Mundarija kirish Korxona to’g’risida umumiy ma’lumot

Ishlab chiqarish xarajatlari va davr xarajatlari hisobining

auditini o’rganish.

Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi.

Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga 1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, 2) davr xarajat­lari, 3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar, 4) favqulotda zararlarni oladi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fev­ralda qabul qilgan 64 qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (xizmatlar)­ning sotish xarajatlarining tuzilishi va moliyaviy natijalarning tashkil topishi qoidalari»ga asosan korxonalarning xarajat moddalari quyidagilardan tashkil topadi:

Ishlab chiqarish xarajatlari:

– mahsulot tannarxi:

Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:

• 
  mahsulotga qushiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan materiallar (ishlab chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot qismlar, mahsulotlarni urash, joylash uchun materiallar va h.k);
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;
  
• 
  tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);
  
• 
  energiya va yoqilg’ining hamma turlari;
  
• 
  materiallarning tabiiy kamayishi.
  

Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:

• 
  bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;
  
• 
  qo’shimcha to’lovlar;
  
• 
  ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar.
  

Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:

• 
  ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;
  
• 
  nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy to’lovlar.
  

Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:

• 
  asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma.
  

Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:

• 
  ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;
  
• 
  ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;
  
• 
  asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;
  
• 
  o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;
  
• 
  ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi.
  

-davr xarajatlari:

Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:

• 
  tovarlarni tashish xarajatlari;
  
• 
  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;
  

Ma’muriy xarajatlar:

• 
  boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;
  
• 
  ularga sug’urta ajratmalari;
  
• 
  xizmat avtomobillarini asrash;
  
• 
  boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va h.k.
  
• 
  boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;
  
• 
  xizmat safari xarajatlari.
  

Boshqa operasion xarajatlar:

• 
  kadrlar tayyorlash;
  
• 
  qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;
  
• 
  maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati to’lovlari va h.k.
  

-moliyaviy faoliyat xarajatlari:

• 
  banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar;
  
• 
  uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar;
  
• 
  valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar;
  
• 
  korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari.
  

-favqulodda zararlar:

• 
  bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi.
  

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular har davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy hisoblar tizimiga mos keladi.

Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.

Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq.

Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir. Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo, elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.

Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’ beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi.

Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha klassifikasiyalanadi.

Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:

1. 
   Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);
   
2. 
   Yordamchi va boshqa materiallar;
   
3. 
   Yoqilgi;
   
4. 
   Energiya;
   
5. 
   Asosiy va qo’shimcha ish haqi;
   
6. 
   Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
   
7. 
   Asosiy fondlar amortizasiyasi;
   
8. 
   Boshqa pul xarajatlari.
   

Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – element­lar kishi mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu kabi xarajatlar).

Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikasiya qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar klassifikasiyalanadi.

Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo’shiladi.

Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli doimiy xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib keladi.

Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar).

Bilvosita xarajatlar ayrim mahsulotlar turlari bo’yicha shartli ravishda qandaydir to’g’ri xarajat (masalan, ish haqi)ga nisbatan proporsional ravishda taqsimlanadi. Xarajatlarni bunday guruhlarga ajratish bir necha xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga xos bo’lib, bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga hamma xarajatlar ham o’sha mahsulot tannarxiga kiradi.