N. A. Egamberdieva

Uygarak m ozor- q o ‘rg‘oni 
-quyi Sirdaryo b o ‘yidagi Inkardaiyoga 
yaqin bo‘lgan Uygarak tepaligida joylashgan. M il.aw . VII-V asrlarga 
oid 70ga yaqin m ozor q o ‘rg‘on o'rganilgan. 
Bu erdan yoqilgan va 
m a’lum bir m arosim lar bo ‘yicha ko‘milgan jasadlar topilgan. Ularning 
yonida sopol buyum lar, zargarlik buyumlari, ot anjomlari, bronza o ‘q 
uchlari va boshqalar topilgan. M ozor-qo‘rg‘onlar qadimgi davrlardayoq 
o ‘g ‘irlab ketilgan boMsada, o ‘sha davr madaniyati haqida darak beruvchi 
m ateriallar saqlanib qolgan.
Tagisken va U ygarakdan topilgan moddiy buyumlar hayvoniy 
uslubda ishlangan dastlabki buyumlar ekanligi isbotlangan. Bu esa, Old 
Osiyo, Oltoy va Janubiy Sibir hududlari bilan m adaniy aloqada 0 ‘rta 
Osiyoning o ‘mi kattaligini isbotlaydi.
Issiq mozor q o‘rg‘oni 
Olma-Ota shahridan 50 km sharqdagi 
Issiqdaryoning chap sohilidan topilgan. Uni 1972 yilda A.K.Akishev 
o ‘rgangan. Bu qo‘rg‘onda saklam ing kiyim - kechaklari, oyoq kiyimlari 
va qurollari nihoyatda yaxshi saqlangan. Bu topilm alar orqali olimlar 
saklam ing bayram larda kiyadigan kiyim tasvirini to ‘liq tiklaganlar. 
Ularning qalpog‘i, ko‘ylagi va oyoq kiyimlari oltin qadama bezaklar 
bilan bezatilgan. Bu erdan 4 mingdan ortiq oltin buyum lar topilgan.
Skiflar madaniyati m il.aw .V II asrdan shakllana boshlagan. Skiflar 
dastlab ko‘chmanchi hayot kechirishgan. m il.avv.V asrdan ularning 
dastlabki m ustahkam langan manzilgohlari paydo boMadi. U quyi Dnepr 
bo‘yidagi xozirgi N ikopol yonida boMgan. m il.aw . IV asrlarga kelib, u 
nixoyatda tez rivojlanib, hunarmandchilik va savdo markaziga aylanadi. 
M il.aw . IV—III asrlarga kelib skiflarning bir qancha shaharlari boMgan- 
Kamensk, Elizavetovskiy va boshqalar. Skiflarning eng qadimiy 
q o ‘rg‘onlari mil.av. VI asrlarga oiddir.
Skiflar, Gerodotning xabaricha, qilichga ham sigMnishgan, hatto unga 
qurbonliklar keltirishgan. Ularning qilichi temirdan yasalib, dastasining 
boshi yoysimon qilib qayirligan, dastaning tagi esa, kapalak qanotlariga 
o ‘xshash gulband q o ‘yilgan. Ammo, skiflar o ‘q-yoyni ishlatishda juda 
m ohir boMishgan. 0 ‘qlari bronzadan ishlangan va uch qirrali boMgan. 
Bunday o‘qlar ilk tem ir davrida Sharqiy Evropa, Sibir va 0 ‘rta 
Osiyoning juda ko‘p erlaridan topilgan. Skiflarning sopol idishlari 
qoMda ishlangan. Naqshi kam boMgan, tagi yassi boMib, tuiiari ko‘p 
boMgan. Gerodot skiflarning ko‘mish marosimini toMiq tasvirlab bergan, 
buni arxeologik maMumotlar ham tasdiqlaydi. S k if podshosi qaerda oMsa 
ham, uni Dnepming ostonalaridan pastroqdagi Gerri degan joyga olib

