N. A. Yuldasheva “maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi”

Tayanch iboralar: Ko‘rgazmali qurollar va tarqatma materiallar, ko‘rgazmalilik ko‘rgazmali qurol turlari, texnik vositalar, ularning turlari, tutgan o‘rni, axborot texnologiyalaridan foydalanish

Takrorlash va munozara uchun savollar

1. 
   Dars o‘tishda ko‘rgazmali qurollar qanday o‘rin tutadi?
   
2. 
   Ko‘rgazmali qurollarni qanday turlarini bilasiz?
   
3. 
   Ko‘rgazmali qurollarni tanlaganda nimalarga ahamiyat berish kerak?
   
4. 
   Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish qanday afzalliklarga ega.
   
5. 
   Dars jarayonida tarqatma materiallardan foydalanish haqida nima deya olasiz?
   
6. 
   Tarqatma materiallar tayyorlaganda qanday qoidalarga rioya qilish kerak?
   

13-MAVZU. MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL QILISH

Reja:

13.1. O‘quv jarayonida talabalar mustaqil ishlarining tutgan o‘rni. Mustaqil ta’limga alohida diqqat qaratilishi

13.2. Mustaqil ishni tashkil qilishning shakllari, xususiyatlari va tamoyillari

13.3. Mustaqil izlanishning asosiy shakllari

13.4. Talabalar vaqtini taqsimlash

13.1. O‘quv jarayonida talabalar mustaqil ishlarining tutgan o‘rni. Mustaqil ta’limga alohida diqqat qaratilishi
Ta’limga nisbatan kompetensiyaviy yondashuvni amalga oshirish sharoitida o‘qituvchi va talabaning roli o‘zgarib bormoqda, bunda o‘qituvchi endi eksklyuziv va to‘liq ma’lumot manbai emas, balki ta’lim jarayonida yetakchi rolini o‘ynaydi. Boshqa tomondan, bu yondashuv talabani o‘rganishda faol va mas’uliyatli pozisiyani egallashga va ma’lum bir ta’lim yo‘nalishi yoki intizomga qo‘yiladigan talablardan kelib chiqqan holda o‘z kasbiy vakolatlarini mustaqil ravishda egallashga majbur qiladi.
M.A.Fedorovaning tadqiqotlarida talabaning mustaqil ishining didaktik tabiati haqidagi qarashlari uning eng muhim tarkibiy qismi sifatida o‘rganilgan. O‘qituvchining nazorati va rahbarligisiz to‘liq mustaqil ishlash, mustaqil izlanish yoki ijodiy ishlardan iborat bo‘lishi mumkin emas.
Shu munosabat bilan mustaqil ish - bu pedagogik boshqaruvning o‘qituvchining o‘zi bilan o‘zaro ta’siri, bundan tashqari, M.A.Fedorovaning fikriga ko‘ra, mustaqil faoliyat yuqori (integrativ) darajadagi o‘quv jarayonining asosiy elementlaridan biridir.
Belgilangan muammoga jiddiy e’tibor qaratilishi munosabati bilan o‘quv jarayonida talabalarning mustaqil ishlarining ahamiyati ortib borayotgani o‘qituvchi va talaba faoliyatini yangi mazmun bilan to‘ldiradi. L.A.Petrov, E.V. Berestnev va A.A.Brigadinning fikriga ko‘ra, o‘qituvchining roli, talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirish qobiliyatini kuchaytirishga imkon beradigan, talaba tomonidan umumiy madaniy va kasbiy kompetensiyalarni egallash maqsadida mustaqil ishlarni tashkil etishdan iborat. Yuqoridagi mualliflar ta’kidlaganidek, talabaning o‘rni – o‘qituvchi rahbarligidagi mustaqil ish jarayonida mustaqil ravishda bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash, muammoni shakllantirish va uni hal etishning eng to‘g‘ri yo‘lini topa oladigan ijodiy shaxs bo‘lib yetishishidan iborat.
Bunday sharoitda talabaning mustaqil ishi ham ob’yektiv ehtiyoj, ham shaxsni rivojlantirish vositasidir. Iqtisodiy fanlardan talabaning o‘quv materiali bo‘yicha mustaqil ishi o‘qituvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘quvchilarning kasbiy o‘sishini rag‘batlantirish, ijodiy faolligi va tashabbuskorligini tarbiyalash uchun mas’uliyatini oshirish jihatidan amalga oshiriladi.
Shunday qilib, talabaning mustaqil ishi kognitiv faoliyatning uzluksiz jarayoni sifatida taqdim etiladi, uning istalgan natijasi bevosita tashqi yordamisiz bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash bo‘ladi.
Shu munosabat bilan shuni ta’kidlash kerakki, talabalarning mustaqil ishi o‘quv jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, uning uchta o‘zaro bog‘liq shaklining birligi bilan ifodalanadi: o‘qituvchining bevosita rahbarligi ostida amalga oshiriladigan auditoriya mustaqil ishi, talabalar tomonidan bajariladigan mustaqil ishlar, ijodiy, shu jumladan tadqiqot ishlari.
Ta’limdagi jahon tendensiyalari ta’siri ostida talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish, boshqarish va nazorat qilish mazmuni, shakl va usullarini takomillashtirish bo‘yicha doimiy va uzluksiz harakat talab etiladi.
Ta’limdagi ko‘rsatilgan ijobiy dinamika talabalarning mustaqil ishi uchun bevosita konseptual yo‘nalish bo‘lib xizmat qilishi kerak. Ikkinchisi ta’lim tizimi yo‘nalishining organik birligi tufayli uzviy bog‘langan va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tizimli tartiblangan faol aloqalar majmuasidir.
O‘quv faoliyati doirasida iqtisodiy fanlardan talabaning mustaqil ishining ahamiyati va rolini tavsiflab, uni ikki komponentga bo‘lish prizmasida ko‘rib chiqish mumkin, deb taxmin qilamiz. Shunday qilib, bir qator mualliflar talabalarning mustaqil ishi o‘zining tashqi va ichki tomoniga ega ekanligini ta’kidlaydilar.
Tashqi tomoni mustaqil ish shaklini belgilaydi, unga talabalarning barcha o‘quv faoliyatida o‘z o‘rnini beradi, shuningdek, uning turlarini aniqlashga imkon beradi. Talabalar mustaqil ishining tashqi tomoni hali uning mohiyatini aniqlab bermaydi, talabaning qanday ishlashini ko‘rsatmaydi, uning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va amalga oshirish jarayonini ochib bermaydi.
Binobarin, talabalar mustaqil ishining ichki asosi va mazmuni talabaning o‘z ehtiyojlari va motivlari bilan insoniy salohiyatining ichki manbalari bilan ifodalangan mustaqil faoliyati darajasidir.
Talabalar mustaqil ishlarini tashqi va ichki tomonlarga belgilangan taqsimot asosida muammoli sohalarni aniqlash alohida ahamiyatga ega.
Shuni hisobga olish kerakki, talabalarning mustaqil ishi ikki tomonlama, boshqacha aytganda, talaba mustaqil ishining ichki va tashqi tomonida yuzaga keladigan salbiy holatlar ham talabaga, ham o‘qituvchiga bog‘liqdir.
Talabalarning mustaqil ishlarining samaradorligi va samaradorligining bog‘liqligi o‘quv jarayonining ushbu juda muhim shaklining har ikki tomonining sifati va faol faoliyatiga sabab-oqibat munosabatlariga ega.
Ma’lumki, o‘qitishning asosiy shakllari – ma’ruza, seminar, amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari, maslahat darsi auditoriyada o‘tkaziladi. Ularni tashkil etish mavzular murakkabligi darajasiga, beriladigan axborot miqdoriga ko‘ra avvaldan rejalashtiriladi, o‘quv soatlari ajratiladi. Ishlab chiqarish amaliyoti auditoriyadan tashqarida o‘tkazilsada, unga ham avvaldan soatlar belgilanadi.
Bilim olish, maxsus malakaga ega bo‘lish talabalar dunyoqarashini shakllantirishda auditoriyada o‘tiladigan darslardan tashqari ular tomonidan bajariladigan mustaqil ishlar ham katta rol o‘ynaydi.

