Mundarija : Kirish bob. Adabiyotlar shahri tuproq yoki jinslardagi turli katta-kichiklikdagi mexanik elementlari Tuproqning kimyoviy tarkibi Tuproq granulometrik fraksiyalarining kimyoviy tarkibi

Tuproq profili bo’ylab kimyoviy tarkibining o’zgarishi.
Bir xildagi tuproq paydo qiluvchi jinsdan hosil bo’lgan tuproq profilidagi ayrim gorizontlar yalpi kimyoviy tarkibidagi farq tuproq paydo bo’lish jarayonida jinslar kimyoviy tarkibining qayta o’zgarishi va profilining tabaqalanishi haqida fikr yuritishga imkon yaratadi. Gorizontlar tarkibidagi sezilarli farq, ayniqsa elyuvial-illyuvialli tabaqalashgan profilga ega bo’lgan tuproqlarda kuzatiladi: elyuvial qismi Al₂O₃va Fe₂O₃ miqdoriga nisbatan kambag’allashgan va SiO₂ ga boyigan; profilining illyuvial qismida esa buning aksi kuzatiladi.
Tuproqdagi asosiy kimyoviy elementlar. (C, O, N, K, P,S,Si, Al, Fe, Ca, Mg), ularning birikmalari, miqdori va ahamiyati.
Tuproq tarkibidagi kimyoviy elementlar turli birikmalar holida bo’lib, ulardagi mineral va organik moddalar tarkibi bilan bevosita bog’liq. Quyida tuproqdagi ayrim element birikmalari va ularning o’simliklar hayotidagi ahamiyati haqida qisqa to’xtalib o’tamiz.
Kislorod. Tuproq gumusi, ko’pchilik birlamchi va ikkilamchi minerallar hamda tuzlar, kislotalar va suv tarkibiga kiradi. Kislorod o’simliklar, barcha tirik organizmlar hayotida va tuproqda kechadigan jarayonlarda muhim ahamiyatga ega.
Kremniy. Kvars (SiO₂) tuproqda ko’p tarqalgan kremniy birikmalaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, kremniy birlamchi va ikkilamchi silikatlar, ferrosilikatlar, alyumosilikatlar tarkibiga kiradi. Kremniy o’simlik hayotida, jumladan ular poyasining pishiq bo’lishida katta ahamiyatga ega. Kremniy o’simlik tanasi, boshoqlari, poyasida ko’p to’planadi va shamol esganda, yomg’ir yoqqanda shoxlarining egilib og’masligi uchun ularning mustahkamlagini oshiradi. O’simlik odatda kremniyni eritmadan oladi. Hozirgi vaqtda o’simliklar tanasining pishiqligini oshirishda (masalan, manzarali gulchilikda) kremnezyomning suvda tez eriydigan tuzlaridan foydalaniladi.
Alyuminiy. Tuproqda alyuminiy birlamchi va ikkilamchi minerallarning tarkibida, organik-mineral kompleks shaklida va singdirilgan holatda (kislotali tuproqlarda) bo’ladi. Alyuminiy saqlagan birlamchi va ikkilamchi minerallar parchalanganda, uning tarkibidagi alyuminiy gidrooksidlari ajralib, bir qismi (kam harakatchan formasi) o’z joyida qoladi va qisman zol holatida eritmaga o’tadi. Kislotali sharoitda (pH<5) alyuminiy gidrooksidi ancha harakatchan bo’lib,
I Л j
alyuminiy eritmada Al(OH)₂ Al(OH) ionlari xolida yuzaga keladi va o’simliklarning o’sishiga salbiy ta’sir etadi.
Suvda eriydigan va kolloidli alyuminiy gidrooksidi organik kiislotalar bilan ta’sirlashib, ancha harakatchan kompleks birikmalar hosil qiladi va tuproq profili bo’ylab aralashib tarqaladi.
Alyuminiyning o’simliklar hayotidagi roli katta. Alyuminiyning azotli birikmasi o’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligini oshiradi. Masalan, qurg’oqchilik davrida alyuminiy ta’sirida kungaboqarning yosh barglarida oqsilning biosintezi jadallashadi va nuklein kislotalari miqdori ham ko’payadi. Alyuminiyning konsentrasiyasi oshib ketganda, o’simliklarning ildiz sistemasi zararlanadi. Hayvon va odamlarda qon hosil bo’lishi sekinlashadi, fosfor almashinuvi susayadi, raxit kasali kuchayadi. Tuproqdagi Al₂O₃ ning yalpi miqdori odatda 1-2 dan 15-20 foizgacha o’zgarib turadi, ferralitli tropik tuproqlarda va boksit tarkibida 40 foizdan ham oshadi.
