Mundarija kirish I. Bob. Daryolar haqida umumiy ma’lumot

Daryo havzasining o‘rtacha balandligi. Ma’lumki, joyning balandligi o‘zgarishi bilan tabiiy omillar ham o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar daryolarning gidrologik rejimiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Shuni hisobga olib, har bir daryo havzasining o‘rtacha balandligi aniqlanadi. Daryo havzasining o‘rtacha balandligi (No‘rt) ni ikki usul bilan aniqlash mumkin:
a) hisoblash ifodasi yordamida;
b) daryo havzasining gipsografik egri chizig‘i yordamida.
Birinchi usulda daryo havzasining o‘rtacha balandligini quyidagi ifoda yordamida hisoblash mumkin:

bu yerda ­gorizontallar bilan chegaralangan maydonlar, ­gorizontallar bilan chegaralangan maydonlarning o‘rtacha balandliklari (9­rasm).
Havzaning o‘rtacha balandligini ikkinchi usul bilan aniqlash uchun havzaning gipsografik egri chizig‘i (havza maydonining balandlikka mos ravishda ortishi) grafigi chiziladi (10­rasm). Grafikda havza maydonining 50 foiziga mos keladigan balandlik havzaning o‘rtacha balandligini ifodalaydi.
Havzaning o‘rtacha nishabligi gidrologiya va suv xo‘jaligiga oid hisoblashlarda muhim ahamiyatga egadir. Yomg‘irdan, qorning erishidan hosil bo‘lgan suvning daryo o‘zaniga quyilish tezligi, havzada tuproq va tog‘ jinslarining yuvilishi, ya’ni suv eroziyasi kabi jarayonlar havzaning nishabligi bilan bog‘liqdir. Havzaning o‘rtacha nishabligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
,
ifodada ­gorizontallar farqi, ­gorizontallarning uzunliklari, ­havza maydoni (9­rasm). Nishablikni o‘nli kasr ko‘rinishida yoki promillarda ifodalash mumkin.
2.3. Daryo o‘zani va uning ko‘ndalang qirqimi
Daryo o‘zanining shakli vodiyning tuzilishi, daryoning suvlilik darajasi, o‘zanni tashkil etgan jinslarning geologik turiga bog‘liq holda daryo uzunligi bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘ladi. Daryo o‘zanining shakli planda izobatalar bilan ifodalanadi. Izobatalar­daryo o‘zanida bir xil chuqurlikdagi nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlardir.
Gidrologiyada daryo o‘zanining ko‘ndalang qirqimi muhim ahamiyatga egadir. Daryoning oqim yo‘nalishiga perpendikulyar qirqim o‘zanning ko‘ndalang qirqimi deyiladi. Ko‘ndalang qirqimning suv oqayotgan qismi esa jonli kesma maydoni deb nomlanadi. Ayrim hollarda ko‘ndalang qirqimda suv oqmaydigan joylar ham uchraydi. Ular harakatsiz­o‘lik maydon deyiladi.
Quyida ko‘ndalang qirqimning asosiy gidravlik elementlari ustida qisqacha to‘xtalamiz.
Ko‘ndalang qirqim yuzasi ( ) daryoda bajarilgan chuqurlik o‘lchash ishlari natijasida olingan ma’lumotlardan foydalanib, quyidagi ifoda yordamida (m² da) aniqlanadi:

ifodada -o‘lchangan chuqurliklar; -chuqurlik o‘lchangan nuqtalar orasidagi masofalar (kengliklar).
Ko‘ndalang qirqimning namlangan perimetri (P) o‘zan tubi chizig‘ining uzunligidan iboratdir.
Ko‘ndalang qirqimning gidravlik radiusi (R) quyidagi ifoda yordamida hisoblab topiladi:
.
Ko‘ndalang qirqimning suv yuzasi bo‘yicha kengligi, aniqrog‘i daryoning kengligi (B) bevosita o‘lchab aniqlanadi.
Ko‘ndalang qirqimda eng katta va o‘rtacha chuqurliklar farqlanadi. Eng katta chuqurlik ( ) o‘lchash natijalari tahliliga asosan aniqlanadi. Ko‘ndalang qirqimning o‘rtacha chuqurligi esa ( ) quyidagi ifoda yordamida hisoblab topiladi:
.
Ba’zan keng va chuqurligi uncha katta bo‘lmagan tekislik daryolari uchun R q h_o‘rt deb qabul qilinadi. Aslida esa har doim h_o‘rt > R, ya’ni o‘rtacha chuqurlik gidravlik radiusdan katta bo‘ladi.
Daryo o‘zani ko‘ndalang qirqimining yuqorida qayd etib o‘tilgan barcha gidravlik kattaliklarining qiymatlari daryoda suvning oz yoki ko‘pligiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi.
Daryolar suv yuzasining ko‘ndalang qirqimi
Daryolar suv yuzasi bo‘yicha o‘tkazilgan ko‘ndalang qirqimni ifodalaydigan chiziq hech qachon aniq gorizontal holatda bo‘lmaydi, qirg‘oqlar kichik bo‘lsa ham bir­biridan ma’lum balandlikka farq qiladi. Uning sabablarini quyidagi omillar ta’siri bilan tushuntirish mumkin.
Ma’lumki, daryo o‘zani yer sirti relefi va boshqa omillar ta’sirida egri­bugri shaklda bo‘ladi. O‘zan qancha egri bo‘lsa, unda harakatlanayotgan suv massasiga shuncha katta miqdorda markazdan qochma kuch ta’sir qiladi. Bu kuchning qiymati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi (12­rasm, a):

