Mundarija kirish I. Bob. Daryolar haqida umumiy ma’lumot

-ichki suvayirg‘ichlar-materiklarga yoqqan yog‘inlardan hosil bo‘lgan suvni okeanga tutash (chekka hudud) va berk (ichki oqimli) havzalar bo‘yicha taqsimlaydi;
-okean va dengiz suvayirg‘ichlari-suvni okeanlar va dengizlar havzalari bo‘yicha taqsimlaydi;
-daryo suvayirg‘ichlari-daryolar suv to‘playdigan havzalarni birbiridan ajralib turishini ta’minlaydi.
Daryolar yer usti va yer osti suvlari hisobiga to‘yinadi. Shunga mos ravishda yer osti va yer usti suvayirg‘ichlari bir-biridan farqlanadi.
Yer sirtining daryo sistemasi joylashgan va suvayirg‘ich chiziqlari bilan chegaralangan qismi daryo havzasini tashkil etadi. Daryo sistemasi suv yig‘adigan maydon suv to‘plash maydoni deyiladi.
Bir daryo ikkinchisidan uzunligi, irmoqlari soni, ularning Yer sirtida joylashishi, shakli, o‘lchamlari va boshqa ko‘pgina belgilari bilan farqlanadi. Mazkur farqlarni daryo sistemasining morfologik va morfometrik, ya’ni shakl va o‘lcham ko‘rsatkichlarini solishtirish orqali aniqlash mumkin. Daryo sistemasining asosiy shakl va o‘lcham ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat:
- bosh daryo va uning uzunligi;
- irmoqlar va ularning uzunliklari;
- daryoning egriligi;
- daryo tarmoqlarining zichligi;
- daryo yoki daryo ma’lum qismining nishabligi.
Bosh daryoning uzunligi (L) uning boshlanishidan quyilish joyigacha bo‘lgan masofa bilan aniqlanadi. Bosh daryoning uzunligini kartadan aniqlashda sirkulo‘lchagich yoki kurvimetrdan foydalanish mumkin. Buning uchun sirkulo‘lchagich yordamida kartadan aniqlangan uzunlik, tuzatma koeffitsiyentni e’tiborga olgan holda, karta masshtabiga ko‘paytiriladi. Hisoblash aniqligi karta masshtabiga bog‘liq bo‘lgani uchun yirik masshtabli kartalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Bosh daryoni kartadan daryo sistemasining gidrografik sxemasiga qarab yoki geomorfologik tahlil etish yo‘li bilan aniqlash mumkin.
Irmoqlar uzunliklari ham bosh daryo uzunligi kabi aniqlanadi. Lekin bunda dastlab irmoqlarning tartiblarini belgilab olish zarur.
Daryoning egriligi egrilik koeffitsiyenti bilan ifodalanadi. Egrilik koeffitsiyenti deb, daryoning boshlanish va quyilish nuqtalarini tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq uzunligining daryoning haqiqiy uzunligiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi, ya’ni

bu yerda daryoning boshlanish (A) va quyilish (V) nuqtalarini tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziqning uzunligi, Ldaryoning uzunligi. Egrilik koeffitsiyenti doim birdan kichik, ya’ni Ke < 1,0 bo‘lib, o‘lcham birligiga ega emas.
Daryo tarmoqlarining zichligini ifodalash uchun daryo tarmoqlarining zichlik koeffitsiyentidan foydalanamiz. Daryo tarmoqlarining zichlik koeffitsiyenti deb, bosh daryo va uning irmoqlari bilan birgalikdagi uzunliklari yig‘indisining shu daryo sistemasi joylashgan havza maydoniga bo‘lgan nisbatiga aytiladi, ya’ni
K_a = ,
ifodada Lbosh daryo uzunligi, S irmoqlar uzunliklarining yig‘indisi, F-daryo havzasining maydoni. Mazkur koeffitsiyent kmG‘km² o‘lcham birligida ifodalanadi.
Daryoning nishabligi uning turli qismlarida turlicha qiymatlarga ega bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston daryolari tog‘li hududlarda katta nishablikka ega bo‘lsa, tekislikka chiqqach ularning nishabligi keskin kamayadi. Nishablikni daryoning umumiy uzunligi yoki uning ma’lum bir qismi uchun aniqlash mumkin. Daryo nishabligi deb, uning o‘rganilayotgan qismidagi balandliklar farqini shu qism uzunligiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi:
,
bu yerda: bo‘lib, daryoning o‘rganilayotgan qismidagi balandliklar farqi, km da; L-daryoning uzunligi, km da.
Daryo havzalari birbiridan shakli, o‘lchamlari va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Ana shu shakl va o‘lchamlarni quyidagilar orqali ifodalash mumkin:
- daryo havzasining maydoni;
- daryo havzasining uzunligi;
- daryo havzasining kengligi;
- daryo havzasining cho‘zilganligi;
- daryo havzasining simmetriklik darajasi;
- daryo havzasining o‘rtacha balandligi;
- daryo havzasining o‘rtacha nishabligi.