Temir. Tuproq tarkibida temir miqdori o’rtacha 2-3 foiz bo’lib, birlamchi va ikkilamchi silikatli minerallari, shuningdek, temir oksidi, gidrooksidi va oddiy tuzlari tarkibiga kiradi. Temir singdirilgan holatda va organik-mineral kompleks tarkibida ham bo’ladi. Temir saqlovchi minerallar nuraganda uning gidrooksidlari ajraladi. Kuchli kislotali (pH<3) sharoitda temir gidrooksidining harakatchanligi oshib, eritmada temir ionlari hosil bo’ladi. Havo yetishmaydigan sharoitda temir oksidi zakis (to’liq oksidlanmagan) formasiga qadarli tiklanadi va FeCO₃, Fe(HCO₃)₂, FeSO₄ ning eriydigan birikmalari yuzaga keladi. Temirning eritmadagi juda tez eriydigan birikmalari o’simliklarga salbiy ta’sir qiladi. Temir o’simlik hayotida katta ahamiyatga ega va uning ishtirokisiz fotosintez susayib, xlorofill hosil bo’lmaydi. Neytral va ishqorli tuproqlardagi yaxshi oksidlanib turadigan sharoitda o’simliklarda temir yetishmasligi seziladi va xloroz bilan kasallanadi. Tuproqdagi temir birikmalari o’zgaruvchan bo’lib, Fe₂O₃ ning umumiy miqdori qumli tuproqlarda 0,5-1,0 foizgacha, lyoss tuproqlarda 3-5, tropik o’lkalardagi lateritlarda 20-50 foizgacha o’zgarib turadi. Ba’zi tuproqlarda temir konkresiyalari (ortshteyn) va uning alohida qatlamchalari tez-tez uchrab turadi.
Kalsiy va magniy. Tuproqdagi plagioklazlar, slyudalar, rogovaya obmanka, montmorillonit, gidroslyudalar, kalsit, magnezit, fosfatlar, sulfatlar kabi birlamchi va ikkilamchi minerallar tarkibida bo’ladi. Ko’pchilik tuproqlarning singdirish kompleksida kalsiy birinchi, magniy esa ikkinchi o’rinda turadi. Tuproqdagi kalsiy va magniyning o’rtacha miqdori mutanosib ravishda 2 va 0,6 foizni tashkil etadi. CaSO₃, MgCO₃ suvda qiyin eriydigan birikma bo’lib, tuproqlarda keng tarqalgan va kalsiy, magniyning asosiy manbai hisoblanadi. Karbonatlar suvda erigan karbonat angidridi ta’sirida bikarbonatlar [Ca(HCO₃)₂, Mg(HCO₃)₂ ] ga o’tadi.
Kalsiy tuproq strukturasining shakllanishida ishtirok etib, fizikaviy, fizik- mexanik va biologik xossalarini yaxshilashda muhim rol o’ynaydi. O’rta Osiyoning ayrim gidromorf tuproqlarida kalsiy karbonati 25-30 va hatto 50-80 foizgacha bo’lib, alohida qattiq (sho’x) qatlamini hosil qiladi, MgCO₃ esa ko’p to’planganda magniyli sho’rxoklar yuzaga keladi hamda tuproqning unumdorligi pasayib ketadi. (D.M.Kuguchkov, P.Uzoqov).
Kalsiy va magniy o’simlik va hayvon organizmlari hayotida katta ahamiyatga ega. Kalsiy atmosferadagi azot fiksasiyasida va organik moddalarning minerallashib, turli oziq moddalar to’planishi, oqsil moddalar sintezida ishtirok etadi.
Magniy xlorofillning tarkibiy qismiga kirib, oksidlanish -qaytarilish jarayonlarida qatnashadi va o’simliklarning nafas olishini yaxshilaydi.
Uglerod asosan tuproq gumusida, turli organik moddalar tarkibida va shuningdek karbonatlarda saqlangan bo’ladi. Uglerodning tuproqdagi o’rtacha miqdori 2, chirindiga boy qora tuproqlarda 10 foizga yetadi. Torfli tuproqlarda bunga nisbatan bir necha barobar ko’pdir. Uglerod muhim biogen element bo’lib, yerdagi hayot asosini tashkil etadi. O’simlik quruq qismining o’rtacha 45 foizi ugleroddan iborat. O’simliklar uglerodni atmosfera va tuproq havosidagi karbonat angidrididan nafaqat barglari, balki ildizlari orqali ham to’playdi. Organik uglerod tuproqdagi uglevodlar, uglevodorodlar, organik kislotalar (yog’lar, efirlar, spirtlar va boshqalar), aminokislotalar, gumus kislotalari tarkibida bo’ladi.
