MÜNDƏRİcat giriş
Qloballaşma dövründə TMK-ların rolu
Yüklə 5,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3 Qloballaşma dövründə TMK-ların rolu Sənayenin sürətlə inkişafı yeni nəqliyyat və rabitə vasitələrinin kəşfi, dünya iqtisadi bazarının formalaşması, kütləvi miqrasiyalar, beynəlxalq əlaqələrin və mübadilənin intensivləşməsi ölkələrin və millətlərin bir-birlərindən təcrid olunmuş şəkildə mövcudluğuna son qoydu. Dünya təsərrüfat əlaqələri çox sürətlə artır, beynəlxalq münasibətləri tənzimləyən dünya sistemləri yaradılır, qarşılıqlı mədəni təsirlər artır, böyük məsafələr asanlıqla qət edilir, zamanın gedişi sürətlənir, dünya bütöv, vahid bir tam halını almağa başlayır. Texnoloji inkişaf nəticəsində müasir dövrdə dünya “qlobal kənd”, cəmiyyət “elm cəmiyyəti” və insanın əldə edə bildiyi vaxt isə “tarixin sonu” olaraq adlandırılmışdır və nəticədə qloballaşma insanın idarəsi xaricində inkişaf edən tarixi bir dövrdür. 68 Qloballaşmaya münasibət heç də birmənalı deyildir. Bəziləri qloballaşmanı mənfi bir proses kimi, Qərbin iqtisadi və mədəni maraqlarının qalan bütün dünya üzərində dominantlığı kimi qiymətləndirirlər. Bu dominantlıq varlı və kasıb ölkələr, regionlar arasında bərabərsizliyin davam etdirilməsi anlamına gəlir. Burada problem yalnız kəskin bərabərsizliyin davam etməsi deyil, həm də dünyanın ''Koka-Kolonizasiyası''dır. Belə ki, Üçüncü Dünyanın əhalisi qlobal iqtisadiyyata standartlaşmış məhsulların passiv istehlakçıları kimi qoşulurlar. 68 Camilleri, Jozeps A. Ed.(2002), Democratizing Global Governance, Gordonsville,USA: Palgrave Macmillian 67 Başqa sözlə iqtisadi qloballaşma mədəni imperializmin əsaslarına söykənir. Bəziləri isə qloballaşmanı müsbət bir proses kimi qiymətləndirirlər. Onların bir çoxu qloballaşmanı özü ilə bütün dünya əhalisinə beynəlxalq əmək bölgüsünün və bazar iqtisadiyyatının bəhrələrindən yararlanmaq imkanı gətirən kapitalizmin dünyanın hər bir küncünə və köşəsinə nüfuz etməsi kimi qiymətləndirirlər. Qloballaşma sərhədlər üzərindən iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni əlaqələrin intensivləşməsidir. İmmanuel Vollerşteynə görə isə qloballaşma qlobal əmək bölgüsü ilə bir- birinə bağlanmış kapitalist dünya iqtisadiyyatının qələbəsidir. Bu kapitalist dünya sistemi kapital toplamaq məntiqindən irəli gəlir. 69 Qloballaşma kapitalist istehsal üsulunun bütün dünyanı öz sistemi çərçivəsində düzənləmə prosesi kimi də qiymətləndirilir. Kapitalist istehsalının əsas məqsədi kapital toplamaqdır. Lakin müəyyən olunmuş sərhədlər daxilində daimi mənfəəti təmin etmək qeyri-mümkündür. Buna görə də kapitalist münasibətlərinin iştirakçıları fəaliyyətlərinin ərazi sferasını genişləndirərək yeni qazanc mənbələri axtarmaq məcburiyyətindədirlər. Məqsədi bütün dünyanı ''kapitalizm bayrağı'' altında birləşdirmək olan bu proses qloballaşma adını almışdır. M.Albrou qloballaşmanı dünya xalqlarının vahid dünya cəmiyyətində birləşdirən bütün proseslər, bəşəriyyətin ilk dəfə kollektiv aktor olacağı bir cəmiyyət kimi xarakterizə edir. Qlobalizm o dəyərlərlə təyin olunur ki, onlar real dünyanı – 5 milyardlıq əhalini əndişə obyekti kimi, bütün