Muzrabot pedagogika kolleji maxsus fanlar kafedrasi maktabgacha yoshdagi bolalar

Bolalar temperamentiga tavsifnoma

Flegmatik mijozli bolalar

Harakatlari sust, kamgap, muayyan bir narsani kuzatib,

uzoq vaqt tinch o‘tira oladi. O‘z diqqatini bir narsaga qaratib,

tevarak-atrofdagilarga e’tiborsiz bo‘la oladi. Uning har bir ishi

va faoliyatida qandaydir erinchoqlik holatlarini kuzatish mumkin.

O‘ziga berilgan topshiriq va vazifalarni sira shoshilmay bajaradi.

Bunday bola ovqat tanlamaydi, bori bilan qanoatlanadi.

U biror vazifani bajarishda tengqurlaridan orqada qolib ketishi

mumkin. Lekin siz amin bo‘lavering, ishi boshqalarnikiga nisbatan

puxtaroq va sifatliroq bo‘ladi. Bolaning xatti-harakatiga

ko‘proq e’tibor bersangiz, uning sustligi, savolingizga turib-turib

javob berishi, hozirjavob emasligi ma’qul tushmaydi. Bola

o‘ylab ish ko‘radi, o‘z faoliyatini rejalab, puxta bajaradi, u

zehnli, xotirasi yaxshi. Uy-ro‘zg‘or ishlariga pishiq. Yangi g‘oya

va kashfiyotlardan yiroqdir.

Murg‘aklik chog‘laridanoq uning

tartibga, doimiy bir tizimga intilishini sezasiz. O‘z narsalarini

taxlab, belgilangan joyga qo‘yishini, o‘yinchoqlariga ham hech

kim tegmasligini, ular saqlanadigan joyni o‘zgartirmasligini

xohlaydi. Choy ichganda o‘z piyolasini talab qilib, janjallashishi

mumkin. Yangi joy, sharoitlarga ko‘nikib ketishi qiyinroq

bo‘lib, atrofdagilarni qiyin ahvolga solib, qiynab qo‘yishi kuzatiladi.

Tengdoshlari bilan tez kirishib keta olmaydi. Hamma

uni zerikarli bola deb biladi, chunki u chopmaydi, to‘polon qilmaydi.

«Zarur», «shuni qilish kerak» degan so‘zlar uning uchun

katta mohiyatga ega. Bu uning turmush tarzi, burch va javobgarlik

hissi unda yaxshi rivojlangan. Kelgusida bunday bolalar

ota-onaning ishongan suyanchig‘i bo‘lib qoladilar. Bunday

bolalar ichida tasviriy san’atga qiziqadiganlari ko‘p bo‘ladi.

Xolerik mijozli bolalar

Bunday bola o‘z istagi va maqsadini amalga oshirishi uchun

hech narsadan tap tortmaydi, erkalik qiladi, janjal ko‘taradi,

qaysarlik qiladi, lekin o‘z aytganini bajartiradi. Hamma narsa

uning irodasi va kayfiyatiga bog‘liq, uning yuz ifodasi jonli. U

goho qaysar, intiluvchan va tavakkalchi bo‘lsa, goho e’tiborsiz,

beixtiyor «bajaruvchi» va indamas bo‘lib qoladi. U «buyuk

xayolparast », O‘zi ta’sirlangan narsalarni oqizmay-tomizmay

san’atkorona va mahorat bilan so‘zlab bera oladi. Xolerik mijozli

bolani olov bilan qiyoslashingiz mumkin. Hattoki rasm

solganda qizil, to‘q ranglardan ko‘proq foydalanadi va voqeahodisalarni

ifodali qilib aks ettiradi. O‘zi yaxshi ko‘rgan odamlarga nisbatan oqibatli bo‘lib, ularga

qo‘lidan kelgancha yordam beradi. Ta’lim jarayoni uni biroz

qiynasa ham o‘qish zarurligini sezgan holda, bor kuchini ayamaydi.

U kam uxlasada tetik yuradi, ishtaha bilan ovqatlanadi.

Uning fikr-mulohazalari o‘rinli ekani sizni hayratga soladi,

bu tabiiy hol. Uning fikrlash jarayonini ta’riflash va

sharhlash qiyin bo‘ladi. U kuch ta’siri ostida o‘z tuyg‘ularini,

kechinmalarini va jahlini tizginlay bilmaydi. Lekin biroz

vaqt o‘tgach so‘ngan vulqondek osoyishta bo‘lib qoladi.

Uni to‘g‘ri tushunish va sabr-toqatli bo‘lish kerak. Kuch-g‘ayratini namoyon qilishiga imkoniyat yaratish va ma’lum natijaga erishish yo‘lini izlash lozim. Arzimagan

narsaga «pov» etib yonadigan bolaga uy ham ko‘cha

ham torlik qiladi unga miriqib o‘ynash, yugurish, o‘mbaloq

oshish uchun sharoit yaratish kerak. Kesatiqqa, masxaraomuz

gaplarga o‘ta sezgir bo‘lib, salbiy javob qaytaradi, o‘chakishadi.

