N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhə-
miyyəti.  Məqalənin  əsas  elmi  yeniliyi  ondan 
ibarətdir  ki,  bugünədək  erməni  və  gürcü  kil-
sələri,  monastırları  kimi  təqdim  olunan  tarixi 
abidələrin  xristian-türk  etnoslarına  aid  olduğu 
ilk dəfə bu yazıda sübuta yetirilir. Bildirilir ki, 
Qafqaz və Anadolunun bütpərəst məbədlərinin 
yerində  xristian  keşişlər  kilsə  və  monastırlar 
tikdirmişlər. 
Bu  tədqiqat  əsərindən  Azərbaycan  tarixi 
coğrafiyasına  aid  xəritələrin  tərtibində,  xalqı-
mızın  etnik  tarixinin  öyrənilməsində,  ensik-
lopedik  əsərlərin  və  dərsliklərin  yazılmasında 
istifadə oluna bilər. 
 
Ə D Ə B İ Y Y A T  
 
1.  Абhазиja  и  еě  hристiанскie  древности. 
М., 1887. 
2.  Бакрадзе  В.,  Бердzенова  Н.  Тифлис. 
СПб., 1970. 
3.  Патканов К.П. Ванские надписи и zна-
čение  иh  длja  истории  Пeреднеj  Азии  //  О  древнеj 
gрузинскoj hронике. Šifr № 3160 (AMEA Mər-
kəzi Elmi Kitabxanası). 
4.  Čубинаšвили  Г.Н.  Пеššернyе  монас-
тyри  Давидa  Gаредžи.  Тбилиси:  Iзд-во  АН 
GSSR, 1948. 
5.  Меššанинов I.I. Jaзyк vанскоj клино-
писи. Л., 1932. 2. 
6.  Капанcjaн  Гр.  Хаjaаса  –  kолyбел 
армjaн. Ереван, 1947. 
7.  Cаgарели  А.А.  Сведениja  о  памjaт-
никаh gрузинскоj писменности. СПb., 1804. Т. 1.  
8.  Меликсетбеков  Л.М.  Армjaнскаja 
ёпиgрафика  и  gрузинско-армjaнско-персидско-
уjgурскаja  мноgоjaзyčнаja  надпис  из  Мро-
валмта в Gаредže // Iзв. Iн-та jaз., iст. и mатер. 
kулт. Gруз. фил. АН СССР. Tiflis, 1940. Т. 6.  
9.  Пиотровскиj  Б.Б.  Iсториja  и  култура 
Урарту. Ереван, 1944.  
10.  Аноhин  А.В.  Материалy  по  šаман-
ству у aлтайcев. Л., 1924. 
11.  Дžанаšвили  М.G.  Cариcа  Тамара. 
Тифлис, 1900. 
12.  Gаgоšидзе  Ju.М.  Памjaтники  ранне-
антиčноj  ёпоhи  Ксанскоgо  уššелja.  Тбилиси, 
1964. 
13.  Бердзениšвили  Н.А.,  Дондуа  В.Д. 
Gрузиja  III–V  вв.  //  Оčерки  истории    СССР  III– 
IX вв. М., 1958.  
14.  Ioseлиани  Платон.  Род  кнjaзеj  Čала-
каевyh. Тифлис, 1866. 
15.  Šопен  I.I.  Iсториčескиj  памjaтник  Ар-
мjaнскоj  области  в  ёпоhу  еě  соединениja  s 
Россиjскоj iмпериej. СПб., 1852. 
16.  On  že.  Кавказ  и  еgо  обитатели.  СПб., 
1866. 
17.  Блеjhšтеjнер Роберт. Субарy древнеgо 
Востока  в  свете  изуčениja  Jaфетидов  //  Jaзyк  и 
историja. Л., 1936. T. 1. 
18.  Hоренскиj  Моисеj.  Iсториja  Армении. 
СПб., 1808. Č. 1. 
19.  Šор  Р.I.  К  вопросу  o  jaфетиčеско-ту-
реcком  jaзyковом  смеšении  //  Докl.  АН 
СССР. 1931. № 3. 
20.  Калонифонтибус  Iоанн,  de.  Сведение  о 
народаh Кавказа. Баку: Ёлм, 1980.  
21.  Меššанинов  I.I.  Введение  в  jaфетидо-
лоgиju. Л., 1929.  
22.  Марр  Н.Ja.  Определение  jaзyка  вто-
роj  катеgории  ahаменидскиh  клинообразнyh 
надписеj  по  даннyм  jaфетиčескоgо  jaзyко-
знаниja. СПб., 1914.  
23.  Мровели  Леонтиj.  Žизн  kартлиjскиh  cа-
реj. М.: Наука, 1979. 
24.  Левин Е.Б. Iзvлеčение отcов синаgоgи. 
СПб., 1866. Kn. 1. 
25.  Gреc Gенриh. Iсториja евреев. Одесса, 
1907. T. 2. 

CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ 
 
 
93 
26.  İbn  əl-Əsir.  Əl-kamil-fit-tarix.  Bakı: 
Elm, 1959. 
27.  Баскаков Н.А. Русские фамилии тjuрк-
скоgо происhоžдениja. М.: Наука, 1979. 
28.  Budaqov B.Ə., Qeybullayev Q.Ə. Gür-
cüstanda  türk  mənşəli  toponimlərin  lüğəti.  Bakı, 
2002. 
29.  Ренан  Ёрнст.  Iсториja  iзраилскоgо 
народа.  СПб.  T.  1.  Šifr  №  2750  (AMEA  Mər-
kəzi  Elmi  Kitabxanasının  nadir  nüsxələr  fondu; 
nəşr ili göstərilməyib). 
30.  Ioseлиани  П.  Описание  древности  Тифли-
са. Тифлис, 1866. 
31.  Кекелидзе К.С. Ётjuдy по истории древ-
неgрузинскоj литературy. Тбилиси, 1961. 
32.  Паgирěв  Д.Д.  Алфавитнйj  указател  к 
пjaтивěрстноj  карте  Кавказскоgо  краja.  Тифлис, 
1913. 
33.  Jaсyба Алла. Тjuркскаja топонимиja в 
народном  поётиčеском  творčестве  gреков-
урумов  Северноgо  Приазовja  /  Uluslararası  III 
folklor  konfransının  materialları.  Bakı:  Elm, 
2005. 
34.  Абуладзе  C.А.  Тjuркскиj  лексиčескиj 
материал  в  словаре  Сулhан  Саба  Орбелиани 
«Картули лексикони»: Автореф. dis. …канд. филol. 
наук. Тбилиси, 1964. 
35.  Iбн  Хордадбeh.  Сведение  о  Кавказе 
//  Сb.  materialov  dlja  opisanija  mestnostej  i 
pleměn Kavkaza. Тифлис. Vyp. 32 (il göstərilən sə-
hifə qopub – AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası). 
36.  Ёфендиев О. Территориja и gраниcy азер-
баjdžанскиh  gосударств  в  XV–XVI  вв.  // 
Iсториčескаja  gеоgрафиja  Азербаjdžана.  Баку: 
Ёлм, 1987. 
37.  Бердзениšвили 
I., 
Džаваhиšвили 
I., 
Džанаšиа С. Iсториja Gрузии. Тбилиси, 1946. T. 1. 
38.  Траčевскиj  А.  Древнjaja  историja. 
СПб., 1889. 
39.  Норов Авраам. Путеšествиe по свjaтоj 
земле в 1835 g. СПб., 1854.  
40.  Тураев  Б.А.  Остатки  fиникиjскоj 
литературy. СПb., 1903. 
41.  Родионов  В.G.  К  образу  лебедjа  в 
žанраh  čуваšскоgо  фолклора  //  Сов.  tjuрколо-
gиja. 1983. № 6. 
42.  Veissbach  F.H.  Die  Keilinchriften 
der Achämeniden. Leipziq, 1890.  
43.  Радлов В.В. Iз Сибири. М., 1989.  
44.  Валиhанов Čокан. Собрание соčинениj. 
Алма-Ата, 1984. T. 1. 
45.  Кузеев  Р.G.  Оčерки  историčескоj  ёт-
ноgрафии bаšкир. Уфа, 1957. T. 1.  
46.  Čурсин G.Ф. Оčерки по ётнолоgии Кав-
каза. Тифлис, 1913. 
47.  Олеариj  Адам.  Описаниja  путеšествиja 
в Московiju и čерез Московiju в Персиju. СПб., 
1896. 
48.  Курcиj  Ruf  Kвинт.  Iсториja  оb  Алек-
сандре Vеликом. СПб., 1750. T. 1. 
49.  Армениja  и  Рим.  Šifr  №  2765  (CНБ 
НАН Азербаjдžана). 
50.  Кулаковскиj  Juлиан.  Проšлое  Тавридy. 
Киев, 1914. 
51.  Rəşidəddin F. Oğuznamə. Bakı, 1992. 
52.  Ioseлиани  П.  Краткаja  историja  gрузин-
скоj cеркви. СПb., 1843. 
53.  Меššанинов I.I. Jaзyк vанскоj клино-
писи. Л., 1935. 2. 
54.  Gеографиčеско-статистиčескиj 
словар 
Россиjскоj iмперии. СПб., T. 2 (nəşr ili pozulub – 
AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası). 
55.  Iсториja  Армении  М.Hореnскоgо. 
СPb., 1809. 
56.  Fərzəliyev  Ş.  Azərbaycan  XV–XVI 
əsrlərdə. Bakı, 1983. 
57.  Малов  С.Е.  Памjaтники  древнетjuрк-
скoj писменности. М.; Л., 1951. 
58.  Ögel  Bahaeddin.  Türk  Mitolojisi.  An-
kara, 1971. C. 1. 
59.  Марр Н.Ja. О наčалноj истории Арме-
нии. СПб., 1897. 
60.  Čелеби Ёвлиja. Книgа путеšествиja. М., 
1983.  
61.  Булатов А.Б. Лиčнyе имена у древниh 
булgар // Oномастика Поволžja. Горкиj, 1971.  

İLHAMİ CƏFƏRSOY 
 
 
94 
62.  Пиотровскиj  Б.Б.  Iсториja  и  култура 
Урарту. Ереван, 1944. 
63.  On  že.  Ванское  cарство  (Урарту). 
М., 1959. 
64.   Марр  Н.Ja.  Išтар:  Jaфетиčескиj  сбор-
ник. Л., 1927. 
65.   On  že.  Кавказскie  племеннyе  наз-
ваниja и местнyе параллели. Пг., 1922. 
66.   Gрузинское  oбššество  iстории  и  ётно-
gрафии. Тбилиси: Меcниереба, 1987. 
67.   Bakuvi Əbdürrəşid. Abidələrin xülasə-
si  və  qüdrətli  hökmdarların  möcüzələri.  Bakı, 
1992. 
68.   Дžафарсоj  Iлhами.  Hаj  не  армjaне  // 
Азerbajdžaн  и    aзerbajdžaнcy.    Баку,    2008.  
№ 1–4.  
69.  Azərbaycan aşıqları. Bakı, 1983. 
70.   Марр  Н.Ja.  Gрамматика  čанскоgо 
(лазскоgо) jaзyка. СПb., 1910.  
71.   Kitabi-Dədə  Qorqud.  Bakı:  Yazıçı, 
1988. 
72.   Меššанинов  I.I.  Основнyе  наčала 
jaфетидолоgии.  Баку:  О-vo  obsled.  i  izuč. 
Азerbajdžaнa, 1926.  
73.   Hинc В. Gосударство Ёлам. М.: На-
ука, 1987. 
74.  Juсифов  Ju.Б.  Ёлам:  Соcиално-ёконо-
миčескаja историja. М.: Наука, 1968. 
75.  Волков  I.М.  Законy  vавилонскоgо 
cарja Hаммураpи. М., 1914. 
76.   Марр  Н.Ja.  Боgи  jaзyčескоj  Gрузии. 
СПb., 1901. 
77.   Дžафарсоj  Iлhами.  Древние  gорода 
Ана-Албании  //  Азerbajdžaн  и  aзerbajdžaнcy. 
Баку, 2012. № 1–2. 
78.   Адонc  N.T.  Армениja  в  ёпоhу  Juс-
тиниана. СПb., 1908. 
79.   Абеgjaн  М.H.  Iсториja  древнеар-
мjaнскоj литературы. Ереван, 1975. 
80.  Раgозина  З.А.  Iсториja  Мидии.  СПб., 
1903. 
81.   Арhимандрит  Iероним.  Библеjскаja 
археолоgиja. СПб., 1883. 
82.   Vəlixanlı N.M. IX–XII əsr ərəb coğra-
fiyaşünas  və  səyyahları  Azərbaycan  haqqında. 
Bakı: Elm, 1974. 
83.   Nəfisi Səid. Babək. Bakı, 1940.  
84.   Роллен.  Древнjaja  историja.  СПb., 
1751.  
85.  Раgозина  З.А.  Iсториja  Ассириi.  СПb., 
1902. 
 
