  ehtiyaç 
vardır.Azərbaycandan  Rusiyaya  miqrasiya  prosesinin  indiki  mərhələsi  1990-cı 
illərin  sonunda  başladı.  Bu  əsasən  iqtisadi  səbəbdən  irəli  gəlir.  Hal-hazırda 
Rusiyada  1,5  milyondan  2,5  milyonadək  Azərbaycanlı  miqrant  yaşayır(Etibar