---

borib ko‘mishgan. Bu joydan g‘oyat boy s k if qabrlari topilgan. Lekin 
ularning barisi talab ketilgan.
Gerodotning xikoyasi bo‘yicha, 
qabrga 
podshoning ayollari, 
jangchilari, qullari, otboqarlari va otlari o ‘ldirilib birga ko‘milgan. 
Shuningdek, bu erda ularning diniy e ’tiqodi bilan bog‘liq turli 
xayvonlaming oltin haykalchalari (bug‘u tasviri ko‘plab topilgan), 
kumush idishlari va sopol buyumlari 
ham qo'yilgan. Soloxa, 
Chertomlik, Kuloba m ozor-qo‘rg‘onlari bularga misol bo‘la oladi.
C h ertom lik m o z o r- qo‘rg‘oni - quyi D nepr bo‘yida joylashgan. 
Uning balandligi 20 metr, aylanasi esa 350 m etr boMgan. Chertomlik 
qo‘rg‘oni buyumlari skiflar davridayoq o‘gMrlab ketilgan boMsada, b a’zi 
narsalar saqlanib qolgan. Kamon o'qlari saqlanadigan oltidan ishlangan 
gMlof topilgan. Unda yunonlar xudosi Axil hayotidan tasvirlar aks etgan. 
Bu erdagi skif podshosi malikasining xonasi toMiq saqlangan. M alika 
oltinlar bezatilgan holda yotgan. Yonidan kum ush lagan va balandligi 1 
m keladigan vaza topilgan. 
Vazada 
o ‘simliklar, qushlar, otlarni 
bezayotgan skiflar aniq tasvirlangan. Lekin bu yunonlar uslubida 
ishlangan. Mil.av.II asrgacha skiflarda m atriarxat tuzunii hukmronlik 
qilgan. Bu davrda ko‘chmanchi chorvadorlar orasida sarmatlar, 
keyinchalik alanlar hukmron boMganlar. Sarm atlarning qilichi 1 metr va 
undan uzunroq boMgan va otda chopishga qulay boMgan. Dastasi 
yog‘ochdan ishlangan. 0 ‘qlari esa tem irdan ishlanib. uch parrakli 
shaklini saqlab qolgan. Sarmatlar tom onidan siqib chiqarilgan skiflar 
m il.aw . II asrda Qrimga ko‘chib kelib, o ‘z davlatlariga asos solganlar. 
Ularning markaziy shahri Neopol boMgan. 
Shahar tosh devor bilan 
o ‘ralgan. Uylar ham toshdan yasalgan. S k if zadogonlari maqbaralari 
ham toshdan ishlangan. Shuningdek, qoya tosh ichiga o‘yilgan daxm alar 
ham topilgan. Ularning barchasi talangan boMsada, u davr to‘g‘risida 
qimmatli ma’lumotlar beradi.
Rossiya hududida mil.av VII-I1 asrlarga oid Volga, Oka daryolari 
bo‘ylarida Dyakovo yodgorligi va Kama bo‘yidan Ananino yodgorligi 
topilgan. Bu erning axolisi asosan chorvachilik (yilqichilik), qisman 
dehqonchilik bilan shug‘ullangan.
Dyakovo yodgorligidan ertoMalar, tem ir o ‘roqlar, yorg'uchoqlar, 
urchuqtoshlar topilgan. Bu erdan asosan suyakdan ishlangan m ehnat 
qurollari topilgan. A nanno yodgorligidan esa katta urug‘ iste’qom at 
qilgan uzunasiga solingan uylar qoldigM topilgan. Ularning dafn 
marosimlari axoli o ‘rtasida mulkiy tabaqalanish boshlanganligini 
ko‘rsatadi. 
Boylarning qabrlarida turli zeb-ziynatlar, qurol yarogMar

---

bor. Oddiy odam larilam ikida esa bunday buyum lar kam uchraydi, 
ba’zilarida esa um um an y o ‘q.
Sibiming tem ir davri yodgorliklaridan Sayan va Oltoy yodgorliklari 
mashxurdir,bu hududlar unum dor va metallga boy boMgan. Sibirliklar 
tem ir bilan m il.aw . Y asrdan tanishishgan. Aholisi lalmi dehqonchilik 
bilan shug‘ullangan. Bu davrga oid ko‘plab qoyatosh suratlari saqlanib 
qolgan. Ularda dehqonchilik bilan bogMiq jarayonlar, axolining turmush 
tarzi aks etgan. Boyari to g ‘idagi suratda 3ta y og'och va bitta paxsa uy va 
o ‘tov rasmi solingan. Uning chap tomonida echki va bug'ulam i haydab 
kelayotgan cho‘pon tasviri bor. Bundan arxeologlar bu erning axolisi 
chorvachilik bilan ham shug‘ullanishgan degan xulosaga kelgan. 
Ularning qabrlari m o zo r-q o ‘rg‘onlar shaklida boMib, u erlarda haqiqiy 
mehnat va harbiy qurollar o ‘m iga ularning kichik modellari qo'yilgan.
Umuman, tem ir davrida Sharqiy Evropa va Sibir aholisi yaratgan 
moddiy m adaniyat bir-biriga juda yaqin. Ulardagi urf-odatlar, ko‘mish 
marosimi shuningdek, oltin, kumush, bronza, suyakdan ishlangan 
deyarli barcha m ehnat qurollari, turli haykalchalar, harbiy qurollari 
o‘rtasidagi o 'xshashlik katta. Bu esa, ilk tem ir davrida Sharqiy Evropa, 
0 ‘rta Osiyo va Sibir o ‘rtasida mustakam aloqalar boMganligidan darak 
beradi.