"Экономика и социум" №8(87) 2021 www.iupr.ru 305
yo`l qo`yishga olib keladiki, bunda kesma yasash yoki o`lchashda sanoq boshini
chizg`ichda noldan emas birdan boshlaydilar. Bundan keyin shkalasi
raqamlangan chizg`ich bilan ishlashda o`lchashda hatolarga yo`l qo`yuvchi
o`quvchilarga individual yaqinlashish maqsadida santimetr modelidan yoki
santimetr shkalali qog`oz poloskadan foydalanish zarurligini ham ta`kidlab
o`tamiz.
O’quvchilar o`lchashda chizg`ichdagi chiziqchalarni emas, balki kesmaga
o`lchov necha marta joylashishini aniqlashni o`rganib olganlaridan keyin
santimetrli bo`limlarni raqamlar bilan belgilash mumkin. O’qituvchi
o`quvchilarning e`tiborini har gal o`lchashda santimetrlarni sanash juda noqulay
ekaniga qaratadi va ularga bunday savol beradi: "o’lchashni tezlatish va oson-
lashtirish uchun nima qilish kerak`". Bolalar odatda to`g`ri javob beradilar:
bo`linishlarni raqamlar bilan belgilash kerak. O’qituvchi chiziqchalarni emas,
balki kesmalarni-santimetrlarni sanash kerakligini yana bir marta ta`kidlaydi.
Sanoq
boshlanadigan
chiziqcha
0
raqami
bilan
belgilanadi.
Ba`zi
mamlakatlarda,
masalan,
Chexoslovakiyada
santimetrlar
shkalasining
boshlang`ich chiziqchasini nol` bilan belgilanmaydigan maxsus chizg`ichdan
foydalanilishini aytib o`tish bolalar uchun qiziqarlidir.
O’qituvchining muhim vazifalaridan biri bu bolalarga chizg`ichdan
foydalanish qoidasini tushuntirishdir: chizg`ichning bo`linishlari tushirilgan
qirrasi faqat o`lchashlar uchun hizmat qiladi, to`g`ri chiziq kesmalarini chizishda
shkalali qirrasiga qarama-qarshi qirrasidan foydalaniladi. Chizg`ich kir bo`lib
qolmasligi, o`tkaziladigan kesma aniq bo`lishi uchun chizishni faqat qalamda
bajarish kerak. Chizg`ich qog`ozga shunday joylanishi kerakki, o`lchanayotgan
yoki chizilayotgan kesma uning yoritilgan qirrasi tomonida bo`lsin. O’qituvchi
o`quvchilarga chizmachilik asboblarini tartibli saqlash kerakligini tushuntirishi
kerak: chizg`ich va go’niya toza bo`lishi kerak, chizqichning bo`linmalari aniq
ko`rinib turadigan bo`lishi, qalamlarning uchlari o`tkir qilib chiqarilgan bo`lishi
lozim.
O’quvchilarni uzunlikning yangi birligi - dedsimetr bilan tanishtirish
ikkinchi o`nlikni o`rganish munosabati bilan boshlanadi. Yuqorida qaralgan
chizg`ich (qog`oz poloska) aslida dedsimetrning raqamlanmagan qog`oz
modelidir. har bir o`quvchi shunday modellardan bir qanchasini yasashi
muhimdir. O’quvchilar detsimetr modeli bilan ham santimetr modeli yordamida
bajarganlaridek ishlarni ya`ni o`lchashlar va yasashlarni bajarishadi.
Dedsimetr modeli yordamida o`lchashlarga doir ba`zi mashqlarni
keltiramiz:
1. Detsimetrning uchta modelini bir qatorga qo`ying. qanday uzunlikda
poloska hosil bo`ldi.
2. Qog`oz lenta (ip yoki kanop) dan uzunligi 3 dm (yoki boshqa songa
teng) bo`lgan bir bo`lak o`lchang va poloskaning shu qismini qirqib oling.
3. To`g`ri chiziqda berilgan nuqtadan boshlab ikki marta detsimetr
qo`ying va boshqa bir nuqta qo`ying, hosil bo`lgan kesma uzunligini ayting.