N. A. Egamberdieva



Yüklə 6,31 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə29/68
tarix20.11.2023
ölçüsü6,31 Mb.
#165799
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   68
portal.guldu.uz-Arxeologiya

ga
maydonni egallagan vohaning 
ma’m uriy m arkaziga aylangan. T o ‘g ‘ri burchakli burj, shinaklarga ega 
boMgan m ustahkam mudofaa devoriga ega boMgan. Hozirgi paytda 
mudofaa devorining bir qismi saqlanib qolgan. Mudofaa devorining 
qalinligi 1,85 m etr boMib, pastki qismi guvaladan, yuqori qismi esa 
paxsa va xom gMshtdan qurilgan.
Y odgorlik 1981 yilda ToshDU 0 ‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi 
xodimlari tom onidan o ‘rganilgan. Tadqiqotlar natijasida topilgan sopol 
idishlar, bronza va temirdan yasalgan mehnat va harbiy qurollar 
shaharda hunarm andchilik taraqqiy etganligi aniqladi. Shuningdek. 
dehqonchilik va bog‘dorchilik ham rivojlanganligini isbotladi. M il.aw . 
VII-VI asrlarda N avtaka deb atalgan viloyat markazi Uzunqir boMgan.


Mil.avv. III-II asrlarda viloyat m arkazi yangi shaharga, y a’ni hozirgi 
Kitob shahri o ‘miga ko‘chadi. 
U zunqir 0 ‘zbekiston hududidagi ilk 
shahar namunasi hisoblanadi.
Sug‘diyonaliklar sug'orma dehqonchilik va chorvachilik bilan 
shug‘ullanganlar. Dehqonlar bug‘doy, аф а , javdar ekkanlar.
Qashqadaryo vohasida topilgan kulolchilik buyumlari ikki guruhga 
boMinadi. 1. Kulolchilik charxida ishlangan naqshsiz idishlar-kosa, 
tovoq, xumchalar. 2. Q o‘lda yasalgan va geometrik naqshlar bilan 
bezatilgan idishlar. Ular asosan to g 'o ld i hududlaridan topilgan.
S an girtepa yodgorliklari Q ashqadaryo o‘rta oqimidagi S ho‘rob 
daryosi bo‘yida joylashgan. Sangirtepaning umumiy maydoni 3 
gektardan iborat bo‘lib, uning jan u b iy va g‘arbiy tom onlarida mudofaa 
devorlari boMgan. Yodgorlikning ko‘p qismi keyingi davrlarda 
dehqonchilik qilish uchun tekislanib yuborilgan. Tadqiqotlar natijasida u 
erdan 6,85 metrga teng madaniy qatlam ochilib, 4 ta qurilish davri 
aniqlangan. Sangirtepaning ilk shakllangan davri mil.avv.IX-VITI asrlar 
hisoblanadi.
Baqtriya va Sug‘diyona iqtisodiy va madaniy hayotining shaklla- 
nishida qadimgi sharq sivilizatsiyasining ta’siri kuchli boMgan. Shuning 
uchun ham 
bu oMkalarda so ‘nggi bronza va ilk tem ir davridanoq 
qadimgi shaharlar shakllanib, ilk davlatchilik vujudga kelgan.
Qadimgi Xorazmda esa, uning tabiiy geografik sharoitidan kelib 
chiqib, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik m adaniyatini 
yaratadilar. Bu fanda Amirobod madaniyati deb nomlanadi. Keyinchalik 
mil.avv. 1 ming yillikning oMtalarida dehqonchilik vohalarining qal’a -
shaharlari tarkib topadi (Ko‘zaliqir, QaFaliqir, Dingilji).
A m irobod m adaniyati so 'n g g i bronza davriga, mil.avv. X -V III 
asrlarga oid yodgorlik boMib, u 1940 yilda Am udaryoning quyi 
xavzasidagi Amirobod kanali havzasidan topilgan. 1950 yillarga kelib, 
Amirobod madaniyatiga doir bir necha yodgorliklar topildi. Ularning 
orasida eng yaxshi saqlangan va boy arxeologik tnateriallar bergan 
yodgorlik Yakka -Parson 2 makoni hisoblanadi. Makonni qazish vaqtida 
20 yaqin ertoMa tipidagi kulbalar topildi. Kulbalar maydoni va atrofidan 
g ‘alla o ‘ralari, omborlar, o'choq, gulxan qoldiqlari, sopol parchalari, 
tosh yorg‘uchoqlar, bronzadan ishlangan birtigMi pichoqlar, o'roq , bigiz 
va ko‘plab hayvon suyaklari topildi. Har bir kulbaning o ‘rtasida o'ch oq
bor. Ular bir juft oilaga tegishli ekanligidan dalolat beradi.
Sopol idishlari charxsiz, qoMda yasalgan. Ularning shakli, turlari 
kamchilikni tashkil etadi. Xurmacha, kosa, bankasimon idish va sopol