 
 
ILHAMI JAPHARSOY 
 
CHRISTIAN-TURKIC MONUMENTS  
OF SOUTH CAUCASUS AND EASTERN ANATOLIA  
 
S u m m a r y  
 
In the article have been discussed such a problem that a  majority of churches and cloisters 
of  South  Caucasus  and  Eastern  Anatolia  were  constructed  by  Turkic-Christian  kins.  These 
temples  are  David  Garaja`s  cavern-cloister,  Tibet  church,  Bata  cloister,  Dizag  cloister,  Gogol 
cloister, Injalar church and others. 
On  the  walls  of  the  cavern  –  cloister  Mroval-mta,  which  is  included  in  David  Garaja 
complex there are prayers in six languages. One of these prayers was written in Turkic  language 
with the help of Uigur alphabet. 

CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ 
 
 
95 
The text of this prayer is the following: Ari tanqri, ari acalses, ari yuca, İisa ki xaça çəktənk, 
rahmat  galgil  biza  (Pure  God,  clear,  serene  and  immortal,  blameless  and  great  Jesus,  who  was 
crucified, forgive us). 
 
Key  words:  temple,  church,  Semitic  languages,  Jathetic  languages,  pantheon,  chronicle, 
ethnonym 
 
 
 
ИЛЬХАМИ ДЖАФАРСОЙ 
 
ХРИСТИАНСКО-ТЮРКСКИЕ ПАМЯТНИКИ  
ЮЖНОГО КАВКАЗА И ВОСТОЧНОЙ АНАТОЛИИ 
 
Р е з ю м е  
 
В  статье  утверждается,  что  значительная  часть  церквей  и  монастырей  Южного  Кав-
каза и  Восточной  Анатолии была возведена  христианско-тюркскими родами.  Это пещера-
монастырь Давида Гареджи, церкви Тибет, Инджа, монастыри Бата, Дизаг, Гогол и др. 
На стенах пещерного монастыря Мровал-мта, входящего в комплекс Давида Гареджи, 
высечены  молитвы  на  6  языках.  Одна  из  этих  молитв  написана  на  тюркском  языке  с  по-
мощью уйгурского алфавита: «Ari tanqri, ari acalses, ari yuca, İsa ki xaça çəktənk, rahmat gal-
gil biza» ‘Чистейший Бог, ясный, светлый и бессмертный, беспорочный и великий Иисус – 
тот, который распят на кресте, помилуй нас!’ 
 
Ключевые  слова:  храм,  церковь,  семитские  языки,  яфетические  языки,  пантеон, 
летопись, этноним 
 
 
 
Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – aparıcı elmi 
işçi, f.e.d. 
 
e-mail: [e-mail] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

İLHAMİ CƏFƏRSOY 
 
 
96 
Çapa təqdim edən 
Tofiq Hacıyev – 
«Türkologiya» jurnalının  
baş redaktoru, 
İsmayıl Məmmədli – 
«Türkologiya» jurnalının 
sahə redaktoru 
 
 
Məqalənin redaksiyaya  
daxil olma tarixi  
 
 
2.VII.2014 
 
Təkrar işlənməyə 
göndərilmə tarixi 
 
13.II.2015 
Çapa göndərilmə tarixi 
18.V.2015 
 
________ 
 
 

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 2 
2015 
 
 
 
 
 
 
R E S E N Z İ Y A L A R  
 
 
 
«DƏDƏ QORQUD KİTABI»: TARİXİMİZİN İLK YAZILI DƏRSLİYİ 
Bakı: Elm və Təhsil, 2014. 344 s.  
 
 
Türk dünyasının, qədim öğuzların ölməz 
xəzinə əsəri olan «Kitabi-Dədə Qorqud» şifahi 
xalq  yaradıcılığının  nadir  incilərindən  olub, 
tariximizin,  mədəniyyətimizin,  ədəbiyyatımı-
zın, tarixi köklərimizin ən tutarlı qaynağı kimi 
dünya miqyasında öyrənilən qüdrətli söz sənəti 
abidəsidir.  Bu  abidə  elmi  mətn,  dil,  ədəbiyyat, 
poetika, tarix, etnoqrafiya, coğrafiya kimi müx-
təlif  istiqamətlərdə  tədqiq  olunur,  onun  motiv-
lərində  onlarla  əsərlər  yazılır.  Lakin  «Dədə 
Qorqud  kitabı»  elə  bir  tükənməz  xəzinədir  ki, 
hər  dəfə  bu  xəzinəni  tədqiqata  cəlb  edəndə 
oradan  daha  yeni-yeni  incilər  üzə  çıxır.  Odur 
ki,  akad.  Tofiq  Hacıyevin  yeni  nəşr  olunan 
«“Dədə  Qorqud  kitabı”:  tariximizin  ilk  yazılı 
dərsliyi»  əsəri  zəngin  müddəaları,  elmi  dəyəri 
ilə  türkologiyada  mühüm  hadisələrdən  hesab 
edilməlidir.  Çünki  araşdırmalardan  aydın  olur 
ki,  abidələrin  tədqiqi  türk  dillərinin  formalaş-
ma,  inkişaf  tarixinin  müəyyənləşdirilməsində 
açar  işini  görür.  Ona  görə  ki,  xalqın  tarixi 
onun  kitabələrində,  abidələrində  nəsildən-nə-
silə  ötürülür.  «Dədə  Qorqud  kitabı»  da  şumer 
dastanları  kimi  tarixin  dərinliklərini  özündə 
əks  etdirir.  Akademikin  qeyd  etdiyi  kimi,  bu-
rada  Azərbaycanın  sənədlərdə  təsdiq  olunan 
tarixi  coğrafiyası  var,  Azərbaycanın  milli-et-
nik  mənşəyi  –  oğuz-qıpçaq  kökü  göstərilir, 
əski  xaqan  və  şah  idarə  üsulundan  ibarət  qə-
dim  türk  dövlət  quruculuğu  əks  etdirilir,  ordu 
quruluşu və hərb-döyüş sistemi, ölkənin demo-
qrafik  vəziyyəti,  dilimizin  lüğət tərkibi, qram-
matik quruluşu ilə tarixin çox dərinliyə getdiyi 
təsdiqlənir.  Məhz  bundan  çıxış  edərək  müəllif 
«Kitabi-Dədə  Qorqud»  qəhrəmanlıq  dastanını 
tariximizin  yazılı  dərsliyi,  ilk  dərsliyi  hesab 
edir. Türkoloqun qeyd etdiyi kimi, «bu dərslik 
millətimizin tarixi-etnoqrafik damğası  və  ailə-
əxlaq məcəlləsi sayılır. Bu dərslik qəhrəmanlıq 
salnaməmizdir,  həm  də  bədii  ədəbiyyatımızın 
yazılı başlanğıcıdır»  (s.4), ədəbiyyat belə olar 
təsdiqinin  təsdiqidir,  bədiiliyin  kamillik  örnə-
yidir,  «bədiilik  belə  olar»  –  deməyə  haqq  ve-
rir,  dilimizin  qədim  gözəlliyinin  güzgüsüdür. 
Kimlik  vəsiqəmizdir,  bizi  biz  edən  keyfiy-
yətlərin  toplusudur  (s.4).  Bununla  da  dastanın 
tarixi  mahiyyəti,  özündə  tarixin  ən  qədim  qa-
tını birləşdirən möhtəşəm bu abidə türk xalqla-
rının, o cümlədən Azərbaycan xalqının tarixini 
öyrənmək ücün əvəzsiz bir xəzinədir.  
Əsərdə  birinci  növbədə  dastandakı  hadi-
sələrin  konkret  coğrafiyasının  müəyyənləşdir-
mək üçün türkologiyada olan fikirlər nəzərdən 
keçirilərək yazılır ki, dünya qorqudşünaslığının 
yaranmasında və inkişafında əvəzsiz xidmətləri 
olan, abidənin bütün problemlərinə kamil bələd 