Sangvinik mijozli bolalar

Bola harakatchan, epchil. Diqqati o‘zgaruvchan, bir narsaga

bir daqidadan ko‘p e’tiborini ushlab tura olmaydi. Uni

kichkina chumchuqqa o‘xshatish mumkin: u hamma joyga

bo‘lishga ulguradi, hamma narsani bilishga intiladi. Kattalarga

uning xatti-harakati yoqavermaydi. Barcha uni birdek

jiddiy emas, e’tiborsiz, o‘z-o‘zini boshqara olmaydi deydilaru,

baribir yaxshi ko‘radilar, ko‘rmasalar sog‘inadilar. Chuchuktomoq,

tez-tez va oz-ozdan tamaddi qiladi. Mevalarga

o‘ch, tuzlamalarni jon-jon deb yeydi. Tez uxlab, erta

uyg‘onadi. Uningichki dunyosi tuyg‘ularga boy, ammo bu munosabatlarda yaqqol namoyon bo‘lmaydi. Bunday bolaga ta’sir ko‘rsatish uchun uning hurmatini, ijobiy munosabatini qozonish lozim. Kayfiyatining o‘zgaruvchanligini

hisobga olib, kun tartibini qiziqarli tashkil qilish kerak.

Bunday bola yangi ishga berilib kirishib ketadi, lekin ishdan

tez sovushi mumkin. Darsda parishonxotirligi

bilan ajralib turadi. Tevarak-atrofda ro‘y berayotgan hamma

narsa uning diqqatini o‘ziga tortadi. U qobiliyatli, kitob

o‘qishni yaxshi ko‘radigan, hamma narsaga qiziqadigan

bola bo‘lsada, unda yetarlicha matonat yo‘q. Shoshqaloqligidan

yozma ishda ko‘p xato qiladi. Yomon baho olgandan

keyin yig‘lab yuborishi mumkin, lekin 5 daqiqadan keyin

uning quvnoqligi tutib, kulib turganini ko‘rasiz. Bu bolalar

hech narsani o‘zlariga qattiq olmaydilar, bergan va’dalarini

tez unutib qo‘yadilar. Biror narsaga qiziqib ketsa, dunyodagi

hamma narsani unutadi va bu qiziqish barqaror xarakter

kasb etadi. Bunday bola o‘zining harakatchanligi, quvnoqligi,

gapga kirishi, yuz ifodasining jonliligi bilan yoqimlidir. Lekin unga ko‘proq tanbeh berishga to‘g‘ri keladi.

Melanxolik mijozli bolalar

Bu tipdagi bolaning ichki dunyosini sirli olam deyish

mumkin. Ko‘proq yolg‘izlikni qo‘msab, o‘zini chetga tortadi,

tinch o‘yinlarni izlaydi. Kayfiyatiga moslashish juda qiyin.

Qachon qarasangiz g‘amgin bo‘lib yuradi, uni kuldirish

amri mahol. O‘z yoshiga nisbatan aqlli ko‘rinadi, uning

mantiqan fikr yuritishlari kishini hayratda qoldiradi. Lekin

unda «kichkintoy» odatlarini ham ko‘rish mumkin, barmoqlarini

og‘ziga solishi, tirnoqlarini tishlashi va boshqalar

g‘ashingizga tegadi-ki, uni ko‘p koyiysiz. Rasm solish, kitob

o‘qish jonu dili, bema’ni hikoyalar, qo‘rqinchli voqealar, turli

ertaklarni yoqtiradi. Ma’qul ko‘rgan odamlari bilan emin-erkin

gaplashadi, aksincha uning diliga kalit topish juda qiyin,

u «indamaslar» qatoridan o‘rin olgan. Kam harakat ekani,

uyquga kech yotishi, kun bo‘yi yolg‘iz bo‘lib aqliy faoliyat bilan

shug‘ullanishi sababli boshi og‘rishi mumkin. Uyqusida

bezovta bo‘lishi, ishtahasi bo‘g‘ilishi mumkin. Ohista yuradi, qaddi bukchayadi, tez-tez charchoqni sezadi va yanada odamovi bo‘lib, o‘zini chetga tortadi. Tabiatan nozik bo‘lib, kasalmand odamga o‘xshaydi. U katta-yu kichikka, tengdoshlariga

doimo yordamga tayyor. Temperament ustida ishlash odamga o‘z temperamentining

quliga aylanib qolmaslik, balki uni idora qila bilish imkoniyatlarini

beradigan iroda va mustahkam xarakterni tarbiyalash bilan

uzviy ravishda bog‘lanib ketadi.