qozonlardan iborat boMgan. Idish sirti qizgMsh qoramtir rangda 
pardozlangan, yuqori qismi esa geometrik naqshlar bilan bezatilgan. 
A m irobod madaniyati ichida bronzadan ishlangan quloqli ignalar, ikki 
parrakli bronza paykonlari va bronza mehnat qurollari yasaydigan tosh 
qoliplar, tosh yorg‘uchoq, bronzadan ishlangan o ‘roqlar ko‘plab 
uchraydi.
A m irobod yodgorliklari atrofida shu davrlarga oid irrigatsiya izlari va 
qadim gi ekinzor maydonlari ham ko'plab uchraydi. 
Bu esa ularning 
hayotida chorvachilik bilan birga qoMtiq dehqonchiligi rivojlanganligini 
ko'rsatadi.
S o'n ggi bronza va ilk tem ir davrida Choch (qadimgi Toshkent 
vohasi) o ‘ziga xos rivojlanish yoMidan bordi. Bu erlarda dehqonchilik 
kichik-kichik soy etaklarida yoki buloq suv yoqalarida vujudga kelib, 
ibtidoiy usul asosida olib borilgan. Zaminning tabiiy geografik 
sharoitidan kelib chiqib, sug‘orm a dehqonchilik xo'jaligi rivojlangan. 
Chirchiq, Ohangaron va ularning irmoqlari Toshkent vohasining eng 
qadim gi dehqonchilik m arkazlariga aylangan. Masalan, Ohangaron 
daryosining o ‘rta oqimida joylashgan Burg'uluksoy havzasida ilk 
dehqonchilik madaniyati tarkib topgan. Uni birinchi bor 1940 yilda 
A .I.T erenojkin aniqladi va unga Burg‘uluk madaniyati nomini berdi, u 
burganlisoy madaniyati nomi bilan ham ataladi.
B u rg ‘u lu k m adaniyati ikki bosqichda rivojlangan: 1 bosqich mil 
avv. IX -V II asrlarga oid boMib, bunda aholi yarim ertoMa, chaylalarda 
yashab dehqonchilik qilganlar. 2 bosqich m il.aw . 
V I-IV asrlarga 
tegishli boMib, bunda aholining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotida 
tub o ‘zgarishlar sodir boMadi. Endilikda aholi guvala va xom gMshtdan 
kulbalar qurganlar, ular oval, aylana, to‘g ‘ri to‘rt burchak va kvadrat 
shaklida boMib, ularning o ‘rtacha maydoni 12-15 kv.m. boMgan. 
K ulbalar asosan bir xonali boMib, 2 xonali kulbalar kam uchraydi. 
Q ishloqlam ing atrofini m udofaa devorlari bilan o ‘rab olganlar va 
dehqonchilikda sun’iy sug‘orishdan foydalanganlar.
Keyingi davrlarda X .Duke va M.Filonovichlar tomonidan olib 
borilgan tadqiqotlar natijasida uning davrlari aniqlandi. 1972 yilda 
X .D uke Tuyabo‘gMz suv om borining qurilishi munosabati bilan 
O hangaron daryosining chap sohilida taqiqot ishlari olib bordi va shu 
m adaniyatga tegishli 14 ta qishloq va 60ga yaqin yarim ertoMa va chayla 
tipidagi kulbalarning qoldiqlarini topib o‘rgandi. Olimning tadqiqotlari 
natijasida B urg‘uluk m adaniyatining birinchi bosqichini aniqlandi. 
M azkur madaniyatning ikkinchi bosqichi esa, 1978-1982 yillarda