Mustaqil ish faoliyatida bilimlarni egallash bilan birga, ko‘nikmalarni shakllantirish ham mustaqil amalga oshiriladi.

Borgan sari ortib boradigan mustaqil tayyorlanish vaqtini samarali bo‘lishini ta’minlashda ikki narsaga e’tibor qaratish kerak:
A) mustaqil ish o‘qishning, aqliy mehnatning alohida turi.
B) axborotning asosiy qismini talaba mustaqil ravishda oladi. Ayniqsa, internetning kirib kelishi bilan uning doirasi yanada kengaydi.
Ta’lim berishning an’anaviy usullari orqali o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, faollikka o‘rgatish qiyin. An’anaviy ta’limda tushuntirish, so‘rash, mustahkamlash, baholash tartibiga amal qilinadi.
Bugungi kunda quyidagilar an’anaviy ta’limning kamchiliklari sifatida e’tirof etilmoqda:

• 
  ta’lim jarayonida o‘qituvchining ko‘proq faollik ko‘rsatishi, faqat tushuntirish, buyruq berish, o‘z so‘zini o‘tkazishga harakat qilishi;
  
• 
  ta’lim jarayonida o‘quvchilarga asosan nazariy bilim (ma’lumotlar) berilishi;
  
• 
  ta’limda majburiylik, nasihatgo‘ylik, qattiqqo‘llik, avtoritarizm tamoyillariga amal qilish;
  
• 
  o‘quvchilarning faollik ko‘rsatmasligi, faqat o‘qituvchining ma’ruzasini tinglashi va topshiriqlarni bajarishi, ularning mustaqil fikr yuritishga, tashabbuskorlikka o‘rgatilmasligi;
  
• 
  ta’limning o‘rtacha darajada bilim oluvchi o‘quvchilar uchun mo‘ljallanganligi.
  

Bugungi kunda ta’lim tizimida o‘qitishning interfaol usullari keng qo‘llanilmoqda. Bu usullar o‘quvchilarda mustaqil ta’lim olish malakasini shakllantirishni taqozo etadi. O‘qitishning interfaol usullari afzalliklarini quyidagilarda ko‘rish mumkin:

• 
  o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida teng hamkorlik o‘rnatiladi;
  
• 
  dars jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchining ichki motivasiyasiga tayaniladi: majburlab o‘qitilmaydi, o‘quvchi-talabalar tabaqalashtirilib o‘qitiladi;
  
• 
  ta’lim berishda o‘quvchi-talabalarning aqliy rivojlanganlik darajasi, qobiliyati e’tiborga olinadi;
  
• 
  o‘quvchi-talabalar ko‘proq mustaqil ta’lim oladilar;
  
• 
  ta’lim jarayonining ob’yekti o‘qituvchi emas, o‘quvchi hisoblanadi;
  

Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni, o‘qitishning interfaol usullarini qo‘llash o‘qituvchining ijodkorlik mahoratini, qolaversa, mas’uliyatini yanada oshiradi. Bundan kelib chiqadiki, yangi pedagogik texnologiyaning maqsadi o‘qitish emas, balki ularni mustaqil o‘qishga o‘rgatishdir. Demak, ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarda mustaqil ta’lim olish malakasini shakllantirishda, muhim omil hisoblanadi.
Talaba mustaqil ishlash ko‘nikmasini egallamasa, zamon talabi darajasidagi mutaxassis bo‘lib yetisha olmaydi, chunki talabaning o‘qish yillari davomida olgan bilimlarining ko‘p qismi u faoliyat boshlagunga qadar eskiradi, ko‘pgina bilimlar esa unutiladi. Bilimning eskirishi tez, axborot oqimi nihoyatda katta bo‘lgan hozirgi davrda mustaqil o‘qishga, o‘z ustida tinmay ishlash, izlanishga o‘rganish har bir mutaxassis uchun nihoyatda zarur.
Ta’limning kredit modul tizimi, ayniqsa, o‘qish jarayoniga kirib kelayotgan yangiliklar, axborot hajmining kattaligi talabalardan mustaqil ishlash va vaqtdan to‘g‘ri foydalanishni, uni tejash zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Bilim olish, maxsus malakaga ega bo‘lish, talabalarni dunyoqarashini shakllantirishda auditoriyada o‘tiladigan darslardan tashqari talabalar tomonidan bajariladigan mustaqil ishlar ham katta rol o‘ynaydi. Demak, talabalarning o‘z ustilarida mustaqil ishlashlarini tashkil etish muhim ahamiyatga ega.
Shu bilan birga, tajriba shuni ko‘rsatadiki, talabalarga mustaqil ish asoslarini o‘rgatishning qat’iy tizimi mavjud bo‘lmasa, bu ishga o‘qituvchilarning yagona yondashuvi bo‘lmasa, ko‘plab talabalar uchun mustaqil ishlash ko‘nikma va malakalari pastligicha qolmoqda. Shuning uchun talabalarga mustaqil ish asoslarini o‘rgatish muayyan tizim va yagona dastur bo‘yicha amalga oshirilishi kerak. Talabalarni faol, ijodiy mustaqil ishning ilmiy uslubi bilan qurollantirish ularning ta’lim muassasasida bo‘lgan birinchi kunlaridan boshlanishi va butun o‘qish davrida uzluksiz amalga oshirilishi kerak.
O‘qituvchining roli juda katta bo‘lishiga qaramay, ta’limning asosiy maqsadlariga, birinchi navbatda, o‘quvchilarning o‘z harakatlari natijasida erishiladi. Shaxsning mustaqil ravishda kerakli ma’lumotlarni izlay olishi, uning asosida kasbiy bilimlarni o‘zlashtira olishi, undan turli vaziyatlarda ijodiy foydalana olishi – bu bo‘lajak mutaxassis shaxsi sifatini tarbiyalaydi.
Ushbu qobiliyatni shakllantirish maqsadni belgilash, o‘z-o‘zini anglash, refleksli fikrlash, o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘zini bir butun sifatida ta’lim faoliyati sub’yekti sifatida rivojlantirish nuqtai nazaridan umumiy shaxsiy rivojlanishni o‘z ichiga oladi.
Iqtisodiy fanlardan talabalarning mustaqil ishini tashkil etish, birinchi navbatda, uning ahamiyatini tushunishga, talabalarni jalb qilishga qaratilgan bo‘lib, ular kasbiy tayyorgarlik jarayoni bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Vazifani hal qilish o‘quv jarayonida talabaning faol pozisiyasini shakllantirishga yordam beradi.