R E S E N Z İ Y A L A R  
 
98 
olan  V.Bartoldun  sözünün  mötəbərliyinə  şüb-
hələnmək qeyri-elmi görünərdi. «Qopuz çalan, 
nəğməkar – şaman Qorqudun haqqındakı əfsa-
nənin  mənşəyi  necə  olur-olsun,  Qorqudun  adı 
ilə bağlı bu epik silsilə, çətin ki, Qafqaz mühi-
tindən  kənarda  yaradıla  bilərdi.  Müəllif  doğru 
olaraq qeyd edir ki, dastandakı hadisələri kon-
kret coğrafiyadan uzaqlaşdırıb Türküstan (Orta 
Asiya),  Anadolu  və Qafqaz koordinatları  içində, 
Sırdərya, Dəclə və s. Qara dəniz sahilləri arasında 
labirint düzəldənlər  var (s.50, 255–359). Bu  hal-
da  dastandakı  hadisələrin  real  hərəkət  xətti 
əsas götürülmür. Türkoloq  isə reallıqlara əsas-
lanaraq  dastanda  baş  verən  hadisələrin  məka-
nını  aydınlaşdırır.  Tarixən  türklərin  yaşadığı 
ərazilər  yer  adları,  toponimlər  əsasında  müəy-
yənləşdirilərək  yazılır:  «“Dədə  Qorqud  kita-
bı”ndakı tarixi hadisələrin və bədii süjetin coğ-
rafiyası barədə, mübahisə olsa da, ümumi fikir 
birliyi  vardır. Şübhəsiz, dastan konkret  bir  za-
man  kəsiyində  yaranmadığı  kimi,  onu  mütləq 
coğrafi  koordinata  yerləşdirmək  zorakılıq  sa-
yılardı. Bu, oğuznamədir; oğuzlar tarixən müx-
təlif  ərazilərdə  dövlətlər  yaratdığından  burada 
oğuzların tarixi  coğrafiyasının  izləri görünmə-
lidir.  Oğuzların  tarixi  coğrafiyası,  Sibiri  çıx-
maqla,  təxminən  bugünkü  türk  dövlətlərini 
əhatə  edir.  Həmin  coğrafiyada  çoxlu  oğuzna-
mələr  yaranmışdır.  Əlimizdə  olan  əsər,  deyil-
diyi  kimi,  məhz  Azərbaycan  oğuznaməsidir» 
(s.12).  Bununla  da,  dastanın  fiziki-relyef  coğ-
rafiyası  haqqında  fikirlər  təhlil  edilir,  qorqud-
şünasların fikrinə əsaslanaraq yazılır ki, həmin 
coğrafiya tarixi bugünkü Azərbaycandır.  
Əsərdə  dastanın  yazıya  alınma  tarixi  də 
çox  dəqiq  şəkildə  əsaslandırılmışdır.  Məlum-
dur ki, əldə olan mənbələrdə, xüsusən Türkiyə 
qorqudşünaslarının  fikrincə,  dastanın  Drezden 
nüsxəsi  XVI  əsrin  yazı  nüsxəsi  sayılır.  Bunun 
səbəbləri əsərdə dəqiqləşdirilərək yazılır ki, dil 
faktları da həmin tarixi göstəriciləri təsdiqləyir 
ki,  hadisələr  islamdan  əvvələ  gedir.  Ümu-
miyyətlə,  Türkiyə  qorqudşünasları  dastanların 
XIV–XVI  əsrlərdən  əvvəl  yarandığını  qəti 
rədd  edirlər.  Müəllif  bunun  səbəblərini  aydın-
laşdıraraq  yazır  ki,  qədimliyə  şübhə  edən  tür-
kiyəli mütəxəssislər, görünür, abidənin içindən 
çox,  əlyazmanın  üstünü  əsas  götürürdülər. 
Drezden nüsxəsinin üstündə belə bir qeyd var: 
«Tarixi-vəfati-Osman – sənə 993» (1584 mila-
di).  Bu  rəqəm  birinci  növbədə,  əldəki  əlyaz-
manın  köçürülmə  tarixi  haqqında  düşüncə  do-
ğurub,  sonra,  ümumiyyətlə,  yazıya  almanın 
dövrü  –  əldə  olunan  ilkinliyi,  yoxsa  keçmiş 
nüsxədən köçürülmüş olması barədə mübahisə 
açıb və nəhayətdə söhbət dastanların yaranma-
sı, boyların tamamlanması fikrinə qədər böyü-
yüb.  Müəllif  Azərbaycan  qorqudşünaslığında 
isə  əldə  olan  Drezden  nüsxəsinin  XI  əsrdəki 
yazıdan  köçürülməsini  əsaslandıraraq  qeyd 
edir  ki,  Drezden  nüsxəsinin  sonunda  təmmət 
sözündən  aşağıda  butalar  arasında  uyğur  yazı 
üsulu  ilə  alt-alta  ərəb  rəqəmləri  ilə  466-cı  mi-
ladi  1074-cü  ildə  yazılmış  nüsxədən  köçürül-
məsini  hifz  edən  tarixi  mənbədir.  Xüsusən 
uyğur  yazı  üsulunu  əks  etdirməsi  təsadüfi  de-
yildir.  Bu  dövr  türk  tarixində  uyğur  mədəniy-
yətinin  renessansıdır.  Deməli,  uzun  əsrlər  boyu 
şifahi  yaşayan  bu  oğuznamə  həmin  yüksəlişlə 
bağlı yazıya ilk dəfə alınmış, ya da daha əvvəllərə 
aid  bir  nüsxədən  köçürülmüşdür.  Məlumdur  ki, 
aparılan  araşdırmalar  dastanın  tarixini  şumerlərə 
qədər aparır. Lakin dastanın  yazılı tarixinin stan-
dartlaşdırılmasını  tənqid  edərək  müəllif  yazır: 
«Bu  bizim türk tariximizi əsrlərin,  minillərin də-
rinliyindən  eramızın  IX–XI  əsrlərinə  gətirməklə 
tariximizi,  əcdadımızı  cavanlaşdırmağa,  yəni 
bizi  tarixsizləşdirməyə  çalışan  bəzi  üzdəniraq 
tarixçilərimizin hərəkətləri qədər mürtəcə dav-
ranışdır.  Bu  “Kitab”  –  dərsliyimizin  1300  illi-
yini qəbul etmiş dünya mədəniyyətinə etimad-
sızlıqdır,  bu,  qədim  və  zəngin  tariximizin  üs-
tündən qələm çəkənlərin sözüdür» (s.7).  
Dastandakı  oğuzun  tarixi  keçmişi,  mifo-
loji  düşüncəsi,  adət-ənənələri,  antropoloji  əla-
mətləri  haqqında  tarixi-elmi  bilik  sistemli  şə-
kildə təhlil edilir. Bununla yanaşı dövlətdə, cə-
miyyətdə kult anlayışı önə çəkilir və dövlət ilə 