Shoshtepada olib borilgan keng stratigrafik qazishmalar natijasida 
M.Filonovich tomonidan aniqlandi. 1981 yilda shu madaniyatga tegishli 
bir qabr Shoshtepadan topildi. U nda marxum oyoq-qoMlari buklagan 
holda chap yoni bilan boshi shim olga qaratib yotqizilgan. M ozordan 
bitta sopol idish chiqqan. Skelet ustida bir qator xom g‘ishtlar q o ‘yilgan.
Burg‘uluk madaniyati qishloqlarini qazish vaqtida behisob sopol 
parchalari, qumtoshdan yasalgan o ‘roqsimon pichoqlar, bronzadan 
yasalgan o‘roq va pichoqlar, bigiz, oyna, ignalar topilgan. Tosh qurollari 
nihoyatda ko‘plab topilgan, ular orasida yorg'uchoqlar, tosh o ‘g ‘ir va 
o ‘g‘ii; soplar ko‘plab uchraydi.
Sopol idishlar ko‘pol va m o‘rt boMgan, chunki ular qoMda yasalib, 
ochiq gulxanlarda pishirilgan. Ularning turi ko‘p boMmagan. U lar osti 
yassi qilib ishlangan kosalar, tuvakcha va xurmachalardan, quloqli sopol 
qozonlardan iborat boMgan. Sopol idishlaming sirtiga och qizil angob 
berilib, so‘ng pardozlangan. Uning ustidan idishlaming gardishi b o ‘ylab 
och qora yoki och qizil rangda oddiy chiziqlardan iborat gullar solingan.
Burg‘uluq 2 bosqichida qadim gi Toshkent vohasi dehqon jam oalari 
olovga e ’tiqod qilishgan. B urg‘uluk madaniyati Toshkent vohasining 
eng qadimgi dehqon jam oalarining madaniyati boMib, ana shu 
madaniyat asosida keyingi asrlarda Toshkent vohasida urbanizatsiya 
jarayoni rivojlandi. Sirdaryoning o ‘rta xavzasida so‘nggi bronza va ilk 
tem ir davrida burg‘uluk madaniyati shakllanib, uning asosida antik 
davrga kelib qadimgi Choch dehqonchilik vohasi vujudga keldi.
C h u st m adaniyati qadimgi Farg‘onadagi ilk dehqonchilik m ada­
niyati yodgorligi hisoblanadi. Bu madaniyatni yaratgan aholi dastlab 
chorvachilik bilan shug‘ullangan, keyinchalik esa o ‘troq hayot tarziga 
o ‘tishgan. Ularning ilk qishlogM 1951 yilda M.E.Voronec tom onidan 
Chust shahri yaqinidagi B uvanam ozor 
deb atalgan buloq yonidan 
topilgan. Arxeologlar bu yodgorlikka shartli ravishda C hust madaniyati 
nomini berganlar, chunki u yodgorlikka yaqin yirik aholi punki Chust 
shahri boMgan.
Chust madaniyati so‘nggi bronza va ilk temir davriga oid boMib, u 
m il.aw . II ming yillikning oxiri va I ming yillikning birinchi choragida 
shakllangan. Olimlar olib borilgan tadqiqotlar natijasida uning rivoj- 
lanish davrini 2 davrga boMib ko'rsatadilar.
1. So‘nggi bronza davri boMib, m il.aw . II ming yillikning oxiri va
I ming yillikning birinchi choragidan to m il.aw . VIII asrgacha davom
qilgan.


