N. B. Adizova, R. X. Jumayev, R. A. Qo‘ldoshev, S. R. Ismatov ona tili o‘qitish metodikasi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oromiy yozuv
- Sug’d yozuvi
|
Jahon xalqlari yozuvlari.
Finikiy yozuv. Ushbu yozuvdan finikiylar, karfagentlar, qadimiy yahudiylar tomonidan Finikiya, Suriya, Falastin va qisman Misr, Kipr, Kiliniya (Kichin Osiyodagi viloyat), Karfagen kabi qadimiy davlatlar foydalanganlar. Finikiy yozuvga daxldor katibalar miloddan oldingi 2- 4 m: yilliklarda taalluqlidir. Bu yozuvning paydo bo‘lishi sarchashmasi haligacha aniq emas. Taxmin qilishlaricha finikiy yozuv qadimiy Qan’onining bo‘g’in va yo undosh yozuvi asosida vujudga kelgan. Finikiy yozuvda 22 ta undosh harf mavjud edi. Keyinchalik qattiq unlilar uchun maxsus alomatlar ishlab chiqildi. Keyinchalik qariyb hamma harfli va ovozli xatlar sistemasi, jumladan yozuvlarning ikki katta bo‘g’ini-yunon va oromiy yozuvlar, ham finikiy yozuvidan ibtido oldi. Oromiy yozuv . Ushbu yozuv undosh tovushlardan iborat bo‘lib, 22 ta harfi bor edi. Miloddan oldingi birinchi ming yillikning avvallarida finikiy yozuv zaminida vujudga keldi. Oromiy yozuvning qadimiy osori Var-Xadod (SHimoliy Siriya) va Zokir (Xamodan) kabilardir. Keyinchalik oromiy yozuvni boshqa somiy xalqlar-yahudiylar, oshuriylar, bobiliylar qabul qildilar. Miloddan oldingi 3-2 asrlarda ushbu yozuv bir necha soxada-yahudiy yozuvining murabba xili, palmir va nabatiy yozuvlariga bo‘lindi. Mazkur yozuv Vaynannahrda mixsimon bobil va akkad yozuvlari Haxomanishiylar davlati (imperiyasi) davrida ham oromiy yozuv mixsimon qadimiy fors yozuvi bilan baravar qo‘llangan. Jamshid taxtidan 500taga yaqin oromiy kotibalar yozilgan joy taxtachalar topilgan. O‘rta eroviy yozuvlarining aksariyati-pahlaviy, porsiy, sug’diy, monaviy, xorazmiy yozuvlari oromiy xatdan paydo bo‘lgan. 84 Sug’d yozuvi . Bu yozuv oromiy yozuv asosida eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda qadimiy Sug’d zaminida yaratilgan. U 23 alomatni o‘z ichiga olar edi. Sug’d yozuviga mansub birinchi yozma yodgorlik eramizdan oldingi I asrga taalluqlidir. Sug’d yozuvining alomatlarini birinchi bor frantso‘z olimi R.Goto transliterattsiya qilgan edi. Sug’d yozuvida avvallari bir-biriga ulardan harflar (ligatiralar) juda kam bo‘lgan. Har bir harf o‘zining alohida yozma shakliga ega bo‘lib, ularni bemalol bir-biridan farq qilish mumkin edi. VI asrning boshlariga “sutra yozuvi nomukammal finik sug’d yozuvi taraqqiy etdi va X asrda keng qo‘llandi. Bu yozuv bilan budda dinining yozma yodgorliklari yozilgan. Mukammal finik sug’d yozuvi sakkizinchi asrning o‘rtalarida vujudga keldi. Bu yozuv bilan Mug’ tug’i, Afrosiyob va Panjakent kabalar yozilgan. Siniq sug’d yozuvida ulardan harflar ko‘proq ishlatilgan va alomatlari bir-biridan farqlash ancha qiyin bo‘lgan. Mutaaxxir siniq sug’d yozuvi (bu yozuvni “uyg’uriy sug’d” yo “uyg’uriy” ham dedilar) IX-XI asrlarda taraqqiy etgan. Uyg’uriy yozuvida harflarni bir-biridan farq qilish uchun diakritik alomatlar (harflarning ustiyu ostida nuqta va alomatlar) qo‘llangan. diakritik alomatlarni ishlatish kitoblar ixtiyorida edi. Bu umumsug’d yozuvlaridan tashqari yana ikki xil sug’d yozuvi taraqqiy etgan edi. Bularning bittasida bixoriy va ikkinchisiga istaravshaniy nomini berish mumkin. Miloddan avvalgi II-III asrlarda shakllangan sug’d yozuvi o‘lkamiz madaniyati tarixida muhim rol o‘ynaladigani isbotlovchi dalillar juda ko‘p topilgan. Dalillarning guvohlik berishicha bu yozuv ijtimoiy va madaniy hayotning hamma sohalarida keng qo‘llangan. Shu murakkab jarayonda sug’d yozuvining tashqi shakli takomillasha borgan hamda uning ichki mazmuni-til tovush sistemasi tobora aniq ifodalash tomon o‘sa borgan, muayan orfografik normalar vujudga kela boshlagan. 85 Bu qadimiy sug’d yozuvi orqali eramizning boshlaridan to X-XI asrlarga qadar yozilgan ko‘plab hayot yodgorliklari bizgacha etib kelgan. Bu yodgorliklar orasida ko‘plab numizmatik materiallar (tanga yozuvlari) metall, sofol, yog’och, charm, qog’oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy maktublar, diniy, ahloqiy-falsafiy matnlarning parchalari, xo‘jalik huquqiy va diplomatik hujjatlar mavjud. Shunday noyob yodgorliklarning katta guruhi Panjakent yaqinidagi Mug’ tog’i terasidagi qadimgi qasr xarobarilaridan topilgan sug’d hujjatlaridir. Mazkur yodgorliklar majmuasi “Mug’ tog’i sug’d arxivi” deb nomlangan va o‘z ichiga VII asr oxiri VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni qamrab oladi. Bu hujjatlar sug’d podsholigiga tobe’ Panj hokimlari va amaldor ayollarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Agar istilosi kunlarida, xususan, 722-yilda Panj hokimi, bir muddat Sug’d podshosi taxtiga da’vogar sifatida ish ko‘rgan Devashtich boshliq guruh Mug’d tog’ida joylashgan mudofaa davriga chekingan. Shu sababli saroy hujjatlari qasrga keltirilgan. Tarix kitobi sahifalaridan ayonki, 722 yili arablar qasrni bosib olib, vayron qildilar. Mug’d qasri xarobalarida qolib ketgan sug’d arxivi oradan 1210 yil o‘tgach, 1932-1933 yillarda topilgan. Bu hujjatlar shu vaqt davomida ancha o‘rganildi, barcha matnlarning izohli nashrlari e’lon qilinmoqda va ularning til xususiyatlari o‘rganilmoqda. Qadimgi sug’d yozuvi bo‘yicha paleografik tadqiqotlar bajarilmoqda. Bir turkum sug’d hujjatlarining o‘zbek tiliga tarjimasi va izohlari 1992-yil Mirsodiq Is’hoqov tomonidan etildi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|