R E S E N Z İ Y A L A R  
 
99 
ailə  kultlarının  bir-birini  tamamlaması  xüsusi 
vurğulanır.  Dastandakı  məlumatlardan  çıxış 
edilərək  Azərbaycan  oğuzlarının  antropoloji 
quruluşu  kitabda  geniş  şəkildə  izah  edilərək 
yazır:  «Boyda  Qalın oğuz  xalqının  antropoloji 
quruluşu barəsində məlumat var – bu, vacib ta-
rixi detaldır. Dirsə xanın qadınının görünüşün-
dən  bir  cizgi:  “Qara,  qıyma  gözləri  qan-yaşla 
dolu”; Həmin ana oğlu Buğaca belə xitab edir: 
“Qara  qıyma  gözlərin  uyğu  almış,  açqıl  axı”; 
Dirsə  xan  oğluna  söylər:  “Ağ  üzlü,  ala  gözlü 
gəlinlər gedərsə, bənim gedir”» (s.157). Aydın 
olur ki, bu xalqın içində qıpçaq (qıyma göz) və 
oğuzlar  (ağ  üzlü,  ala  gözlü)  mövcuddur.  Ba-
yandır  xanın  ağ  meydanındakı  buğa  döyüşü 
göstərir ki, bugünkü toreodor yarışlarının sələ-
fi yerinə görə, türk – oğuz eli olub. Hətta oğuz 
cəmiyyətində  qadına  –  anaya  münasibət  də 
dastanın ilk boylarından məlum olur.  
Tədqiqatda Qorqudun kimliyi, tarixi şəx-
siyyət olub-olmaması kimi mübahisəli məsələ-
lər öz  həllini tapmışdır. Əslində orta əsr tarix-
çiləri  Qorqudu  tarixi  şəxsiyyət  kimi  təqdim 
etmişdilər.  Əlbəttə,  «Dədə  Qorqud  kitabı»nda 
tarixilik  var.  Tədqiqatçıların  qeyd  etdiyi  kimi, 
monqolaqədərki  hətta  islamaqədərki  oğuzların 
ictimai  həyat  mənzərələrinin  öyrənilməsində 
dastanda əksini tapan faktlardan elmi məlumat 
kimi mütləq  istifadə etməliyik. Həmin ölçü ilə 
Qorqud şəxsiyyəti də, fikrimizcə, tədricən mü-
əyyənləşib, tarixi və etnik funksiyaları ümumi-
ləşdirilib tanıdığımız Dədə Qorqud portreti ya-
ranmışdır.  Əslində  tarixi  şəxsiyyət  olub-olma-
ması  ilə  bağlı  mübahisələrdən  əsasını  «Dədə 
Qorqud»un  müəllifliyi  və obraz  xüsusiyyətləri 
ilə əlaqədar olan məsələdir. Onun dilində olan-
lar Dədə Qorqud obrazı  haqqında  mübahisələr 
yaradır. Ən çox da «Dədə Qorqud»u aktuallaş-
dıran  dastanın  Drezden  nüsxəsində  «Kitabi 
Dədə-Qorqud» adlandırılmasıdır. Vatikan nüsxə-
sində  isə dastan  «Hekayəti – Oğuznameyi – Qa-
zan  bəg  və  qeyri»  adlanır.  Müəllifin  fikrincə, 
Qorqud  sözünün  ilkin  semantikasında  ‘ünvan’ 
ifadə  edilib,  həmin  «Qorqud»  ünvanı  «Kitab» 
yarananda  o  qədər  arxaikləşmişdi  ki,  ona  baş-
qa  Dədə  titulu  qoşulmuş  və  Dədə  Qorqud  ol-
muşdur.  Göründüyü  kimi,  ünvan  titul  kimi 
uzun  yol  keçmiş,  dastanda  artıq  xüsusi  ismə 
çevrilmişdir.  Türkün  tarixi,  etnik  yaşayış  tərzi 
ilə  bağlı  obraz  anlayışlar  içərisində  Qorqud 
daha  çox  ümumtürk  məzmunu  daşıyanlardan-
dır. Ona görə də etnosun düşüncəsində Qorqud 
buna  hər  cəhətdən  kömək  olan  qüvvə  kimi 
mövcud olub. Qorqudun tarixi varlığı vəzir – tan-
rı – peyğəmbər – övliya – baxşı – ozan mərhələ-
lərini  keçə-keçə,  yəni  tarixi  funksiyaları  yaşaya-
yaşaya  obrazlaşdırılması  təhlil  edilərək  yazılır: 
«Deməli,  etnosun  yaddaşında  Qorqudun  ilk 
Tanrı,  onun  ardınca  da  peyğəmbər  xislətləri 
hələ  yaşayır  və  o  keyfiyyətləri  xalq  müxtəlif 
transformasiyalarla  öz  əfsanə  yaradıcılığında 
yaşadır. Bütün bu anlayışlar sistemi əsas verir, 
deyək  ki,  “qorqud” sözü  vaxtilə  xanlıq-xaqan-
lıq  sistemində  titul  olmuşdur.  Bu  titul  sözün 
mənşəyindəki  “qorumaq”  məzmununa  bağlan-
mışdır.  “Qorqud”  sözü  peyğəmbər  mənasının 
bazasında  qoruyan,  hifz  edən,  himayə  edən 
anlayışını əks etdirən bir titul kimi işlənmişdir. 
Bu titulu daşıyan şəxs öz ağlı, fövqəladə idrakı 
ilə  dövləti, dövlətçiliyi,  hökmdarları  və  demə-
li, vətəni, xalqı bəlalardan, hücumlardan qoru-
yub saxlamışdır» (s.140).  
Müəllif  onu  da  qeyd  edir  ki,  Dədə  Qor-
qud  qəbirlərinin  türkün  müxtəlif  coğrafiyala-
rında  səpələnməsi  göstərir  ki,  həqiqətən  bu 
qorqudlar  müəyyən  dövrlərdə,  müxtəlif  regi-
onlarda yaşayıblar, bunlar Qorqud titullu şəxs-
lər  olublar.  Deməli,  qəbirlərin  olması  onların 
sahiblərinin mövcudluğundan xəbər verir, yəni 
gəncliyində Qorqud oğuz alplarından olmuş, at 
çapıb, qılınc işlədib, qocalanda müdrikliyi alp-
lığını üstələyir.  
Tədqiqatda önə çəkilən məsələlərdən biri 
də  qədim türk  cəmiyyətinin  real təsvirinin  ve-
rilməsidir ki, bununla da dastan tarixi mənbəyə 
çevrilir.  Bu  tarix  türkün  tarixi  dövlətçiliyinə, 
etnik  psixologiyasının  dini  inanc  düşüncəsini, 
ailə quruluşu, təbiət-iqlim  mənsubiyyətini tam 