yaşayanları dünya vətəndaşları, istehlakçılar və istehsalçılar kimi nəzərdə tutsun. Bir tək maraqla – qlobal problemlərin kollektiv həll edilməsi marağı ilə. 70 Robertson isə qloballaşmanı həm dünyanın sıxılması həm də dünyanın vahid tam şəklində dərkinin güclənməsi ilə əlaqələndirir. ''Məsafənin tiraniyasına'' teleqraf, telefon, radio və televiziya ilə başlayan, kompüter, peyk ötürücüləri, faks və İnternetlə 69 “Dynamics of Global Crisis“ Immanuel Wallerstein with Samir Amin, Giovanni Arrighi and Andre Gunder Frank,1982, London 70 Albrow M. Globalization, Knowledge and Society. – London: Sage,1990 68 davam edən kommunikasiya inqilabı nəticəsində son qoyulur. Hava nəqliyyatı ilə birlikdə bunlar dünyanın sıxılmasına səbəb olub. Belə ki, informasiya bir anda ötürülə bilər və insanlar dünyanın bir ucundan digər ucuna 24 saatdan çox olmayan bir müddətdə çata bilərlər. Bu effekt coğrafiyaçı Devid Harvey tərəfindən ''zaman və məkan sıxlığı'' adlandırılmışdır. 71 R.Robertsonun yanaşmasına qarşılıqlı asılı vahid dünyanın yaranmasında çox böyük rolu olan iqtisadi institutlar və kommunikasiya texnologiyaları da aiddir. Bu yanaşma bəşəriyyətin kollektiv aktor olması və ümumi problemlərə kollektiv həll yolları axtarması ilə məhdullaşmır. Robertson da Olbrou kimi diqqəti siyasi və mədəni ideyalar (insan hüquqları, qlobal ətraf mühit üçün mə- suliyyət, kosmopolitalizm) yönəltməyə çalışır. Qloballaşma yalnız siyasi iqtisadiyyatın və ya beynəlxalq münasibətlərin subyektini təşkil edən böyük transmilli strukturları deyil, həm də bizim dünyadakı fəaliyyətimizi, qavrayışı- mızı, təcrübəmizi əhatə edir. Robertson qloballaşmanın millət daxilində baş verən kiçik miqyaslı hadisələrdən fərqli və onlara antoqonist böyük miqyaslı, dünya mərkəzli bir proses olduğunu qəbul etmir. Onun fikrincə ''qlobal'' və ''lokal'' bir- biri ilə konfliktdə deyillər. Onlar bir-birilərini itələyəcək nöqtəyə qədər qarşılıqlı təsir göstərirlər. 72 Bu arqument ''qlokalizasiya'' və ya ''lokal qloballaşma'' anlayışlarını meydana çıxarır. Bunlar ilk olaraq 80-ci illərdə yapon biznes dairələrində qlobal şirkətlərin istehsalçıların fərqli tələblərini qarşılamaq üçün xüsusi yerli şəraitlərə uyğun məhsulların hazırlanması prosesinə deyilirdi. Robertson daha irəliyə gedərək qlokalizasiyanı və ya qloballa lokalın qarşılıqlı nüfuzunu qlobal cəmiyyətin təyinedici bir cəhəti kimi səciyyələndirmişdir. R.Robertsonun fikrincə, qloballaşma və qlobal ''sahə'' arasında fərq qoyulmalıdır. Qlobal sahə müxtəlif növ qarşılqlı təsirlərin və dəyişikliklərin baş verdiyi yeganə sosial dünyadır. Qloballaşma isə vahid qlobal sahənin yaranmasını şərtləndirən amildir, lakin o, qlobal sahənin yeganə komponenti deyildir. Digər komponentlərə isə 71 “Spaces of Global Capitalism: Towards a Theory of Uneven Geographical Development” David Harvey 2006 72 Robertson R. Globalization: social theory and global culture. – London: Sage, 1992 69 millətlər, başqa cəmiyyətlər, həmçinin fərdlər daxildir. R.Robertsona görə, qloballaşma yalnız strukturlar, institutlar və şəbəkələrlə bağlı deyil, həmçinin bizim sosial həyat və oradakı yerimiz haqqında düşüncə tərzlərimizlə bağlıdır. O, qeyd edir ki, dünyanın vahid cəmiyyət olması haqqında ideya ta əvvəllərə gedib çıxır. Bu, məsələn, Allahın Yerdəki Krallığı kimi düşüncələrdə əks olunmuşdur. 