1.Kasıblığın və aclığın aradan qaldırılması
Beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən kəskin kasıblıq həddi orta hesabla 1,25
dollar və ya daha aşağı gəlirin olması müəyyən edilib. 1990-cı ildə 1,8 milyard
əhalinin gündəlik gəliri 1,25 dollar idi. O vaxtdan bəri inkişaf etmiş ölkələrdə
kasıblığın həddi 42%-dən 25%-ə enmişdir (2005-ci il statistikasına görə Çinin və
Hindistanın yüksək inkişafı sayəsində) . 2015-ci il üçün kasıblığın həddinin 15%
olacağı və kasıb əhalinin sayının 900 milyon aşağı düşəcəyi gözlənilir.
2. Beynəlxalq səviyyədə ibtidai təhsilə nail olmaq
24
The Atlas of Global Development.Account of World Bank for 2011
25
The Atlas of Global Development.Account of World Bank for 2011
35
20 il əvvəl dünya ölkələri hər bir uşağın ibtidai təhsil alması üçün öhdəlik
götürdü. Çünki bütün uşaqların yaxşı keyfiyyətli təhsil alması dövlətlərin
inkişafına və kasıblığın yüngülləşdirilməsinə səbəb ola bilər. 2008-ci ildə inkişaf
etmiş ölkələrdə ibtidai təhsil alanlar 87%, orta gəlirli ölkələrdə 92% və aşağı
gəlirli ölkələrdə 67% olmuşdur. Bu o deməkdir ki, 70 milyon uşaq ibtidai
məktəblərdə siyahıya alınmamış, təxminən onların yarısı qeyri-formal təhsil
almışdır.
3. Gender bərabərliyinə nail olmaq və qadınların hüquqlarını müdafiə
etmək
Bu vacib məsələdir. Qadınları təhsilə həvəsləndirilmək lazımdır. Çünki təhsilli
qadınlar uşaqlarının daha yaxşı qayğısına qalır və övladlarını çox həvəslə
məktəbə göndərirlər. Təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi aclığın, kasıblığın və
xəstəliklərin səviyyəsinin aşağı sala biləcək ən mühüm vasitədir. 1990-cı ildən
bəri qızlar üçün təhsil imkanları genişlənməyə başlamışdır. Orta gəlirli ölkələrdə
yüksək gəlirli ölkələrin təhsil modellərinə oxşar modellər tətbiq olunmuşdur.
Ancaq aşağı gəlirli ölkələrdə ibtidai və orta təhsil səviyyələrində gender ayrı-
seçkiliyi qalmaqdadır.
4. Uşaq ölümü faizini aşağı salmaq
1990-cı ildən bəri yaşı beşdən aşağı olan uşaqların ölüm faizi daha da
pisləşməkdədir. 2006-cı ildə yaşı beş və ondan aşağı olan uşaqlar arasında
ölənlərin sayı 10 milyon olmuşdur. İnkişaf etmiş ölkələrdə 1990-2008-ci illər
arasında ölənlərin sayı 25% aşağı düşmüşdür. Əgər əvvəllər hər 1000 nəfər
uşaqdan 101-i ölürdüsə, indi bu rəqəm 70-ə enmişdir. Qidanın yaxşılaşdırılması,
qadınların savadlanması, xəstəliklərin qarşısının alınması, tibbin inkişafı, suyun
təmizliyi və sanitariya qaydalarına əməl olunması , dünya miqyasında uşaq
ölümünün qarşısını alan peyvəndlərin yayılmasını genişləndirmək üçün maliyyə
qurumları pul vəsaitinin ayrılması öhdəliyini götürmüşdülər.
5.Ana sağlamlığına nail olmaq
36
Hər il minlərlə qadın uşaq doğumu səbəbindən və ya hamiləlik müddətində ölür.
Bu ölümlərin 99%-i inkişaf etməkdə olan və zəif inkişaf etmiş ölkələrdə baş verir.
Daha çox 15 və 49 yaş arasında olan qadınlarda daha çox ölüm halları müşahidə
olunur. Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrində ana ölümünün qarşısının
alınmasında yüksək inkişaf var.
6. Malyariya, QİÇS və digər xəstəliklərlə mübarizə
2008-ci il məlumatlarına əsasən 33,4 milyon insan QİÇS daşıyıcısıdır. Hər 8 il
ərzində dünyada iki milyon QİÇS daşıyıcısı ölür. Malyariyanın 90%-i Sub-Saxara
Afrikasında yayılır. 90% malyariya ölümü bu regionda, daha çox yaşı 5-dən aşağı
olan uşaqlar arasında baş verir.
