Mundarija kirish I. Bob. Daryolar haqida umumiy ma’lumot

1.2. Daryo boshi, yuqori, o‘rta va quyi oqimi, quyilishi
O‘zan aniq ko‘rinishga ega bo‘lgan va doimiy suv oqimi kuzatila boshlanadigan joy daryo boshi deb yuritiladi. Agar daryo ikki soyning qo‘shilishidan hosil bo‘lsa, daryo boshi sifatida ular qo‘shilgan joy qabul qilinadi. Daryoning uzunligi esa katta irmoq bilan qo‘shib hisoblanadi.
Har qanday daryoni, uning uzunligi bo‘yicha, bir­biridan farq qiladigan umumiy belgilariga qarab, quyidagi uch qismga-yuqori oqim, o‘rta oqim va quyi oqimlarga bo‘lish mumkin.
Tog‘ daryolarining yuqori oqimlari uchun nisbatan katta nishabliklar xos bo‘lib, shu tufayli suvning oqish tezligi ham ancha katta bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida o‘zanda eroziya jarayonining jadal borishiga olib keladi.
Daryoning o‘rta oqimida uning nishabligi va suvning oqish tezligi kamayadi. Eng muhimi, daryoning suvliligi ortadi.
Daryoning quyi oqimida nishablik va suvning oqish tezligi yanada kamayadi. Bu qismda tezlik kamayishi natijasida oqiziqlar cho‘ka boshlaydi. Aksariyat hollarda daryoning quyi oqimida daryo uzunligi bo‘yicha undagi suv miqdori kamaya boradi.
Daryo ko‘lga, dengizga yoki ikkinchi bir daryoga qo‘shiladigan joy uning quyilishi deyiladi. Ko‘llarga, dengizlarga quyiladigan yirik daryolarning quyilish qismida ular tarmoqlanib, o‘zanning murakkab shakllari-deltalar hosil qiladi. Bunga dengiz yoki ko‘ldagi suvning to‘lqinlanishi, ko‘tarilishi, pasayishi sabab bo‘ladi.
Qurg‘oqchil hududlarda esa daryolar ba’zan quyilish qismiga yetib bormaydi. Bunda daryo suvining katta qismi bug‘lanishga, o‘zan tubiga shimilishga va asosan sug‘orishga sarf bo‘ladi. O‘lkamizdagi ko‘pgina daryolar (Murg‘ob, Tajan, Zarafshon, Qashqadaryo)ni bunga misol qilib keltirish mumkin.
1.3. Suvayirg‘ichlar, daryo havzasi va suv to‘plash maydoni
Yer sirtiga yoqqan yog‘inlardan hosil bo‘lgan suvni ikki qarama­qarshi yo‘nalishdagi yonbag‘irlar bo‘yicha taqsimlaydigan eng baland nuqtalar o‘rni suvayirg‘ich chizig‘ini hosil qiladi.
Yer kurrasining quruqlik qismiga yoqqan yog‘inlardan hosil bo‘lgan yuza suvlarni jahon suvayirg‘ich chizig‘i quyidagi ikki yo‘nalishda taqsimlaydi:
1. Tinch­Hind okeanlari yo‘nalishida;
2. Atlantika­Shimoliy Muz okeanlari yo‘nalishida.
Jahon suvayirg‘ich chizig‘i Janubiy Amerikadagi Gorn burnidan boshlanib, And, Kordilera tog‘laridan Bering bo‘g‘oziga, undan Chukotka tizmalari, Anadir yassi tog‘lari, Gidan, Stanovoy, Yablonovoy, Markaziy Osiyo tog‘liklari, Tyanshan, Pomir, Kopettog‘, Arabiston yarim orolining shimoliy qismi, Afrikada esa meridian yo‘nalishi bo‘yicha o‘tadi. Materikning janubiy qismiga yaqinlasha borganda Hind okeani qirog‘oqlari tomon buriladi (Dunyo tabiiy haritasiga qarang).
Jahon suvayirg‘ich chizig‘idan tashqari nisbatan kichik o‘lchamlardagi quyidagi suvayirg‘ichlar mavjud.
Ichki suvayirg‘ichlar-materiklarga yoqqan yog‘inlardan hosil bo‘lgan suvni okeanga tutash (chekka hudud) va berk (ichki oqimli) havzalar bo‘yicha taqsimlaydi. Orol­Kaspiy berk havzasini chegaralaydigan suvayirg‘ich chizig‘i ichki suvayirg‘ichlarga misol bo‘ladi;
Okean va dengiz suvayirg‘ichlari-suvni okeanlar va dengizlar havzalari bo‘yicha taqsimlaydi;
Daryo suvayirg‘ichlari­daryolar suv to‘playdigan havzalarni bir­biridan ajralib turishini ta’minlaydi.
Tog‘li hududlarda suvayirg‘ichlar tog‘ cho‘qqilarining eng baland nuqtalaridan o‘tadi va u yaqqol ko‘rinadi. Tekislik hududlarda esa, buning aksicha, suvayirg‘ich chizig‘ini o‘tkazish ancha murakkabdir.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, daryolar yer usti va yer osti suvlari hisobiga to‘yinadi. Shunga mos ravishda yer osti va yer usti suvayirg‘ichlari bo‘ladi. Ular ayrim hollarda bir­biri bilan mos kelmaydi, ya’ni bir tiklikda yotmaydi.
Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va suayirg‘ich chiziqlari bilan chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi.
Daryo sistemasi suv yig‘adigan maydon suv to‘plash maydoni deyiladi.
Ko‘pchilik hollarda daryo havzasi va suv yig‘ilish maydoni mos tushadi. Lekin, ayrim hollarda suv yig‘ilish maydoni daryo havzasi maydonidan kichik bo‘ladi. Masalan, Ob bilan Irtish, Irtish bilan Ishim daryolari orasidagi kichik daryochalar bosh daryoga yetib borolmaydi, natijada ular suv to‘playdigan maydon asosiy daryoga suv bermaydi. Haritaga e’tibor bilan qaralsa, bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.