73 İqtisadi qloballaşmanın əsasını təbii resurslar və bazarlar üzərində nəzarət uğrunda kəskin rəqabət, mübarizə təşkil edir. Onun əsas aktorları transmilli şirkətlərdir. Bu şirkətlər XX əsrin əvvəllərindən, böyük sənaye kampaniyalarının iqtisadi və maliyyə maraqlarının milli sərhədləri aşmağa başladığı dövrdən formalaşmağa başlamışdır. XX əsrin ikinci yarısından regional transmilli şirkətlərin qlobal şirkətlərə çevrilməsi prosesi başlandı. Buna xeyli dərəcədə planetin müxtəlif hissələrini vahid informasiya və iqtisadi məkanda birləşdirən elektron rabitə vasitələri sahəsindəki inqilab təkan verdi. İqtisadi qloballaşma mərkəzləri çox böyük miqyasda fəaliyyət göstərirlər. Öz iqtisadi gücünə görə bir sıra transmilli şirkətlər ayrı-ayrı dövlətlərlə rəqabət aparmaq imkanına malikdirlər. Kapital investisiyası və yeni texnologiyalar üzərində nəzarət imkanları onlara hətta çox güclü dövlətlər üzərində xüsusi fəaliyyət rıçaqları verir. Orta hesabla transmilli şirkətlərin xaricdən əldə etdikləri gəlirin yarısı onların yerləşdiyi ölkəyə gətirilir. Transmilli şirkətlərin çoxunun məhz ABŞ ərazisində cəmlənməsi müasir dünyada ABŞ-ın mütləq ticarət üstünlüyünün əsas səbəblərindən biridir. Firmalar xaricə çıxmazdan qabaq beynəlxalq mühiti yaxşı analiz etməli və qloballaşma dövründə “addımlarını sağlam atmalıdır”. Əks vəziyyət şirkətlərə faydadan çox zərər gətirə bilər. 74 Robert Holtona görə beynəlxalq iqtisadiyyat ilə transmilli iqtisadiyyat anlayışları arasında fərq qoyulmalıdır. Beynəlxalq iqtisadiyyat müəyyən millətlərə aid institutlar və iqtisadi aktorlar tərəfindən həyata keçirilən milli iqtisadiyyatlar arasında baş verən mübadilədir. Sadə dillə 73 Robertson R. Globalization: social theory and global culture. – London: Sage, 1992. 74 Kotler, Philip - Armstrong, Gary; Principles of Marketing, Prentice Hall Inc. (2nd ed.), New York 1996, s. 263. 70 desək, bir ölkədə istehsal olunan məhsulların, xidmətlərin və xammalın başqa bir ölkədə satılmasıdır. Milli iqtisadiyyatlar arasında dünya ticarətinin ekspansiyası bu prosesin əsas göstəricisidir. Bu növ iqtisadi qloballaşma heç də yeni deyil. 75 Bir çox TMK-lar məsələn, Ford, İBM, General Motors öz multimilli fəaliyyətlərinə 1900-1930-cu illərdə başlayıblar. Multimilli müəssisələrin sayı əsasən 1950-ci ildən sonra çox sürətlə artmağa başladı. Multimilli müəssisələrin fəaliyyəti xammal və emalla məhdudlaşmır, sürətlə inkişaf edən xidmət sektorunu da əhatə edir. Bunlara banklar, sığorta kampaniyaları, mühasibat, reklam və məsləhət sahələri, hotel sənayesi daxildir. Biznesin qloballaşması əsərində Danninq multimilli müəssisələrin fəaliyyətinin 4 əsas səbəbini müəyyən edir: bazar axtarışı, resurs axtarışı, səmərəlilik axtarışı və strateji əmlak axtarışı. Multimilli müəssisələrin fəaliyyətinin texnoloji dəyişiklikyə nisbəti çox mühüm məsələlərdən biridir. Bir tərəfdən telekommunikasiya və informasiya texnologiyasındakı dəyişikliklər multimilli müəssisələrin fəaliyyət xərclərini azaldır, digər tərəfdən dünya miqyaslı əsas korporasiyaların arasındakı qlobal rəqabət bazarında rəqabətqabiliyətli iştirakçı qala bilmək uğrunda mübarizəni intensivləşdirir. 76 Qloballaşma dövründə TMK-lar rəqabət güclərini artırmaq məqsədilə rəsmi və ya qeyri-rəsmi şəkildə birləşməyə məcbur olurlar. Birlşəmələr və “şirkət evlilikləri” ilə bağlı aşağıdakı meyllər vardır: 77 o Şirkət birləşmələri və “evliliklər” adətən böyük firmalar arasında baş verir. o Dünyada ən böyük 100 iqtisadi sahəsinin yarısından çoxunu birləşmələr və “şirket evlilikleri” müəyyən edir. o Birləşmələr və “şirkət evliliklər”indən təşkil olunan ən böyük 500 şirkətin gəlirləri ABŞ-ın daxili hasilatının 60%-ni təşkil edir. o TMK-lar ilə yaranan “şirkət evlilikləri” dünya ticarətinin təxminən 75 Holton R.C. Globalization and the nation-state. – Hong Kong, 1998. 76 Dunning C.H. The Globalization of Business. –London: Routledge, 1993. 77 Akman, Vedat; Gelecek Yüzyılın Gündemi: Yeni Oyunun Yeni Kuralları, Globalleşlen Sermayenin 21. Yüzyıl Planı, Rota Yayınları İstanbul 1999, s. 119-123. 71 70%-ni təşkil edir. o Birləşmələr və “şirkət evliliklər”inin yarısından çoxu ana ölkələri Fransa, Almaniya, İrlandiya,Yaponiya və ABŞ olan şirkətlər arasında baş vermişdir. o Birləşmələr və “şirkət evliliklər”inin 90%-i sənayeləşmiş şimal ölkələrində olmuşdur. o Bu şirkətlər dünyanın qaz, kömür, su-elektrik sahələrində vacib paya sahibdirlər. Holtonun fikrincə, TMK-ların fəaliyyəti nəticəsində inkişaf edən iqtisadi qloballaşma nə məhvedici bir qüvvədir, nə də ki, o, dünyanın McDonaldlaşdırılmasından xəbər verir. Multimilli müəssisələrin gücünü nə şişirtmək, nə də ki, qiymətləndirməmək düzgün olmazdı. Qlobal iqtisadiyyatda onların mərkəzi rolu danılmazdır. Onun fikrincə, onlara yalnız sərvət toplayan bir qüvvə kimi baxmaq düzgün deyil. Çünki bu multimilli müəssisələrin tədqiqat və inkişaf da daxil olmaqla bir sıra fəaliyyətlərdə rolunu danmaq anlamına gəlib çıxardı. Beləliklə, multimilli müəssisələr iqtisadi güc olmaqla bərabər, həm də çox mühüm siyasi və mədəni qüvvədirlər. 78 Sosial ədalət prizmasından yanaşdıqda əsas problem kimi Şimal və Cənub yarımkürələri arasında artan bərabərsizlik götürülür. Bu, 1980-ci ildə Beynəlxalq İnkişaf Məsələləri üzrə Müstəqil Komissiya tərəfindən hazırlanmış Brandt Hesabatı, Şimal-Cənub: Yaşama Proqramının dərcindən sonra daha da ciddi xarakter aldı. Burada ''Şimal'' ABŞ, Avropa, Yaponiya və ekvatordan cənubda yerləşən Avstraliya və Yeni Zellandiya daxil olmaqla inkişaf etmiş dünyanı simvolizə edir. ''Cənub'' isə Çin də daxil olmaqla yoxsulluq, aclıq və zəif inkişafı simvolizə edir. Şimalın payına dünya əhalisinin dörddə biri, Cənubun payına isə əhalinin dörddə üçü düşdüyü halda gəlirlərin beşdə dördü şimalın, yalnızca beşdə biri isə Cənubun payına düşür. 79 Samuel Hantinqtonun fikrincə isə dünya, onu iqtisadi planda Şimal və Cənuba, mədəni planda isə Şərq və Qərb ayıra bilmək 78 Holton R.C. Globalization and the nation-state. – Hong Kong, 1998 79 http://newint.org/features/1981/10/01/keynote/ 72 üçün çox mürəkkəbdir. 