7. Ətraf mühitin mühafizəsi
İnkişaf etmiş ölkələrdə sanitariyanın səviyyəsi 1990-cı ildə 43%-dən, 2008-ci ildə
54%-ə qalxmışdır.
8. İnkişaf məqsədilə qlobal əməkdaşlığı artırmaq
Bu məqsədlə beynəlxalq maliyyə qurumları ətrafında sıx birləşmək lazımdır.
İnkişaf etmiş ölkələr dünyada bu problemlərin aradan qaldırılması məqsədilə
maliyyə qurumlarının büdcəsinə külli miqdarda pul vəsaiti yatırmalıdır.
Müasir dövrdə beynəlxalq maliyyə təşkilatları dövlətlərin sosial-iqtisadi
fəaliyyət sahələrinin formalaşmasında mühüm rol oynayırlar. Hal-hazırda Dünya
Bankı inkişaf etməkdə olan ölkələrdə demək olar ki, bütün sahələrdə 1800-ə
yaxın layihəni maliyyələşdirir. Maliyyələşdirilən layihələr müxtəlif sahələrə
aiddir: mikrokredit sisteminin inkişafından başlayaraq, AİDS problemi haqqında
məlumatların əhaliyə çatdırılmasınadək. Bura həmçinin, qız uşaqlarının təhsilə
cəlb olunması,səhiyyə sahəsində xidmətin keyfiyyətinin artırılması və s. aiddir.
Son zamanlar Dünya Bankının fəaliyyət prioritetləri əhəmiyyətli dərəcədə
dəyişmişdir. Belə ki, 1980-ci ildə Bankın investisiyalarının 21%-i elektrik enerjisi
sektoruna qoyulmuşdur. Bu gün bu rəqəm 7% təşkil edir. Eyni zamanda ,
səhiyyənin, təhsilin və pensiya təminatının inkişafına yönəldilmiş maliyyə
resursları 22% qədər artmışdır.
37
Dünya Bankı inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təhsilin maliyyələşdirilməsini
həyata keçirən ən iri beynəlxalq mənbələlərdən biridir. DB təhsil sahəsini
maliyyələşdirməyə hələ 1963-cü ildən etibarən başlamışdı, o dövrdə təhsilə 31
milyard dollar ayrılmışdır. Hal-hazırda Bank təhsil sahəsində 83 dövlətdə 158
layihə maliyyələşdirir. Məsələn, Hindistanda qız uşaqlarının savadsız böyüməsi
böyük problemdir və bu problemi aradan qaldırmaq üçün Dünya Bankı orta
məktəblərdə qızların təhsil alması üçün layihələr keçirir. İndiyədək Hindistanın
29 ştatından 18-də 60 milyon şagird bu proqrama cəlb olunmuşdur. Analoji
layihələr Braziliyada, Trinidadda və Tobaqoda həyata keçirilir. Dünya Bankı
AİDS-lə mübarizədə də öz səylərini əsirgəmir. Dünyada hər gün AİDS virusunun
daşıyıcısı olan 14000 insan peyda olur ki, onların da yarısını gənclər təşkil edir.
Problemlə mübarizə üçün BMT-nın UNAİDS proqramına DB 1,7 milyard dollar
maliyyə vəsaiti ayırmışdır. Təkcə Afrika ölkələrinə DB bir milyard dollar vəsait
verib.
Dünya Bankı səhiyyə proqramlarını da maliyyələşdirir. Yoxsul əhali üçün
elementar tibbi xidmətin və qidanın təmin edilməsi, yoxsulluğun səviyyəsinin
azaldılmasına və iqtisadi artıma yardım olur. Baxmayaraq ki, dövlətlər səhiyyə
sahəsində son bir neçə onillik ərzində mühüm uğurlar əldə etmişlər, bir sıra
məsələlər hələ də öz həllini tapmamışdır. İEOÖ-də hər il 11 milyon uşaqdan
70 % infeksion xəstəliklərdən və aclıqdan ölür.
26
Dünya Bankı, hər il bu
problemin həlli üçün 1 milyard dollar vəsait ayırır. Ayrılan vəsaitlər hesabına, 46
ölkədə malyariya ilə mübarizə aparır, 30 ölkədə isə vərəm xəstəliyinə qarşı
tədbirlər görülür. Çində ailələrin 90 % yodlaşdırılmış duzla təmin edilmişdir, bu
da yeni doğulan uşaqların sağlam olmasına, vaxtından əvvəl doğuşların
azaldılmasına səbəb olmuşdur. Seneqalda, Dünya Bankı uşaqların aclığı ilə
mübarizə aparır və kompleks müalicə -profilaktik tədbirlər həyata keçirir
Beynəlxalq miqyasda korrupsiyaya qarşı mübarizə aparır. Bu gün yeni
layihələrin dörddən biri dövlət xərcləri və maliyyə islahatlarına həsr olunur. Son
26
“ Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar” Müzəffər Məmmədov, Elçin İbadov, Bakı 2008 dərslik.
