MüNDƏrcat mühaziRƏ 1 Verilənlər. Alqoritmlər və verilənlərin strukturu

MÜHAZİRƏ 9


Biliklərin təsviri sisteminin strukturu və elementləri

Hər hansı bir obyektin predmet sahəsi onun komponentlərinin mümkün olan vəziyyətlər çoxluğudur. Onlar arasındakı ümumi məlumat və əlaqələrlə təsvir olunan çoxluq intensional semantik şəbəkə şəklində BB-ni təşkil edir. Eyni zamanda situasiyadan asılı olaraq predmet sahəsinin komponentləri konkret qiymətlər, xassə və xarakteristikalara malik olurlar. Predmet sahəsi üzrə bütün konkret verilənlər ekstensional semantik şəbəkəni yaradır və ya şəbəkə strukturunun VB-ni təşkil edir.

Qeyd edək ki, məna etibarı ilə bütün süni intellekt sistemlərində intensional və ekstensional semantik şəbəkələr eyni funksiyanı yerinə yetirir.
İntensional və ekstensional terminləri semotika elmindən, yəni işarə sistemləri haqqında elmdən götürülmüşdür. İntensional elə ümumi məvhum və əlaqələrdir ki, onlar çoxsaylı obyektləri və hadisələri xarakterizə edir. Ekstensional isə məvhum və əlaqələr çoxluğunun konkret xarakteristikalarını təsvir edir.
Məs. ”minik maşını” məvhumunun “kuza”, ”mühərrik”, ”idarəetmə” və s. əlaqələri, “minik maşınlarının markaları” ekstensional çoxluğuna (volqa, jiquli, moskviç və s.) və onların konkret xarakteristikalarına görə intensionaldır. Öz növbəsində əgər ümumi məhvum şəkilində intensional kimi “jiquli” olarsa onun konkret xarakteristikalarla ekstensionalları onun markaları olacaqdır.
Biliklərin freym modelləri ilə təsviri
Məvhum və obyektlər arasındakı əlaqələri təsvir etmək üçün kifayət qədər imkan və vasitələrin yaradılmasına baxmayaraq semantik şəbəkələr bəzi əsas çatışmamazlıqlara malikdir. Semantik şəbəkələrin müxtəlif növ düyün və əlaqələrə, eyni zamanda ciddi olmayan strukturlara malik olması informasiya emalının müxtəlif təyinatlılığını tələb etməklə kompüterin proqram təminatını mürəkkəbləşdirir. Bu nöqteyi nəzərdən semantik şəbəkələrin xüsusi növlərinin yaradılması həyata keçirilmiş və sintaqmatik dövrələr, ssenarilər, freym təsvir üsulları kimi modellər yaradılmışdır.
Freym modellərini nəzərdən keçirək. Freym termini (frame) çərçivə mənasında istifadə edilir. Predmetlər, obyektlər, situasiyalar və s. barədə istənilən təsvirlər insan beynində müəyyən çərçivə ilə məhdudlaşır və onlar freymin slotlarını təşkil edir.
Formal olaraq freym dedikdə aşağıdakı şəkildə struktur başa düşülür:
F[ ,,…, ], burada f-freymin adı; - freymin k saylı slotu (cütlüyü); Vk-slotun adı və gk-slotun mahiyyətidir. Freymləri iki qrupa bölürlər: freym-ifadələr və freymtapşırıqlar.
Freym modellərində demək olar ki, biliklərə xas olan bütün xassələr əsasən öz əksini tapır. Beləki freymin slotunun mahiyyətində həmin freymin digər slotlarına və yaxud digər freymlərə müraciət etmək mümkündür ki, bu da freymin biliklərə xas olan strukturluluq və əlaqəlik xassələrinə malik olduğunu göstərir. Freymlərlə təsvir olunan və saxlanılan biliklər freymin və slotların adları olduğuna görə daxili qavranılma xassəsinə malikdir.
Freym-tapşırığın nümunəsindən göründüyü kimi freymin slotunda bu və ya digər prosedurların aktivləşdirilməsi həyata keçirilir. Bu isə biliklərin aktivlilik xassəsinə malik olduğunu göstərir.
Fundamental elmlərdə bilikləri təsvir etmək üçün freym modellərindən istifadə etməklə daha ciddi anlanılan apparatların yaradılması və adi riyazi modellərin freym formalizmləri ilə əvəz edilməsinə nail olmaq olar.