Tuproqdagi gumus zahirasining kamayishi bilan uglerod ham ozayib ketadi. Buni ayniqsa, O’rta Osiyoning paxtachilik rayonlari tuprog’i misolida ko’rish mumkin. Uglerod zahirasini ko’paytirish uchun yerga organik (jumladan guminli) o’g’itlar solish va almashlab ekishni to’g’ri yo’lga qo’yish lozim. Agrokimyoviy tekshirishlardan ma’lumki, ko’p yillik o’simliklar ikki yil davomida tuproqdagi uglerod miqdorini 0,39-0,59 foizgacha oshiradi(T.Zokirov, 1986).
Azot uglerod singari biosferada nihoyatda katta rol o’ynaydi. Tuproqdagi azot asosan quyidagi birikmalar: gumusdagi azot, ammoniyli (NH₄+) va nitrat (NO₃^- ) tuzlaridagi azot, oksillardagi organik azot va ularning parchalanish mahsulotlaridagi aminokislotalar, peptidlar, amidlar va aminlar holida bo’ladi. Tuproqdagi azotning asosiy qismi organik moddalar tarkibida saqlanganidan, azot miqdori ham organik birikmalar, jumladan gumus miqdoriga bog’liq. Ko’pchilik tuproqlarda azot gumusning 1/40 va 1/20 qismini tashkil etadi. Azotning biologik yo’l bilan atmosferadan to’planishida mikroorganizmlarning roli katta. Tuproq ona jinslarida azot juda kam bo’ladi. Tuproqdagi murakkab organik birikmalar (gumus) tarkibidagi azot minerallashgandan keyin ammoniy va nitrat birikmalari holida o’simliklarga o’tadi. Bu jarayon nam yetarli bo’lgan va havo kirib turadigan sharoitda yaxshi kechadi. Ammoniy ionlari almashinadigan va qisman almashinmaydigan (fiksasiyalangan) holda tuproqqa yaxshi singdiriladi. Nitrat ioni asosan tuproq eritmasida bo’lib, o’simliklar uni oson o’zlashtiradi. Nam ko’p bo’lgan sharoitda nitratlar yuvilib ketadi. Azot tirik organizmlar hayotida asosiy rol o’ynaydi. Azot barcha oksil moddalar tarkibiga kiradi. Xlorofillda, nuklen kislotalari, fosfatidlar va boshka ko’plab organik moddalar tarkibida bo’ladi. Shuning uchun azotning tuproqdagi zahirasi yerga mineral va organik o’g’itlar solish, beda almashlab ekish yo’li bilan ko’paytirib boriladi.
Tuproqlardagi azot miqdori 0,3-0,4 foiz atrofida bo’lib, ko’pincha 0,1 foizdan oshmaydi.O’rta Osiyoning ayrim tuproqlarida azot miqdori quyidagicha: och tusli bo’z tuproq haydalma qatlamida - 0,04-0,07, qadimdan sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlarda 0,08-0,12, qadimdan sug’oriladigan o’tloq tuproqlarda 0,10-0,15 va to’q tusli bo’z tuproqlarda 0,20-0,50 foiz bo’ladi. Yerga azotli mineral o’g’itlar qo’llanish bilan birga g’o’za-beda almashlab ekishni yo’lga qo’yish qo’shimcha ravishda 400-600 kg/ga biologik azot to’plash imkonini beradi. Bu esa o’simliklarning azot bilan samarali oziqlanishini va ulardan yuqori hosil olishni ta’minlaydi.
Fosfor. Tuproqda fosfor juda kam bo’lib, P₂ O₅ ning yalpi miqdori 0,1-0,2 foizdan oshmaydi. Tuproqdagi fosfor organik va mineral birikmalar holidadir. Organik fosfor, fitin, nuklein kislotasi, nukleoproteidlar, fosfatidlar hamda fosfatlar shaklida bo’ladi. Gumus tarkibida to’plangan organik fosfor barcha tuproq fosforining 14-44 foizini tashkil etadi. Mineral fosfor ortofosfat kislotasining kalsiy, magniy, temir va alyuminiy tuzlaridan iborat. Tuproqdagi fosfor apatit, fosforit va vivianit minerallari tarkibiga kiradi. Yer pustidagi barcha fosforning 95 foizi magmatik jinslardagi apatitda saqlangan bo’ladi. Tuproqdagi mineral fosfor birikmalari ko’pincha kam harakatchan bo’ladi. Kislotali tuproqlarda temir va alyuminiy fosfatlari, neytral va kam ishqorli (O’rta Osiyo) tuproqlarda esa kalsiy fosfati ko’p bo’ladi. Karbonatli tuproqlarda eruvchan fosfatlar qiyin eriydigan gidroksilapatit yoki uch kalsiyli fosfatga o’tadi va o’simliklar uni qiyin o’zlashtiradi. Fosfor muhim biologik element sifatida protoplazma, qator fermentlar va vitaminlar tarkibiga kiradi. Tuproqning reaksiya muhiti kam kislotali (pH -6,5) bo’lganda o’simliklarning fosfat ionlarini o’zlashtirishi uchun yaxshi sharoit yuzaga keladi. Ekinlardan yuqori hosil olish uchun barcha tuproqlarda fosfor o’g’itlaridan keng foydalaniladi.
Oltingugurt oqsil moddalar va efir moylari tarkibiga kiradi. Odatda o’simliklarning oltingugurtga talabi fosfornikiga nisbatan kamroq. Tuproqning yuqori gorizontlarida oltingugurt biologik yo’l bilan to’planadi va SO₃ miqdori

0. 
   01 dan 2 foiz atrofida o’zgarib turadi. Tuproqdagi oltingugurt fosfatlar, sulfidlar va organik moddalar tarkibida bo’ladi. Organik moddalar parchalanganda va sulfidlar oksidlanganda sulfatlar hosil qiladi. Ayniqsa kaliy, natriy va magniy sulfatlari suvda yaxshi eriydi va tuproqda kam singdiriladi. Quruq iqlimli sharoitdagi sho’rlangan tuproqlarda sulfatlar miqdori bir necha prosentgacha ko’payadi. Odatda tuproqlarda o’simliklarning oziqlanishi uchun oltingugurt yetarli. O’rta Osiyoning sug’oriladigan bo’z tuproqlarida, uning miqdori ancha kamayishi kuzatilgan. Shuning uchun g’o’zani oltingugurt suspenziyasi bilan oziqlantirish, uning yuqori samaradorligini ko’rsatadi.
   

Kaliy. Yalpi kaliy (K₂O) miqdori og’ir mexanik tarkibli tuproqlarda ancha ko’p bo’lib, 2-3 foizga yetadi. Kaliyning asosiy qismi biotit, muskovit, kaliyli dala shpatlari, gidroslyudalar kabi birlamchi va ikkilamchi minerallarning kristall panjaralarida saqlangan bo’lib, o’simliklarga o’tmaydigan shakldadir. Ba’zi minerallar (biotit, muskovit) dan kaliy oson ajralib, o’simliklarning oziqlanishida muhim rol o’ynaydi. Kaliy tuproqda singdirilgan (almashinuvchi va almashinmaydigan) holatda va oddiy tuzlar shaklida saqlangan bo’ladi. Almashinuvchi kaliy o’simliklarning oziqlanishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Tuproqlar almashinuvchi kaliy bilan qanchalik ko’p to’yingan bo’lsa, uning o’simliklarga o’tishi ham shunchalik yaxshi va oson bo’ladi. O’rta Osiyoning sug’oriladigan tuproqlaridagi kaliy asosan o’simliklarga o’tadigan ya’ni -suvda eriydigan va almashinadigan holatda bo’ladi. Kaliy, azot va fosfor kabi organizmdagi muhim fiziologik funksiyani bajaradi. O’simliklarda fotosintez jarayonining normal kechishida, ba’zi vitaminlar sintezida, fermentlarning aktivligini oshirishda ishtirok etadi. Ayniksa kartoshka, ildizmevalilar, turli o’tlar, tamaki kaliyni ko’p talab etadi. Kaliy yetishmaganda o’simlikda turli kasallik va hasharotlarning ta’siriga chidamsiz bo’ladi. G’o’zaga kaliy yetishmaganda kasallanadi, chigitning unib chiqishi qiyinlashadi, hosil kamayadi va tolasining sifati pasayadi. Tuproqning kaliy bilan ta’minlanishiga ko’ra o’g’itlardan to’g’ri foydalanish ekinlardan yuqori hosil olishni ta’minlaydi.

2.