38
illər ərzində Bank ciddi qaydalar müəyyən etmiş və anonim “qaynar xətt”
yaratmışdır ki, bura korrupsiya faktları ilə bağlı məlumat vermək olar.
Dünya Bankı silahlı münaqişə yaşamış ölkələrə yardım edir. Hal-hazırda
Bank silahlı münaqişədən əziyyət çəkmiş 40-a yaxın ölkədə işləyir. Bankın bu
ölkələrdə gördüyü işlər sahəsində iqtisadi fəaliyyətin bərpa olunması, həmin
regionlara investisiya qoyuluşu, hərbi əməliyyatlar nəticəsində dağıdılmış
infrastrukturun bərpa olunması, əhalinin zərərçəkmiş təbəqələrinə yardım və s
vurğulamaq olar.. Bank tərəfindən maliyyələşdirilən daha geniçmiqyaslı və daha
keyfiyyətli layihələr arasında, Əfqanistanda infrastrukturun bərpa edilməsi, Şərqi
Timorda və Haitidə dövlət qulluqçularının təlim keçməsi və s. layihələr də var.
27
2009-cu ilin sentyabrında Beynəlxalq Valyuta Fondunun İcraiyyə Komitəsi
yoxsul ölkələrə yardım məqsədilə qızıl ehtiyatlarının bir hissəsinin satılması
barədə qərar qəbul etdi. Fondun məlumatında deyilirdi ki, 403,3 ton qızıl
satılacaq: “Bu qərar Beynəlxalq Valyuta Fondunun pul ehtiyatının həcminin
artmasına səbəb olacaq və az gəlirli ölkələrə yardım etmək imkanı yaradacaq”.
Qeyd edək ki, satılması nəzərdə tutulan qızıllar Beynəlxalq Valyuta Fondunun
qızıl ehtiyatının səkkizdən bir hissəsini təşkil edirdi.
2010-cu ildə Sankt-Peterburqda “Tiger Summit”keçirilmişdir. Burada
“Asiyanın Pələngləri”nin inkişaf proqramı qəbul olunmuşdur. Bu proqrama
əsasən həmin dövlətlərə Dünya Bankı tərəfindən 350 milyon dollar pul
ayrılmışdır.
Dünya Bankı həmçinin, öz müştərilərinə aşağıdakı tədbirləri görməyi
məsləhət görür:
-
İnsan resurslarının inkişafına investisiya qoymaq, xüsusilə, səhiyyə və
təhsil sistemlərinin təkmilləşdirilməsi yolu ilə;
-
Sosial inkişaf üzərində cəhdlərin artırılması, əhalinin geniş təbəqələrinin
inkişaf probleminin həll edilməsinə cəlb edilməsi, idarəetmə metodlarının
27
World Bank, Post-Conflict Reconstruction: The Role of the World Bank, 1998, pp. 5 and 9
39
mükəmməlləşdirilməsi və yoxsulluğun səviyyəsinin aşağı düşməsinin əsas
faktoru kimi institusional potensialın artırılması;
-
Hökumətlərin
keyfiyyətli
xidmət
göstərməsinə
dəstək,
onların
fəaliyyətinin səmərəliliyinin və şəffaflığının təmin edilməsi;
-
ətraf mühitin qorunması;
-
fərdi sahibkarlığın inkişafının dəstəklənməsi və stimullaşdırılması;
- investisiya və uzunmüddətli planlaşdırma üçün şərait yaradan
makroiqtisadi stabilliyin inkişafına yönəldilmiş islahatların dəstəklənməsi.
DB onun qarşısında duran başlıca vəzifə olan yoxsulluğun aradan
qaldırılması məsələsində konfliktlərin aradan qaldırıması və konfliktdən sonrakı
bərpanı mərkəzi element kimi götürür. 1997-ci ildə DB tərəfindən konfliktdən
əziyyət çəkən ölkələrə iqtisadi artım və problemlərin həllinə yeni yanaşma
məsələlərində dəstək olmaq üçün konflikdən sonrakı bərpa Fondu (KSBF) təsis
edilmişdir. Qeyd edək ki, Bankın kreditlərinin 16%-i konfliktlərin nəticələrinin
aradan qaldırılmasına yönəldilir. 2004-cü maliyyə ilində DB özünün KSBF fondu
vasitəsilə konfliktdən əziyyət çəkən ölkələrə 10.6 mln ABŞ dolları həcmində
yardım ayırmışdır. 1998-ci ildən bəri Fond ümumi dəyəri 66.7 mln ABŞ dolları
həcmində olan 137 qrant ayırmışdır. Yardımın əsas hissəsi Afrika regionuna
yönəldilir. Liberiya, Sudan, Somali və Haiti kimi konfliktdən əziyyət çəkən
ölkələr üçün ümumi dəyəri 25 mln ABŞ dolları həcmində olan trast fond
yaradılmışdır.
28
Dünya Bankı inkişafa kömək məqsədi ilə hər il 20 milyard ABŞ dolları
dəyərində öhdəlik qəbul edən ən iri təşkilatdır. Dünya Bankı nəinki “donor”
təşkilat kimi, həm də dünya itisadiyyatını “koordinasiya” edən təşkilat kimi çıxış
edir.Yəni, şəxsi, hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları ilə ehtiyatların istifadə
olunmasında, cari inkişaf proqramlarının müdafiə olunmasında böyük rol
oynayır.
28
“The Role of International Financial Institutions in International Humanitarian Law”
Laurie R.
Blank,
Washington 2002
40
2011-ci ilin noyabrında Beynəlxalq Valyuta Fondu yeni fəaliyyət
strategiyasına keçdi. Yeni siyasət qısamüddətli maliyyə problemləri ilə rastlaşan
dövlətlərə daha operativ kredit almaq imkanları verilməsini nəzərdə tuturdu. Bu
cür kreditlər sabit maliyyə siyasəti yürütmək yönündə parlaq tarixçəyə malik olan
ölkələrə verilir.
2011-ci ilin dekabr ayında
Beynəlxalq Valyuta Fondunun rəhbəri Kristin
Laqard ərəb inqilablarının idarə edilməsi ilə bağlı dünya ictimaiyyətini xəbərdar
etmişdir. Kristin Laqard Yaxın Şərq və Şimali Afrikadakı hadisələr neft ixrac
edən ərəb ölkələrindəki iqtisadi durğunluğu daha da dərinləşdirəcəyini
söyləmişdi. Bunun qarşısını almaq üçün Kristin Laqard Ərəb ölkələrinin
xalqlarının tələblərinin nəzərə alınması, maaşların artırılması və dayanıqlı
maliyyə siyasəti yeritməyin zərurətini vurğulamışdı. Kristin Laqard Liviya,
Tunis, Misir kimi ölkələrə maliyyə yardımları edildiyini də bildirmişdi. Bu
ölkələrin rəhbərliyinə isə özəl sektoru inkişaf etdirməklə bağlı məsləhətlər
vermişdi. Ancaq deyəsən bütün bunlar yalnız ictimaiyyətin gözündən pərdə
asmaq idi, ya da Ərəb liderləri doğurdan da məsləhətə əməl etmədi.
Beynəlxalq
Valyuta Fondu 2012-ci ildə qlobal iqtisadi artım proqnozunu təkrar gözdən
keçirmişdir. Yeni hesablamalara əsasən, artımın Fondun yanvar bəyanatında
göstərildiyindən 0,2% çox olacağı və 3,5% təşkil edəcəyi göstərilmişdir.
Bütövlükdə Fondun ekspertləri vurğulayırlar ki, dünya iqtisadiyyatı hələ dərin
maliyyə böhranıyla bağlı çətinlikləri dəf edə bilməmişdir.
2012-ci il fevralın 2-də Dünya Bankının İcraedici Direktorlar Şurasının
üzvləri tərəfindən “Vyetnamda iqlim dəyişikliklərinin idarə olunması siyasəti”
barədə proqram layihəsi qəbul olunmuşdur. Vyetnam dünyanın ən çox iqlim
dəyişikliyindən əziyyət çəkən ölkələrindən biridir. O, daha çox küləklərdən,
daşqınlardan və dəniz səviyyəsinin qalxması nəticəsində yaranan fəlakətlərdən
əziyyət çəkir. Proqram çərçivəsində Vyetnama 70 milyon ABŞ dolları
məbləğində maliyyə vəsaiti ayrılmışdır. Ölkə bu vəsaiti kredit verildikdən 5 il
sonra 25 il müddətində borcunu qaytarmalıdır.
41
2012-ci il martın 30-da Sidneydə keçirilmiş konfransda qeyd edilmişdir ki,
2000-ci ildən bəri Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası kasıb ölkələrdə yaşayan 310
milyon uşağın xəstəliklərdən müdafiəsi siyasətini həyata keçirmişdir (bu da
Avstraliyadakı uşaqların sayından 60 dəfə çoxdur) 47 milyon əhaliyə kömək
etmişdir: sağlamlığının yüksəldilməsi və ərzaqla təmin etmişdir (bu
Avstraliyanın əhalisindən 2 dəfə çoxdur). Avstraliya Dünya Bankının ən kasıb
ölkələr üçün ayrılmış fonduna və Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyasına ianə verən
əsas ölkələrdən biridir. Dünya Bankı Avstraliyada telekommunikasiyanın
inkişafı, Yeni Qvineyada 1300 km-dən çox yolun restavrasiyası və yenidən
təmiri, Solomon adasının ucqar kəndlərində yaşayan 50 000-dən çox əhalisi olan
47 kəndin infrastrukturunun yaxşılaşdırılması üçün maliyyə yardımı ayırmışdır.