R E S E N Z İ Y A L A R  
 
100 
şəkildə  əks  etdirir. Tarixilik  baxımından, döv-
lətçilik kamilliyi valideynlər, anaya münasibət, 
ana  kultunun  türkün  tarixi  taleyində  həlledici 
sübut  olunması,  ailə  namusunun  oğuz  elində 
ümumi  əxlaq  norması  şəklində  saxlanması 
faktları  sübut  edir.  İctimai-siyasi  davranışla-
rından aydın olur ki, dastanlarda feodalizm qu-
ruluşu  hökm  sürür.  Ancaq  qəbilə  və  quldarlıq 
nişanələri  də  hiss  olunur.  Bu  o  deməkdir  ki, 
boyların  tarixi  daha  qədimlərə  gedir,  həm  də 
boylar  müxtəlif  zamanlarda  yaranıb.  Əsərdə 
belə  ifadələr  önə  çəkilir:  Oğuz  zamanında  bir 
yigit ki, evlənsə, oq atardı. Oqı nə yerdə düşsə, 
anda  gərdək  tikərdi;  Ol  zamanda  bəglərün 
alqışı alqış, qarğışı qarğış idi; Ol zamanda bir 
oqlan  baş  kəsməsə,  qan  dökməsə,  ad 
qoymazlar  və  s.  Bununla  da  əsaslandırılır  ki, 
boylardakı  oğuz  dövlətlərindən  daha  əvvəlki 
dövrlər,  oğuzun  24  tayfaya  ayrılmadığı  vaxt-
lar,  oğuzun  monolit  olduğu  zamanlar,  hətta 
dastandakı  halında  bir  dövlət  olsa  da,  İç  və 
Daş  oğuzlara  ayrılmadığı  dərinliklər  var  imiş. 
Maraqlıdır ki, boylar içində daha qədimliyi  ilə 
səciyyələnən  «Bamsı  Beyrək»  boyunda  həm 
övlad  doğulması  üçün  alqış-dua  məqamı  var, 
həm də Beyrək oxunu atır, düşən yerdə gərdək 
qurdurur.  Xüsusən  əsərdə  oğuzun  dövlətçiliyi 
zəngin  faktlarla  əsaslandırılaraq  yazılır:  «Ay-
dındır  ki,  oğuz  dövləti  bəyliklərdən  ibarətdir. 
Bu  bəyliklərin  hamısı  bir  mərkəzə  tabedir. 
Dövlətin başçısı xanlar xanıdır. Xanlar xanı ən 
böyük vəzifədir. Burada, ümumiyyətlə, dastan-
da  bəzən  xan  və  bəy  titullarının  üst-üstə  düş-
düyünü  görürük»  (s.31).  Xüsusən  əsərdə  qeyd 
edildiyi  kimi,  ikinci  boyda  hadisə  böyüyür, 
tayfa-bəylik  çərçivəsindən  çıxır.  Bu  boyda 
qəhrəman Qazan xandır. O, Dirsə xanla müqa-
yisədə daha nüfuzludur, daha dövlətlidir, daha 
igiddir.  Məlumdur  ki,  tarixən  şəxsin  mövqeyi 
yüksək olduqca onun titul-təyinləri artır. Bura-
da, ümumiyyətlə, türkün etnik-tarixi anketi əks 
olunur. Qazan, birinci, Salur adı  ilə təyinlənir. 
Bu onun tayfasının adıdır – salur oğuz tayfala-
rından biridir. Sonra atası ilə təqdim edilir, ki-
min törəməsidir – Ulaşın oğludur. Tulu quşun 
yavrusu  (sevimlisi)  –  bu,  görünür,  totem  söy-
kənəcəyi olmalıdır;  valideyndən  – atadan son-
ra məhz totem mötəbərliyi gəlir. Maraqlıdır ki, 
bu  da  ata  kultunun  çox  qədim  yaradıcılıq 
məhsulu  olmasını  göstərən  detallardan  biridir. 
Dastanda  islam  ideologiyasına  xüsusi  diqqət 
verildiyindən  bu  totemçilik  izi  donuq  halda 
qalır. Bununla da türkün adət-ənənəsi, etnoqra-
fiyası  aydın  şəkildə  verilir.  Müəllifin  göstər-
diyi kimi, dastanda etnoqrafik tariximizin  qiy-
mətli  örnəklər  var:  yas  və  toy  mərasimləri  in-
cəlikləri  ilə  təsvir  olunur.  Yasda  ağ  soyunub 
qara geyinirlər – hətta bu gün həmin adət qar-
ğış  şəklində  bizə  çatıb:  qara  geyib,  göy  çalas-
san  (alnına  göy  rəngli  çalma  bağlamaq).  Bu 
boyda  bədiilik  əvvəlkilərdən  çox  güclüdür. 
Burada  gözəl  təbiət  təsvirləri,  ov  səhnələri, 
mərasim  oyun-yarışları  yüksək  bədii  dillə 
verilir.  
Əsərdə o da xüsusi vurğulanır ki, türk öz 
uşağını  düşmənə  cavab  verən  pəhləvan  yetiş-
dirdiyi kimi, həm də ata-anasına sinən, sevgili-
sini  kövrək  hissələrlə  sevən  zərif  ürəkli  insan 
kimi tərbiyə edilir. Türk vəhşi pəhləvan hazır-
lamır,  insan  sifətli,  mələk ürəkli  igid  böyüdür. 
Türkün  kəsən-doğrayan  sərt  qılıncı  və  sevən, 
kövrək ürəyi olur. Türk demokratiyası bu ürəyi 
döyündürən  ictimai  mühitin  məhsuludur.  Bu 
şeir-nəğmə hər boyda məhz şadlıq  məqamında 
deyilir.  Halbuki  bunun  məzmunu  kədərlidir. 
Deməli, oğuz öz qoca müdriki Dədə Qorqudun 
şeiri və qopuzu ilə şadlıq məclisində də ölümü 
yada  salıb  cəmiyyətini  tərbiyə  edirmiş;  bu 
şadlıq melodiyasının kədəri ilə həyatın, dünya-
nın  gəlişinin-gedişinin  təhlilini  vermiş,  oğuz 
cəmiyyətinin ölənin qəm matəmi  ilə üzülməyə 
yox, yaşamağa, həyatın bərkinə – əzabına döz-
məyə  hazırlayırmış.  «Dədə  Qorqud  kitabı»nın 
bədii oğuz həqiqəti budur.  
Boyların  müstəqil  dastanlar  şəklində 
müxtəlif dövrlərdə, hətta bir-birindən uzaq əsr-
lərdə  yaranması  boylardakı  qeyri-ardıcıllıqda, 
hadisələr arasındakı anaxronizmdə də görünür. 