ifodada ­markazdan qochma kuch, ­suv massasi, ­suvning bo‘ylama oqish tezligi, R­egrilik radiusi. Shu kuch ta’sirida suv massalari qirg‘oqning qabariq tomoniga harakatlanadi.
Bundan tashqari, har bir zarrachaga og‘irlik kuchi ( ) ham ta’sir qiladi va uning qiymati quyidagiga teng:

bu yerda g­erkin tushish tezlanishi.
Markazdan qochma kuch (P₁) va og‘irlik kuchi (G) ning teng ta’sir etuvchisi (P) og‘irlik kuchi (G) bilan  burchak hosil qiladi (12­rasm, b). Suv yuzasi esa barcha zarrachalarga ta’sir etayotgan kuchlarning teng ta’sir etuvchisi (P) ga perpendikulyar bo‘lgan DE holatni egallaydi. Mana shu teng ta’sir etuvchi kuch tufayli o‘ng qirg‘oqdagi ko‘tarilish balandligi ( )ni vEC uchburchakdan aniqlash mumkin:

ifodadagi B­daryoning kengligi.
Misol uchun suvning oqish tezligi = 1,5 m/s, daryoning kengligi B = 200 m, egrilik radiusi R = 250 m bo‘lsa, = 200/2 1,52/(250 9,81) = 0,09 m = 9 sm bo‘ladi. Umuman chap va o‘ng qirg‘oqlar farqi 18 sm bo‘ladi.
Daryolar suv yuzasi ko‘ndalang qirqimining gorizontal bo‘lmasligining ikkinchi sababi Yer kurrasi o‘z o‘qi atrofida aylanishi tufayli vujudga keladigan Koriolis kuchi (P₂) ning ta’siri bilan izohlanadi. Bu kuch quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
,
ifodada ­zarrachalar massasi, ­erning aylanishidagi burchak tezlik, ­suvning oqish tezligi, ­geografik kenglik. Bu yerda ham og‘irlik kuchi (G) va Koriolis kuchi (P₂) ning teng ta’sir etuvchisi tufayli suv yuzasi ko‘ndalang qirqimi ma’lum nishablikka ( ) ega bo‘ladi:
.
Agar =0,0001458 ekanligini hisobga olsak va = 55⁰ bo‘lsa, yuqorida keltirilgan misol uchun suv yuzasi ko‘ndalang qirqimining nishabligi ( ) quyidagiga teng bo‘ladi:
.
Nishablik ma’lum bo‘lgach, chap va o‘ng qirg‘oqlardagi suv sathlari farqini ifoda bilan aniqlash mumkin.
Hisoblashlarda markazdan qochma kuch bilan Koriolis kuchining yo‘nalishi mos tushsa, har ikki kuch tufayli vujudga kelgan suv sathlari farqi qo‘shiladi, aks holda ularning ayirmasi olinadi.
Daryolar suv yuzasining ko‘ndalang qirqimi ba’zi hollarda murakkab harakterga ega bo‘ladi. Masalan, daryoda suvning ko‘tarilishida suv yuzasi qabariq, pasayishida esa botiq egri chiziq shaklda bo‘ladi. Bu hodisa suvning ko‘tarilish va pasayish paytlarida jonli kesmada tezlikning turli qiymatlarda o‘zgarishi bilan bog‘liqdir.
Daryolarning bo‘ylama qirqimlari
Ma’lumki, daryoda suvning harakati­oqishi balandliklar farqi tufayli yuzaga keladi. Daryo uzunligi bo‘yicha balandlikning o‘zgarishini bo‘ylama qirqimlarda tasvirlash mumkin. Daryolarning bo‘ylama qirqimlari suv yuzasi yoki o‘zan tubi bo‘yicha olingan balandlik ma’lumotlari asosida chiziladi. Bo‘ylama qirqimlar joyning geologik tuzilishiga, relefiga bog‘liq holda turli daryolarda turlicha shakllarga ega bo‘ladi. Ularni umumlashtirib, quyidagi turlarga ajratish mumkin (13­rasm).
Botiq bo‘ylama qirqim-tog‘lardan tekislikka oqib tushadigan daryolarda kuzatiladi. Daryoning tog‘li qismida nishablik katta bo‘lib, tekislikka chiqqach nishablik kamayadi. Amudaryo yoki Sirdaryoning bo‘ylama qirqimi bu turga yorqin misol bo‘ladi.
To‘g‘ri chiziqli bo‘ylama qirqim-tekislik daryolarida kuzatiladi. Bu turga misol sifatida Volga daryosining bo‘ylama qirqimini ko‘rsatish mumkin.
Qabariq bo‘ylama qirqim-tog‘ platolaridan boshlanadigan kichik daryolarga xosdir.
Pog‘onali yoki zinasimon bo‘ylama qirqim-asosan tog‘ daryolari uchun harakterlidir. Lekin, bunday shakldagi bo‘ylama qirqimlar tekislik daryolarining ba’zi qismlarida ham uchraydi.
Daryoning bo‘ylama qirqimi unda mavjud bo‘lgan energiya miqdorining uzunlik bo‘yicha o‘zgarishini yaqqol tasvirlaydi.