29
Təhsilin, səhiyyənin, həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması üçün Dünya Bankının
Avstraliya ilə birgə əməkdaşlığı davam etdirəcəkləri vurğulanmışdır.
Dünya Bankı 2012-ci ildə münaqişələrin, sabitsizliyin iqtisadi-sosial
inkişafa təsirini öyrənib. Araşdırma Somalidəki dəniz quldurluğundan tutmuş,
Əfqanıstandakı müharibəyə, Latın Amerikasındakı narkotik madələr alverinəcən
həm müxtəlif mənfi, eləcə də Şimali İrlandiyada, İndoneziyada rəvan siyasi keçid
kimi müsbət hadisələri əhatə edir. Hesabata görə, “ölkədə sabitsizlik və münaqişə
doyunca yeməyənlərin sayını orta hesabla iki dəfə artırır. Kasıblıq 50 faiz artır.
Məktəbə getməyən uşaqların sayı 3 dəfə artır.” Hesabata görə, dünyada onsuz da
1 milyard 500 milyon yoxsul var. 42 milyon adam evindən didərgin düşüb.
Hesabatı təqdim edən Dünya Bankının prezidenti Robert Zoellick deyib ki,
insanın təhlükəsizliyi ilə inkişaf arasında birbaşa əlaqə var. Dünya Bankının
prezidenti vətəndaşın təhlükəsizliyinə, ədalətə və yeni iş yerlərinin yaradılmasına
investisiyalara çağırıb. O, ölkələri bu 3 dəyəri – təhlükəsizliyi, ədaləti və iş
yerlərini qoruyan və inkişaf etdirən dövlət qurumlarını təkmilləşdirməyə çağırıb.
29
http://go.worldbank.org/XC5NCJDH40About The Development Committee
42
II FƏSİL Transmilli münasibətlər və transmilli korporasiyalar
2.1 Transmilli korporasiya anlayışı, strukturu və onların yaranma səbəbləri
Transmilli şirkət anlayışı, sürətlə irəliləyən texnoloji inkişafla eyni vaxtda
yaranan anlayışdır. Transmilli şirkət anlayışının izahına bir çox yanaşmalar
mövcuddur. Ən sadə izaha görə, fərqli ölkələrlə əlaqəli quruluş və mərkəz
büroları əhatə edən və fərqli məqsədləri olan şirkətlərin coğrafi cəhətdən
parçalandığı qruplardan meydana gələn şirkətdir.
30
Geniş mənada izaha görə, transmilli korporasiya müxtəlif ölkələrdə qız
şirkətlər və filialları ilə fəaliyyət göstərən, ümumi satışlarının və iş prosesinin
20%-i “ana ölkə” xaricində olan şirkətlərdir.
31
Birbaşa xarici investisiyaların tez
bir şəkildə artımı, əməyin texnoloji bölgüsünün firma, sahələrdən və milli
sərhədlərdən kənara çıxması müxtəlif ölkələrdə və hətta müxtəlif qitələrdə
filialları ilə birlikdə nəhəng beynəlxalq elmi istehsal komplekslərinin yaranması
ilə
müşayət olunur. Transmilli korporasiyalar elmi-texniki inkişafın
sürətlənməsini istehsalın effektivliyi, menecment formalarının təkmilləşdirilməsi,
müəssisələrlə idarəçilik kimi istiqamətlərində təmin etməklə dünya iqtisadiyyatını
dünya istehsal təsərrüfatına çevirir.
Rugman və Hodgetts transmilli korporasiyanın izahını bu cür vermişdir:
“TMK mərkəzi bir ölkədə olub fəaliyyətləri digər ölkələrdə də davam edən
şirkətdir”
32
.
TMK-lar haqqında iki önəmli məsələ vardır:
33
1.
Bu şirkətlərin həqiqətən istehsala istiqamətlənmiş fəaliyyət
göstərmələri;
2.
Səlahiyyətlərinin birdən çox ölkədə rellaşdırılması.