2. Ilk tem ir davri bo‘lib, m il.avv. VIII—VII asrlami o ‘z ichiga oladi.
B ugungi kungacha F arg‘ona vodiysidan Chust madaniyatga oid 80 
dan ortiq yodgorlik topilgan. Shuningdek, uning izlari Namangan, 
A ndijon, Samarqand va Qashqadaryo hududlaridan ham topilgan. 
H ozirgacha ularning lOdan ortiq yodgorliklarida arxeologik qazishmalar 
o ‘tkazilgan.
C hust madaniyatiga oid yodgorliklar tog* oldi soy etaklarida, 
ularning o ‘rta oqimida, vohaning tekis tumanlarida uchraydi. Qoradaryo 
havzasi va uning irmoqlari bo'ylab esa, Chust madaniyatiga oid 
qishloqlar uchraydi.
C hustda M.E.Voronecdan keyin V.I.Sprishevskiy, B.Matboboev, 
Y u.A .Zadneprovskiylar tadqiqot ishlarini olib bordilar. Qazishmalar 
D alvarzintepa, Qoraqo‘rg ‘on, T o‘raqo‘rg‘on, Tergovchi, Yaztepa, 
G o‘rm iron, G ‘ayrattepa, Chimboy, Ashkaltepa kabi yodgorliklarda olib 
borildi. Ularda madaniy qatlam 1,5— 3 metrgacha qalinlikda saqlanib 
qolgan, bu ham chust m adaniyati axolisining o‘troq hayot kechirgan- 
ligidan dalolat beradi.
C hust madaniyatining ikkinchi davrida ilk shaharlar vujudga kela 
boshlagan. So‘nggi bronza davri shakllangan yirik qishloqlarida 
m udofaa devorlari barpo etiladi. Shaharlar ikki qismdan iborat bo‘lib, 
ark va shaxriston ham m udoffa devori bilan o‘ralgan. M udofaa devori 
qoldiqlari Chust qishlog‘ida va Ashkaltepadan topilgan. Chustda xom 
g ‘ishtdan ishlangan devom ing qalinligi 3 metr, uning balandligi 3,5 
m etrga teng.
C hust madaniyati yodgorliklarini qazish jarayonida ularning quyi 
qatlam idan doira shaklida qurilgan ko‘plab o'ralar topilgan. Masalan. 
C hust m akonida 60 ta, C him boyda esa 16ta shunday o 'ralar ochilgan. 
Bu o ‘ralarning qanday m aqsadda qurilganligi to‘g‘risida har xil fikrlar 
m avjud. B a’zilari kulba desa, b a’zilari uni g‘alla o ‘ralari deb talqin 
qiladi. Akademik A.Asqarov ham uni g‘alla o ‘rasi deb hisoblab, 
ularning maydoni kulba uchun ju d a noqulay ekanligini ta’kidlaydi.
C hust madaniyati 
oid 
qabriston hali topilgani y o ‘q. 
Lekin 
m akonlardagi uylarni qazish vaqtida bir necha tartibsiz qo‘milgan 
m ozorlar topilgan. Ularda odam lar yoni bilan g ‘ujanak holatida 
q o ‘yilgan. Mozorlarda sklet atrofida sopol buyumlar yoki taqinchoqlar 
uchram aydi. Faqat Chust m akonida bir mozordagina skelet bosh suyagi 
yonidan bitta gulli sopol kosa topilgan. Ba’zi yodgorliklarda yosh 
bolalar sopol idishlarga solib k o ‘milgan. Lekin chust madaniyati 
yodgorliklarida dafn marosimi bilan bogMiq boMgan aniq bir tartib


kuzatilmaydi. Chunki ba’zi hollarda odam suyaklari xo'jalik o 'ra la rid a
va ko‘p xollarda esa, bir chuqurchada o ‘ntalab odam boshi suyaklari 
topilgan. Bu masala hozirgacha o ‘z echim ini topgan emas.
Chust madaniyatida metall hunarmandchilikgi yaxshi rivojlangan. 
Masalan, Chust makonidan 80dan ortiq, Dalvarzintepadan 60dan o rtiq
metall predmetlar topilgan. Shuningdek, u erlardan tosh qoliplar ham
topilgan bo‘lib, ularda oyna, o‘roq, pichoq va bigizlar quyilgan. C h u st 
madaniyati yodgorliklarining yuqori qatlam idan bronza buyumlar bilan 
birga temirdan ishlangan pichoq ham topilgan. Yodgorliklarda te m ir 
shlaklari ko‘plab uchraydi.
Chust madaniyati yodgorliklarida tosh va suyakdan yasalgan m eh n at 
qurollari topilgan. Masalan, D alvarzintepadan 1500 ga yaqin tosh 
quroliari topilgan. Ular orasida qum -toshdan yasalgan o ‘roqsim on 
pichoqlar alohida diqqatga sazovordir. Ularning 400ga yaqini topilgan.
Suyakdan taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ishlangan. 
Urchuq toshlari, moki va suyak taroqlam ing topilishi aholining 
to‘qimachilik bilan ham shug‘ullanganligidan darak beradi. Suyakdan 
yasalgan buyumlar orasida qo‘y va echki oshiqlari nihoyatda k o ‘p. 
Ularga tegishli chuqurchalar yasab, chuqurchalarga bronza quyilgan. 
Oshiqlam ing deyarli ko‘pchiligi juda silliq, ustki qismi to‘q qizil tusd a 
va ularga pardoz berilganligini tufayli tovlanib turibdi. Tadqiqotchilar 
fikricha, bular bilan chust aholisi qim or o ‘yinini o ‘ynagan.
Chust aholisi kulolchilik idishlarini qo‘lda yasaganlar, ular hali 
charxni bilishmagan. Ularning xo'jaliginin g asosini sun’iy sug‘orish g a 
asoslangan dehqonchilik tashkil qilgan. Dehqonlar bug'doy, tariq, arpa 
ekkanlar. Ikkinchi o'rinda xonaki chorvachilik turgan. Xo‘jalik d a ot, 
qoramol boqqanlar. Dehqonlar g ‘allalarini o ‘ralarda saqlaganlar. H ar bir 
o'rada 200 kgdan to 2 tonnagacha g ‘alla saqlash mumkin boMgan. E m i 
haydashda va ekinlami yanchishda hayvon kuchidan foydalanishgan. 
Bu haqda QirgMziston hududida joylashgan Soymalitosh qoya toshlari 
darak beradi. Uning suratlari Chust madaniyatiga oid bo‘lib, unda 
qo‘shga qo'shilgan ho‘qizlaming tasviri bor.
Chust madaniyatiga oid sopol parchalari Samarqand hududida 
joylashgan Afrosiyob yodgorligining quyi qatlamidan, janubiy S u g ‘di- 
yonaning bosh shahri boMgan Erqo‘rg ‘on shahri harobasining pastki 
qatlamidan, Shahrisabz hududida joylashgan ilk o‘rta asrlar davriga oid 
boMgan T o‘rtkultepa yodgorligining quyi qatlamidan va qadim gi 
Baqtriya hududidagi Kuchuktepa, B o'yrachi, Qizilcha, M aydatepa kabi 
yodgorliklardan topilgan. Lekin Chust madaniyati qadimgi B aqtriyada