80 Burada alim C.Kaporozanın fikrini qeyd etmək yerinə düşərdi: ’’Qərbin demokratik dövlətləri bütün dünyada demokratiyanın görünən və gursəsli tərəfdarlarıdır. Eyni zamanda vaxtaşırı beynəlxalq hüquqa zidd fəaliyyətlər göstərirlər. Bir sıra hallarda onlar üçüncü dünyada qanuni hakimiyyətləri devirib, onları marionet rejimlərlə əvəz ediblər… ABŞ və İsrail kimi daxilən tamamilə demokratik dövlətlər daha az demokratik olan Vyetnam, Qrenada, Panama, Suriya və Livan kimi dövlətlərə hücum etmişlər’’. 81 Milli və transmilli maraqlar arasında əlaqələrə danışıqlar və ümumi maraqlar axtarışı daxildir. Lakin maraqlar fərqli olarsa, onlar arasında konflikt də ola bilər. Burada əsas faktor qarşılıqlı asılılıqdır. Beləliklə, bir sıra xarici maraqlar dövlət dəstəyindən asılıdır, həmçinin dövlət institutları da müxtəlif kənar vasitələrdən asılıdırlar. Qloballaşma və TMK-lar kombinasiyasındakı ölkələrin bu kombinasiyanın vahid ölçüləri kimi, xüsusən də Azərbaycanın qazandığı payı üstün tutub, TMK- ların müasir beynəlxalq münasibətlərin vacib aktoru kimi oynadığı rolunu təhlil etməyə çalışmışam, əlbəttə ki bu təhlil zamanı mütəxəssislərin verdiyi inkişaf proqnozlarını da nəzərə almışam. Qloballaşma və Transmilliləşmə bir növ TMK- lar üçün “springboard” rolunu oynayır, məhz bunun üzərində möhkəm dayanaraq dövlətlərlə fəaliyyət və əməkdaşlıq istiqamətlərini seçir, bu əməkdaşlığın dövlətlərə verdiyi təkcə mənfi tərəfləri ilə deyil, eləcə də müsbət tərəfləri ilə özünün mütləqilik statusunu və daima mövcudluq perspektivlərini əlində saxlayır. Bizim yaşadığımız dövr çox mürəkkəb bir dövrdür. Bu dövr üçün dəyişikliklərin daimiliyi ən xarakterik hala çevrilmişdir. Əvvəllər ağlımıza belə gətirə bilmədiyimiz hallar indiki dövrümüzün acı reallığına çevrilmişdir. Daxili və xarici siyasət arasındakı sərhəd getdikcə zəifləyir. Son on il ərzində dünyanın yeni istehsal gücləri görünməmiş bir dəyişikliklərə məruz qalması hazırda 80 “After 20 Years: The future of the Third World” S.Huntington,Journal of Democracy,7,2.1996 81 “ Theories of Political Economy” James A. Caporaso 1992 73 yaradılmış olan qlobal dünya cəmiyyəti dünyanı əvvəlki əsrlərdə baş vermiş elmi nailiyyətlər, kəşflər, yeniliklər, ixtiralar və ixtiraların dəyişdirildiyindən də, daha radikal və tez olaraq dəyişdirməkdədir. Bu dəyişikliklərin malik olduğu sürət və miqyas bəşəriyyəti ətraf aləmdə düzgün istiqamətlənməyə və yaşanan dəyişikliklərin kordinatlarını müəyyən etməyə sövq edir. Biz bu fikri daha dəqiq ifadə etsək, belə alınacaqdır: dəyişməkdə olan bu dünyanın izaha ehtiyacı vardır. Bu izahlardan birincisini P.Kennedi (tarixçi-alim) vermişdir. “Böyük dövlətlərin qalxımı və tənəzzülü” adlanan əsərində P.Kennedi göstərirdi ki, bütün dövlətlər əvvəlcə qalxım dövrlərini yaşayırlar, sonra isə sabitlik dövrü gəlir. Sonra isə bu dövlətlər qaçılmaz gərginlik yaşayırlar və nəhayət süquta uğrayırlar. Həmçinin P.Kennedi bu əsərdə göstərir ki, “soyuq müharibənin” triumfatorları da bu cür aqibətlə üzləşəcəklər. Bu aqibət qaçılmazdır. Çünki bunu tarixin məntiqi tələb edir. 82 Qlobal qarşıdurma qurtardıqdan sonra, dünyada baş verən bu dəyişikliklərin ikinci dəfə izahını Harvard universitetinin professoru S.Hantinqton vermişdir. O, dünyaya bir neçə sivilizasiyanın qarşıdurması prizmasından baxmış və mədəni qüvvələrin öz xüsusi dünyalarını (nəhəng sivil cəmiyyətləri) yaratdığını qeyd etmişdir. Dövlət loyallığının etikası mədəni eyniliyin daha geniş pafosu ilə əvəz olunur, sivilizasiya əsas tarixi amil kimi milləti əvəz edir. Hantinqtona görə, yeni qlobal iqtisadi siyasi sistemin yaradılması qeyri- mümkündür. 83 Yeni dünyanın izahını verməyin üçüncü cəhdini amerikan sosioloqu F.Fukuyama məhz bu cür etməyə çalışmışdır: “İqtisadi qüvvələr sinfi milli məhdudiyyətlərlə əvəz etməklə mərkəzləşmiş, hegemon cəmiyyət yaradaraq əvvəlcə millətçiliyi əmələ gətirmişlər”. Həmin bu iqtisadi qüvvələr indi vahid inteqrasiya olunmuş dünya bazarı yaratmaq vasitəsi ilə milli əngəlləri sıradan çıxarırlar. Millətçiliyin süqutu isə yalnız vaxt məsələsidir. 84 82 “Böyük dövlətlərin qalxımı və tənəzzülü” P.Kennedi 83 "Sivilizasiyaların toqquşması və dünya nizamının yenidən qurulması" Samuel Hantinqton 1996 84 “Tarixin sonu və sonuncu insan” Frensis Fukuyama 74 Başqa bir izah isə, texnologiya yeniliklərinin tətbiq olunma sürəti ilə bağlı olan izahdır ki, burada da söhbət qloballaşmadan gedir. Müasir dövrümüzdə qloballaşmanın güclü təsirlərinin müşayiət olunduğu bir zamanda ölkələr arasında istehsal amillərinin sərbəst hərəkətinin tədqiqi, burada TMK-ların iştirakı və onların bu prosesə təsiri xüsusi bir əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan da, TMK- ların tədqiqi çox vacibdir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun müəyyənləşdirilməsinə əsasən, qloballaşma “həm əmtəə və xidmətlərin, həm də kapitalın artan dərəcədə intensiv inteqrasiyasıdır”. Qloballaşma dövlətlərin qarşılıqlı iqtisadi asılılığına gətirib çıxarır, nəticədə milli iqtisadi dövlət müstəqilliyinin tədricən dağılması və milli iqtisadi təşkilatların-qlobal korporasiyaların – transmilli idarəetmə strukturlarının meydana çıxması baş verir. Dünya iqtisadiyyatının inkişafında, istehsalların beynəlmiləlləşməsində, kapitalın səmərəli dövr etməsində, beynəlxalq miqyasda elmi və texniki nailiyyətlərin istehsala kompleks tətbiq edilməsində, iş yerlərinin yaradılmasında, iqtisadi inteqrasiya proseslərinin güclənməsində və sairə bu cür texniki, texnoloji, təşkilati iqtisadi və sosial məsələlərin həll edilməsində TMK-nın rolu böyükdür. TMK-nın bir mühüm cəhəti də vardır. Onlar nəyin bahasına olursa-olsun mənfəət (təmiz mənfəət) əldə etməyə yox, nəyin bahasına olursa-olsun istehsalın və xidmətlərin həcminin artırılmasına çalışırlar və bu yolla da, həqiqətən, mütəmadi olaraq çoxlu mənfəət əldə edirlər. 85 Transmilli korporasiyaların fəaliyyəti onların əmələ gəldiyi dövlətlərin maraqları ilə sıx əlaqədardır. Bir qayda olaraq, transmilli korporasiyaların əmələ gəldiyi ölkələrin məqsədləri parlaq şəkildə ifadə olunmuş milli-eqoistik çalarlara malikdir, məhz: öz vətəndaşlarının yüksək həyat səviyyəsinin təmin edilməsi və öz dövlətlərinin gücünün və nüfuzunun artırılması bunlara misal ola bilər. Bu cür vəziyyət bu ölkələr tərəfindən istisna olaraq öz maraqları daxilində 85 Dünya iqtisadiyyati: müasir dövrün problemləri // Aqil Əliyev, Arif Şəkərəliyev, İdris Dadaşov //Bakı 2003 75 istiqamətləndirilən birtərəfli qloballaşmanın inkişafına kömək edir. Lakin qloballaşmanın öz inkişafının daha da yüksək səviyyəsinə hər yeni keçidi ilə dövlətlərin qarşılıqlı asılılığı son nəticədə bir sıra ölkələrin onların imperiya ambisiyalarına cavab verən yeni iqtisadi qayda yaratmaq ümidləri heçə enməlidir. TMK-nın dövlət aparatı üçün kadrların seçilməsində də fəal iştirak edirlər və çox zaman da bu yola öz dövlətlərində beynəlxalq fəaliyyətlərinə mane olmayan münasib qanunların qəbul edilməsinə nail olurlar. Bununla da onlar öz dövlətlərinin daxilində korrupsiyanın, rüşvətvermənin, yersiz yoxlamaların, qorxutmaların qabaqcadan qarşısını almış olurlar. Nəticəsi də göz qabağındadır. TMK-lar olan ölkələrin hamısında həm dövlət və həm də sahibkarlar kifayət qədər varlıdırlar, əhali də yaxşı yaşayır. 86 Beləliklə, qlobal iqtisadiyyat dövlətlərarası iqtisadi konfliktlərin həlli sahəsinə çevrilir, bundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, dövlətlərin və onların ərazisində yerləşən transmilli korporasiyaların əsaslı maraqları obyektiv olaraq üst-üstə düşür, belə ki, transmilli korporasiyalar onların yerləşdikləri dövlətlərə başqa ölkələrin resurslarına daxil olmağa imkan verir. Bundan başqa, öz istehsallarını xaricdə yerləşdirən transmilli korporasiyalar öz dövlətlərinin proteksionist sədlərinin yarandığı hallarda onlarıdəf etməkdən azad edirlər. Transmilli korporasiyalar öz mülkiyyətlərinin anklavlarını filiallar və qız müəssisələri şəklində başqa ölkələrin ərazilərində yaratmaqla öz dövlətlərinin mövqeyini möhkəmləndirirlər. Xaricdə mülkiyyətin belə sistemi dövlətin beynəlxalq real nüfuzunu təmin edir. Lakin transmilli korporasiyaların iqtisadi qüdrətinin artımı korporasiyaların dünya arenaında qlobal siyasi təsirinin artmadığını və müvafiq olaraq dövlətlərin hökumətlərinin zəifləməsinin səbəb olması labüddür. Transmilli korporasiyaların təsir dairəsinin artması ilə güclənən transmilliləşmə prosesi ilk növbədə kapitalın iki və daha artıq ölkə arasında hərəkəti olduğundan, burada ən əsas məna kəsb edən termin investisiyadır. İnvestisiya-iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin müəssisələrinə və təşkilatlarına 86 Dünya iqtisadiyyati: müasir dövrün problemləri // Aqil Əliyev, Arif Şəkərəliyev, İdris Dadaşov //Bakı 2003 76 kapital qoyuluşudur. İnvestisiyalar müddətinə görə üç cür olur: uzunmüddətli, qısamüddətli və ortamüddətli. Qoyuluş istiqamətinə görə isə, fiziki, insan kapitalı və texnoloji kapital kimi növlərə ayrılır. İnvestisiyalar həm yerli investorlar, həm də xarici investorlar tərəfindən həyata keçirilir. Bunlar da rezidentlər və qeyri- rezidentlərdir. Kapitalın beynəlxalq hərəkəti zamanı rəsmi və şəxsi invsetisiyalar baş verir. Rəsmi dedikdə, dövlət xətti ilə həyata keçirilən investisiyalar başa düşülür. Şəxsi investisiyal isə mikro iqtisadiyyat səviyyəsində həyata keçirilən investisiyadır. Charles Kegley və Eugene Vittkopf Transmilli korporasiyaların müsbət və mənfi tərəflərini belə qruplaşdırmışlar: 87 Yüklə 5,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|