R E S E N Z İ Y A L A R  
 
101 
Tədqiqatda  dastanda  oğuz  elinin  ətraf  dövlət-
lərlə  münasibətində  diqqəti  çəkən  spesifik 
məqamlar  da  araşdırılır.  Doğrudur,  boyun  dö-
yüşü  dastanda  dövlətlərarası  müharibədir,  gö-
rünür  ki,  oğuz  xarici  düşmənə  asan  qalib  gəlir. 
Xüsusi vurğulanır ki, oğuz öz qonşularına qız ve-
rir,  onlardan  qız  alır,  ən  çox  müharibə  apardığı 
qonşu  dövlətin  başçısı  Şöklü  Məlikdir  –  Şöklü 
türklərdə  kişi  adı  kimi  işlənir.  Təbii  ki,  xalqın 
tarixini  əks  etdirən  dil  etiketlərindən  biri  antro-
ponimlər  sistemidir.  Antroponim  sisteminin 
dini  mənsubiyyətlə  birbaşa  əlaqəsi  var.  Düş-
mən tərəfdən Qıpçaq Məlik – sərkərdənin adı-
nın  çəkilməsi  də  göstərir  ki,  oğuzun  qonşulu-
ğundakı ərazidə qıpçaq türkləri  yaşayır. Oğuz-
ların  onlara  kafir  deməsi  də  özünü  doğruldur, 
çünki  islamı  ilk qəbul edən  Azərbaycan öğuzları 
idi, qıpçaqlar isə XII əsrin ikinci yarısından sonra 
qəbul  ediblər.  Bununla  da  dastanın  Azərbaycan 
oğuznaməsi olması faktlarla aydınlaşdırılır.  
Boydakı obrazların aydın  portretləri  var. 
Bu  portret-obrazlarla  həm  xarici  cizgilər,  həm 
də  şəxsiyyət,  daxili  məzmun  birgə  oxunur. 
Bunlar  bir  azacıq  mübaliğə  ilə  real  türk 
pəhləvanlarıdır və relyefli, aydın və sərt cizgili 
bədii  obraz-portretlərdir.  Bu  portretlərin  ciz-
gilərindən aydın olur ki, hər biri vaxtilə Buğac 
kimi  göstərdiyi  bir  rəşadətə  görə  ad  və  bəylik 
alıb.  Boydakı  düşmən  də  –  Şöklü  Məlik  də 
mükəmməl  obrazdır.  Qazan  xanın  qadınına 
sığraq sürdürmək, qadını aşkar etmək üçün oğ-
lunun  ətindən  anaya  qara  qovurma  bişirmək 
təklifləri  göstərir  ki,  Şöklü  Məlikin  düşmən-
çiliyi  güclü  psixoloji  qisasçılıq  üstündə  durur. 
Bu  dastanın  mükəmməl  bədiilik  əlamətlərin-
dəndir ki, düşmən aciz verilmir.  
Müəllifin  qeyd  etdiyi  kimi,  boyda  islam 
yamaq  kimi  seçilir,  süjetə  sxematizm  verir. 
Belə  ki,  dastanın  bir  çox  boyları  islamiyyətin 
qəbulundan  əvvəl  yaranmışdır.  Əsərin  müsbət 
qütbünü  təşkil  edən  kütlə  və  obrazlar  müsəl-
man kimi qələmə verilir. Müəllifin qeyd etdiyi 
kimi,  burada  şamanizm,  totemizm  əlamətləri 
də diqqəti cəlb edir. Belə ki, dastanda ozan və 
yozan  sözləri  arasında  uyğunluq  vardır  ki,  bu 
da  aşkar  şamançılıqdır.  Ancaq  qəhrəmanın 
ölümü  ilə  onun  atını  öldürürlər.  Qəhrəmanın 
qüdrətini  göstərmək  üçün  onun  mənşəyini 
qeyri-insan  başlanğıcına  –  totemə  bağlayır, 
heyvan və quşlarda mübarək xasiyyətlər görür-
lər.  Müəllif,  faktlara  əsaslanaraq  xüsusən  Ba-
sat  və  Bəkir  obrazlarını  totemizmilə  əlaqələn-
dirən  fikirləri  təsdiqləyir  və  qeyd  edir  ki,  bu 
boylar  müxtəlif  dini  inamlar zamanı  yaradılıb. 
Bununla yanaşı onu da göstərir ki, XI–XII əsr-
lərdə  tamamlanma  zamanı  islam  ideologiyası 
baxımından  ümumiləşdirmələr  aparılaraq  mü-
əyyən əlavələr edilmişdir.  
Boyda  ticarət  tariximiz  haqqında  məlu-
mat  var,  qiymətli  alver  məlumatı,  ticarət  ter-
minləri  (dan-dansuq,  məzəndə  və  s.  ),  ticarət 
coğrafiyası  (Ruma  səfər)  diqqəti  çəkir.  Aydın 
olur  ki,  oğuz  elinin  zəngin  ticarəti  və  yüksək 
ticarət  mədəniyyəti  olub.  Bütün  bunlarla 
yanaşı «Dədə Qorqud» oğuznaməsi yüksək sə-
nət abidəsidir. Bunu dastandakı obrazlar siste-
mi,  süjetin  ardıcıllığı,  hadisələrin  inkişafı,  bir-
birinə  keçidi,  insanlar  arasındakı  dərin  psixo-
lojilik,  məişət  həyatının  təsviri  təzahürləri, 
boyların  hər  birindəki  dramatizmi,  bu  drama-
tizmin dastan üzrə bütövlüyü, «Dədə Qorqud» 
dastanının  kamil  bədii  əsər  olduğunu  təsdiq-
ləyir.  Xüsusən  boylar  arasındakı  əlaqələr  bir 
tarix  əsərindəki  fəsillərin  bir-birinə  keçməsi 
deyil, bədii süjetin bir-birindən törəyən hadisə-
lər üzrə inkişafıdır. Bununla da, müəllifin qeyd 
etdiyi  kimi,  əsər  kompozisiyasına,  fabulasına, 
süjet  inkişafına,  dil  təzahürünə  görə,  mənzum 
tarixi  roman  tipi  saymaq  olar,  ancaq  dastanın 
dili  əlbəttə  ki,  bədii  dildir.  Buna  əsaslanaraq 
dastanda işlənən təşbehlər, frazeoloji birləşmə-
lər,  tabu-evfemizm  fiqurları  zəngin  faktlarla 
təhlil edilir.  
 Əsərdə «Dədə Qorqud kitabı»nın dilinin 
leksik-istiqamətdə tədqiqi göstərir ki, onun qə-
dimliyinin tarix, coğrafiya, etnoqrafiya və baş-
qa  elmlərlə  əsaslanan  mülahizələrlə  yanaşı  dil 
faktları  da  təsdiq  edir.  Yəni,  müəllifin  qeyd 