30
Sumantra Ghoshal & Christopher A. Bartlett, “The Multinational Corporation as an
Interorganizational Network”, The Academy of Management Review, Cild. 15, №. 4, October
1990, s. 603
31
Fikret Güntekin, “Çok Uluslu İşletme ve Uluslar arası İşletme”, s.3
http://fikretgultekin.com/yukseklisans/%C3%87okuluslu%20%C4%B0%C5%9Fletmeler.pdf
(17 Haziran 2009)
32
Rugman və Hodgetts (1995) səh.51
33
Erkal Fidan, “Çok Uluslu Şirketler ve Az Gelişmiş Ülkelere Etkileri”,Celal Bayar Üniversitesi İİBF Yönetim ve
Ekonomi Dergisi, Cilt:1,Sayı:1,1995,səh.102
43
İqtisadi və maliyyə gücü nəzərə alınaraq transmilli şirkətlərə aşağıdakı
təriflər verilmişdir:
o
Bruck və Leese görə xarici ölkələrdəki istehsalı və işçi heyəti ümumi
istehsalının və işçi heyətinin əsas hissəsini təşkil edən şirkətlərdir.
34
o
McDonald və Parkerə görə xaricdəki sərvətləri ümumi sərvətlərinin
ən az 20%-ni təşkil edən şirkətlərdir.
35
o
Vernona görə, fərqli millətlərdən təşkil olunmuş şirkətlərin ortaq
rəhbərlik strategiyası üçün ortaq mülkiyyət və məsuliyyət məqsədilə
birləşməsindən yaranan şirkətlərdir.
36
Beləliklə, Transmilli korporasiyalar istehsal və ticari-satış fəaliyyəti
dövlətin milli sərhədlərini aşan elə bir korporasiyalardır ki, fəal şəkildə BƏB-in
obyektiv tendensiyalarından yararlanır və dünyanın beynəlmiləlləşməsi prosesini
gücləndirir, bu da əməyin dünyəvi bölgüsündə yeni sxemlərin yaradılmasına
gətirib çıxarır. TMK-lar bu korporasiyaların bazalaşdığı əsasən ölkə kənarlarında
yerləşərək, müxtəlif ölkələrdə ümumi filial və bölmələr şəbəkələrinə malik olan
və bu və ya digər əmtəənin istehsalı və reallaşdırılmasında aparıcı yer tutan
istehsal və xidmətlər kompleksinə malikdir və ya bu korporasiyalar tərəfindən
nəzarət edilir. Xarici ədəbiyyatlarda TMK-ların aşağıdakı əlamətləri ayrılır:
1.
firma buraxılmış məhsulu birdən çox ölkədə reallaşdırır.
2.
onun müəssisə və filialları iki və daha çox ölkədə yerləşir.
3.
onun sahibləri müxtəlif ölkələrin rezidentləri sayılır.
Sadalanan bütün bu əlamətlər TMK-ları istifadə, istehsal və mülkiyyət
sferalarına aid edir. Real olaraq funksionallaşan firmaların sadalanan
əlamətlərdən istənilənə cavab verməsi kifayətdir ki , onlar TMK-lar kateqoriyası
qəbul etsinlər. Bir çox nəhəng kompaniyalar eyni zamanda hər üç əlamətə
malikdirlər. TMK əlamətləri daşıyan firmalar çoxdan yaranıb. Ancaq TMK-ların
34
Tümer, Mehmet; “Çok Uluslu işletmelerde Kültürün Yöneticiler Üzerine Olan Etkileri”, Human Resources,
Ekim-Kasım-Aralık 1998, s. 34.
35
McDonald, John G. – Parker, Hugh; “Creating a Strategy for International Growth”, International Enterprise,
McKinsey Co. Inc., New york 1962, s. 17.
36
Phatak, Arvind V.; Managing Multinational Corporations, Praeger Publishers, New York 1974, s. 21.
44
formalaşması barədə fərqli fikirlər mövcuddur. İqtisadçılara görə, 15-16-cı əsrlər
TMK-ların yaranması dövrüdür. Bu dövrlərdə, xüsusən İngiltərədəki TMK-lar bu
ölkə ilə müstəmləkələri arasında əmtəə ticarətində vacib rol oynamışlar. İkinci
dünya müharibəsindən sonra ticarətin sərbəstləşməsi nəticəsində TMK-lar
bugünkü vəziyyətlərini almışlar
37
.
Başqa bir mənbədə TMK-ların 19-cu əsrin ortalarında sənaye sahəsində
meydana gəldikləri və ikinci dünya müharibəsindən sonra təşkilati formaya
keçdikləri bildirilir.
38
Kapitalın təmərküzləşməsi şəraitində planetar miqyasda
istehsalın məkan cəhətdən desentralizasiyası inkişaf etməyə başladı.
Nəhəng sənaye firmalarının transmilli fəaliyyətinin ilk mərhələlərində
əvvəlcə, xarici dövlətlərin xammal sahəsinə investisiya yatırdılar, eləcə də həmin
ölkələrdə özlərinin distributiv və satış bölmələrini qurdular. Bu bölmələrin
yaradılması təkcə ona görə deyildi ki , ölkədən kənarda istehsal müəssisələrinin
yaradılmasından öz sərhəddən kənar bölmələrinin qurulması daha az investisiya
tələb edirdi, eləcə də ev müəssisələrinə effektiv güc imkanlarının cəlb olunması
səviyyəsini qorumaq xüsusiyyətlərinə yeni istehsal gücllərinin neqativ təsir
imkanları mövcud idi. Belə təsir xüsusən eyni və zəif differensiyallaşmış
məhsulların istehsalında özünü ən pis tərəfdən göstərirdi. Sərmayə yatırtmaq üçün
bütövlükdə 4 səbəbin olduğu qəbul edilmişdir: təbii sərvətlərə sahib olmaq, yeni
bazarlar əldə etmək, rasionallaşdırma vasitəsi ilə hal-hazırdakı xarici istehsalı
yenidən dirçəltmək və strateji önəm daşıyan mənbələri istifadə edə bilmək. İlk 3
səbəb aktiv dəyərləndirməyə aiddir, sonuncu səbəb isə aktiv inkişafla əlaqəlidir
və şirkətin məqsədi mövcud olan aktivlərə yenilərini əlavə etmək olmalıdır.
39
İlk TMK hollandiyalı “Unique Margarin” ilə ingilis “Lever Brothers”
olmuşdur. Bu iki şirkətin birləşməsindən Unilever meydana gəlmişdir.
37
Chris Adams; Richard Coombes, Global Transfer Pricing: Principles and Practise,
LexisNexis: UK, 2003, s. 1
38
Paul Hirst ve Grahame Thompson, “Küreselleşme Gerekli bir mit mi?”, (Çev). Nasuh Uslu, Küreselleşme
Okumaları, (Edit.) Kudret Bülbül, Ankara: Kadim Yayınları, Haziran 2006. s.46
39
Dunning,(Çev).Keskin, s.426
45
TMK-ların strategiya təkamülünün ikinci mərhələsi sonuncuların əcnəbi
ölkələrdə istehsal bölmələrinin rolunun güclənməsi və xarici istehsal və ticarət-
satış əməliyyatlarının inteqrasiyası ilə bağlıdır. Bununla da xarici istehsal
bölmələri əsasən o məhsulların istehsalında ixtisaslaşırdılar ki, əvvəlki
mərhələlərdə sonuncunun istehsal tsikli ana firmalar tərəfindən həyata
keçirilmişdi. Tələbin differensiasiyası və dünyanın müxtəlif regionlarında
inteqrasiya prosseslərinin güclənməsi fonunda TMK-ların istehsal filialları daha
çox ana firmanın istehsal etdiyi əmtəədən seçilən məhsulun istehsalına yönəlmiş
şəkildə qurulur , ticarət-satış bölmələri isə regional bazarlarda artıq formalaşmış
xidmətlərlə məşğuldur. Birbaşa xarici investisiyaların müharibədən sonrakı artımı
müşahidə olunur , onların artımı bilavasitə TMK-ların fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ən
böyük kreditor ABŞ idi , investisiyaların demək olar hamısı inkişaf etməkdə olan
ölkələrə yönəldilirdi. Ancaq 70-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq artım
dayanmağa doğru sürət aldı, onların istiqaməti dəyişdi – onlar əsasən Qərbi
Avropa ölkələrinə yönəlmiş oldu. 1980-ci illərdən başlayaraq İngiltərə, Almaniya,
Kanadadan birbaşa investisiyalar ABŞ-a istiqamət aldı.
Transmilli korporasiyaların yaranma səbəbləri demək olar ki, müxtəlifdir,
ancaq onların hamısı bu və ya digər formada bazarın qeyri-mütəşəkilliyi,
beynəlxalq ticarətin inkişafı yolunda məhdudiyyətlərin olması, istehsalçıların
güclü monopol hakimiyyətinə malik olması, transport xərcləri, vergi
qanunvericiliyində fərqliliklə bağlıdır. TMK-ların bir sıra danılmaz üstünlükləri
var. Xarici ölkələrdəki filiallar TMK-ların xarici bazarlara çıxışı, istehsal
xərclərinin azaldılması, gəlirlərin artırılmasının təminatçısı kimi vacib rol
oynayırlar. Bütün bunlar TMK-lara maliyyə sabitliyi bəxş edir və böhran
dövrlərində tab gətirməyə imkan verir.
Aşağıda göstərilmiş imtiyazlar ( üstünlüklər ) hamı üçün aydın olduğundan
onlara
TMK-ların fəal inkişafına kömək edən səbəblər kim yanaşmaq olar :
effektivliyin artırılması və rəqabətqabiliyyətliliyin gücləndirilməsi,
göstərilən əlamətlərin adaptasiya edilməsi, öz strukturlarına təminat, istehsal,
46
elmi-tədqiqat, distribütor və ticarət-satış müəssisələrini inteqrasiya edən nəhəng
firmaların ümumi hədəfləri sayılır ;
öz mülkiyyətinin texnologiya qarşılığında satışının təşkili üçün bazar
mexanizmlərinin qeyri-mükəmməlliyi , istehsal təcrübəsi , ilk öncə idarəçilik və
marketinq təcrübəsi və digər bu kimi “ intangible property ” (hiss edilməz
aktivlər) aktivlərin çatışmazlığı firmanı öz aktivləri üzərində nəzarəti saxlamağa
məcbur edir. TMK-lar çərçivəsində belə aktivlər mobil halda mövcuddur , digər
ölkələrə daşına bilər və bu aktivlərin istifadəsinin yan təsirləri nəhəng
korporasiyaların sərhədlərini aşmır;
Xarici ölkələrin resurslarına çıxış əldə etmək yolu ilə
effektivliyin artırılması və rəqabətqabiliyyətliliyin gücləndirilməsinin əlavə
imkanları ( daha ucuz və daha ixtisaslı işçi qüvvəsinin, xammal resurslarının,
elmi-tədqiqat potensialı,ölkənin istehsal imkanları və maliyyə resurslarından
istifadə );
Firmanın xarici ölkədəki filiallarının istehsalı olan məhsul
istehlakçılarına yaxınlıq və bazarın perspektivi , qəbul edən ölkənin firmasının
rəqabət potensialı haqqında informasiya əldə etmək imkanı , TMK-ların filialları
ona firma və onun filiallarının elmi-texniki və idarəçilik potensialından istifadəsi
nəticəsində qəbul edən ölkənin firmaları qarşısında vacib imtiyazlar qazandırır;
Öz maraqları naminə dövlət, xüsusən də, vergi siyasətindən, valyuta
kursundakı fərqlər və s. imkanlarından istifadə qabiliyyəti;
Dəbdən düşərək köhnəlməsi halı baş verərsə, texnologiya və məhsulların
xarici filiallara atılması və bölmələrin güc və resurslarının yeni
texnologiya, məhsulların hazırlanması üçün ana firmada cəmləşdirilməsi
yolu ilə həmin texnologiya və məhsulların həyat tsiklinin uzadılması
imkanları;
Beləliklə, 60-cı illərdə ABŞ-dan Avropaya olan böyük investisiya axını
Avropa iqtisadi cəmiyyətinin qoyduğu tariflərlə, belə desək, yubadıldı. TMK-lar
hazır məhsulların eksportu yerinə həmin Avropa ölkələrində tariflərdən yan
47
keçərək daxildə istehsalı təşkil etdilər. Xarici iqtisadi ekspansiyanın konyunktur
tərəddüdlərini yumşaldılması işində vasitə kimi effektivlik həmişə yüksək
qarşılanır və iqtisadi riskin azaldılması üçün təmiz milli xarakterli üsulları təmin
edən faktorlardan daha yaxşı hesab edilir. Öz istehsal ölçüləri ilə korporasiya o
vaxt müstəqil manevr edə bilər ki, o istehsalın kiçik ölçüsündə belə gəlir
götürmək qabiliyyətinə malik olsun. İstehsal filiallarının müxtəlif ölkələrdəki
ümumdünya şəbəkəsi TMK-lara maksimal xeyirlə məhsulu realizə etmək şəraiti
verilən yerdə istehsalı gücləndirmək, ziyan olan yerdə isə məhdudlaşdırmaq
imkanı verir. Beynəlxalq konsernlərə daxil olan firmalar ağır vəziyyətlərdə ziyan
gətirən məhsulu dayandırmaq imkanına sahibdirlər. Milli firmalarla müqayisədə
TMK-ların fəaliyyətinin daha qətiyyətli olması onunla izah olunur ki , onlar daimi
xərclərini ört-basdır etmək üçün nəinki ziyanlı istehsalın saxlanması yolundan
istifadə edir, eləcə də digər ölkələrdən alınan gəlirlərin hesabına bunu realizə
edirlər.
Həlli tələb olunan məsələlərdən ən əsası kapitalın hansı ölkələrdən daxil
olması deyil, hara onun meyl etməsi, harada əməliyyat şəklində təşkili, gəlirlərin
haradan cəlb edilməsidir.
Beynəlxalq korporasiyalar aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərlə xarakterizə
olunur :
Dostları ilə paylaş: |