keng rivojlana olmadi, chunki bu erda sharq civilizaciyasi ta’sirida 
rivojlangan dehqonchilik madaniyati ulami o ‘ziga singdirib yubordi. 
Shuningdek, bu erdagi C hust madaniyati izlari Farg‘ona va Sug‘diyo- 
nadagi madaniyatdan tubdan farq qilar edi. Bu erdagilar kulbalarda 
iste’kom at qilib, kulolchilik charxini o‘zlashtirgan.
Chust madaniyati m il.a w . II ming yillikning oxiri va I ming 
yillikning birinchi choragida Farg'ona vodiysida qadimgi dehqonchilik 
madaniyati tarkib topganligini ko‘rsatadi. Bu madaniyat aholisi 0 ‘rta 
Osiyoning tub erli axolisi boMib, ular jismoniy tuzilishi va antropologik 
tip jihatdan Evropa tipiga m ansub boMgan.
Chust madaniyatidan s o ‘ng qadimgi Farg‘onada ularning vorislari 
sifatida Elatan madaniyati shakllandi.
E la ta n m ad an iy a ti ilk tem ir davriga oid boMib, u m il.aw .V II-V
asrlarga oiddir. Elatan madaniyatiga doir yodgorliklar Farg‘ona 
vodiysining deyarli barcha hududlaridan topilgan. Ulardan Elatan 
m anzilgohida keng koMamli qazish ishlari olib borilgan. Bu manzilgoh 
uchburchak shaklda boMib, mudofaa devori bilan o‘ralgan (eni 4m). 
M udofaa devorlarining bir necha joyida va darvoza burchagida burjlar 
aniqlangan. Qurilishda paxsa, xom g'isht va guvaladan foydalanganlar. 
Dehqonchilikda asosan b u g ‘doy, arpa, sholi ekishgan. Chorvachilik ham 
taraqqiy qilgan boMib, asosan m ayda tuyoqli chorva mollari boqilgan.
Sopol idishlar qoMda v a kulolchilik charxida ishlangan. Bu davrdan 
tem irdan buyumlar yasash keng tarqala boshlagan. T o‘qimachilik ham 
rivojlangan.
Qadimgi 
shaharlar 
tarkib 
topishi, 
albatta, 
aholining 
o ‘troq 
dehqonchilik madaniyati bilan bogMiq boMib, dehqonchilik vohalarining 
markazlari sifatida shaharlar qad ko‘targan.
M av zu n i m ustahkam lovchi savollar:
1. Nim a sababdan tem irni ilohiylashtirganlar?
2. X o‘jalikda temir buyum larining asosiy o ‘rin egallashi sabablarini 
aniqlang?
3. Ikkinchi mehnat taqsim oti jam iyatda qanday o‘zgarishlarga olib 
keldi?
4. So'nggi bronza davri yodgorliklarini sanang?
5. Kuchuktepa yodgorligi necha bosqichda rivojlangan?
6. Sangirtepa yodgorligi qaerda joylangan?
7. Amirobod aholisi nim a bilan shug'ullangan?
8. B urg‘uluk m adaniyatini kim lar o‘rgangan?


9. Chust madaniyati izlari qaerlardan topilgan?
10. 
Elatan madaniyati qaysi madaniyat asosida shakllangan?

Yüklə 6,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   68




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin