Mundarija kirish 1-bob. Adabiyot sharhi

§ 1.4. Nishonlangan birikmalarni tozalash usullari

Organik birikmalarni termik faol tritiy bilan nishonlash paytida yuqori harorat va kuchli yorug’lik nurlanishi ta’siri ostida ularning destruksiyasi sodir bo’ladi. Maqsadli nishonlangan birikmani destruksiya mahsulotlaridan tozalash uchun turli xil usullardan foydalanilgan.

Termik faol tritiy bilan nishonlangan organik birikmalar ishlab chiqarilganda, boshlang’ich moddaning qisman destruksiyasi sodir bo’ladi. Shuning uchun, nishonlash bosqichidan keyin har doim nishonlangan moddani tozalash bosqichini o’tkazish kerak. Tritiy bilan nishonlangan organik birikmalarni tozalash uchun turli usullar qo’llaniladi – Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi [40; 279-283 b., 41; 704 b., 42; 38-43 b.], gel-filtrlash [43; 256 b., 44; 792-797 b.], yupqa qatlamli xromatografiya (YQX) [45; 1074-1080 b., 46; 125-134 b., 47; 481-485 b., 48; 932-937 b.]. Ushbu ishda tritiy bilan nishonlangan organik moddalarni destruksiya mahsulotlaridan tozalash uchun YQX usuli ishlatilgan.


Yupqa qatlamli xromatografiya.
Tritiy bilan nishonlangan organik birikmalarni labil tritiydan va destruksiya mahsulotlaridan tozalashda yaxshi tozalangan moddani olish uchun samarali usuldan foydalanish kerak. Bunday holda, usul nisbatan arzon va minimal radioaktiv chiqindilar bilan bo’lishi kerak. Shunga asoslanib, biz yupqa qatlamli xromatografiya usulini tanladik. Ushbu usul nishonlangan birikmalarni tozalash va tahlil qilishda keng qo’llaniladi [49; 616 b., 50; 25-27 b.].
Yupqa qatlamli xromatografiya (YQX) – bu xromatografiyani bir turi bo’lib, sorbentning tekis yupqa qatlamida (qalinligi 0,1-0,5 mm) aralashma komponentlari harakatlanuvchi faza (eluent) oqimida harakatlanayotganda harakat tezligidagi farqga asoslangan. Oxirgisi, qoida tariqasida, suyuqlikni ifodalaydi, ammo YQX ning gaz varianti ham amalga oshirilgan. Sorbentlar sifatida mayda tanali silikageli, Al₂O₃, sellyuloza, kraxmal, poliamid, ionitlar va boshqalar ishlatiladi. Ushbu sorbentlarning suspenziyalari shisha, folga yoki plastmassa bilan qoplanadi; qatlamni mahkamlash uchun kraxmal, gips yoki boshqa biriktiruvchi moddalar ishlatiladi. Sotuvda sorbentning allaqachon mahkamlangan qatlami bo’lgan tayyor plastinkalar mavjud. Eluentlar sifatida odatda organik erituvchilar, kislotalarning suvli eritmalari, tuzlar, kompleks hosil qiluvchi moddalar va boshqa moddalarning aralashmalari xizmat qiladi. Xromatografik tizimning (harakatlanuvchi va stasionar fazalar tarkibi) tanlanishiga qarab, moddalarni ajratishda adsorbsiya, ekstraksiya, ion almashinuvi va kompleks hosil qilish jarayonlari asosiy rol o’ynashi mumkin. Amalda, ko’pincha bir vaqtning o’zida bir nechta ajratish mexanizmlari amalga oshiriladi [49; 616 b.].
Tritiy bilan nishonlangan organik birikmalarni tozalash uchun YQX ni silikagelda muvaffaqiyatli qo’llash mumkin. Bunday tozalash yon mahsulotlar tutmagan tritiy bilan nishonlangan yetarlicha toza moddani olish imkonini beradi [51; 483-489 b.].
Tritiy bilan nishonlangan past molekulyar organik birikmalarni tozalash uchun yupqa qatlamli xromatografiya usulini tanlash quyidagi sabablarga bog’liq: 1) xromatografiyaning boshqa usullaridan foydalanish, masalan, YSSX va gel filtratsiyasi kolonkalarning doimiy ifloslanishi va fonning ko’payishi bilan bog’liq bo’lib, bunda kolonkalar doimiy tozalanganda katta miqdordagi radioaktiv chiqindilar hosil bo’ladi. Bularning barchasi kolonkalarni tez-tez almashtirish zarurligiga olib keladi, bu esa tadqiqot xarajatlarini sezilarli darajada oshiradi. 2) yupqa qatlamli xromatografiya ko’p hollarda nishonlangan moddani yuqori darajadagi tozalik bilan destruksiya mahsulotlaridan ajratishga imkon beradi. Bundan tashqari, usul juda oz vaqt talab etadi va ozgina reaktiv sarflanadi. Muhim omil shundaki, yupqa qatlamli xromatografiya usuli nafaqat analitik baholashni amalga oshiradi, balki preparativ variantida tritiy bilan nishonlangan ko’p miqdordagi moddalarni tozalashga imkon beradi. [38; 146-150 b., 52; 230-232 b., 53; 24 b., 54; 9 b., 55; 44 b.].
Shuni ta’kidlash kerakki, ishlatilayotgan sistemadagi Rf qiymati nishonlangan va boshlang’ich farmakologik preparatlarning bir xilligini ko’rsatkichi hisoblanadi. Shunday qilib, tritiy bilan nishonlangan farmakologik preparatlarni tozalashdan tashqari, bilvosita bo’lsa ham, olingan preparatlarning boshlang’ich moddalar bilan bir xilligini baholash mumkin.