R E S E N Z İ Y A L A R  
 
102 
etdiyi  kimi,  hadisələrin  coğrafi  koordinatları 
ümumən  Azərbaycana uyğundur, dili  isə onun 
spesifikasını  səciyyələndirir.  Müəllif  burada 
yum  vermək,  uru  durmaq,  qu  qılmaq,  bağır 
basmaq,  yürüyü  vermək  kimi  idiom,  ifadə  və 
konstruksiyaları təhlil etməklə dastanın ümumi 
bədii  fonunu  əks  etdirir.  Ümumiyyətlə,  tədqi-
qatdan aydın olur ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» – 
Azərbaycan  dili  lüğət  fondunun,  qrammatik 
quruluşunun  sabitliyini,  qədimliyini  göstərən 
ən dəyərli qaynaqdır, müqayisə mənbələrindən 
biridir.  Bu  abidə  dildəki  leksik  və  qrammatik 
kateqoriyaların  ayrıca  tədqiqi,  tarixi  leksiko-
qrafiya, tarixi dialektologiya və mükəmməl ta-
rixi  qrammatikanın  yaranması  üçün  xüsusi 
əhəmiyyəti olan örnəkdir. Əsərin sonunda abi-
dədə  işlənmiş  qədim  və  orta  əsr  türk  yazılı 
abidələri  üçün  səciyyəvi  olan  xüsusiyyətlər 
müəyyənləşdirilir. Xüsusilə qeyd edilir ki, das-
tanın heyranedici dərəcədə səlis sintaksisi var-
dır.  Bu  səlislik  bir  tərəfdən  söz  birləşməsi  və 
cümlələrdə  sözlərin  yerinin  dəqiqliyində,  söz 
seçilməsinin  sərrastlığında,  başqa  tərəfdən, 
fikrin  ifadəsindəki  aydınlıqda  görünür.  Abi-
dənin  dilində  bədiilik  elə  yüksəkdir  ki,  elə  bil 
üslubi  nəzarətdən kənarda  heç  bir  söz,  heç  bir 
cümlə  yoxdur.  Sanki  hər  sözün,  hər  səsin  üs-
lubi  məqsədi  var.  Müəllif  əsər  boyu  doğru  bir 
müddəanı  əsaslandırır  ki,  dastan  bütövlükdə 
Azərbaycan dilinin abidəsidir. Lakin o da vur-
ğulanır  ki,  abidənin  dilində  başqa  türk  dilləri, 
xüsusən  oğuz  qrupu  türk  dilləri  ilə  müştərək 
cəhətlər çoxdur. Çünki həmin dövr türk dilləri 
arasında  diferensiasiyanın  başlanğıcıdır.  Doğ-
rudan  da,  ayrılma  dövrünün  başlanğıcında  isə 
fərqdən  çox  ümumilik  olur.  Əsərdə  zəngin 
faktlarla  əsaslandırılır  ki,  «Dədə  Qorqud  kita-
bı»nın  dilində  Azərbaycan  dilinin  leksik-se-
mantik  və  qrammatik  inkişaf tarixi  ilə  bağlan-
mayan  heç  bir  detal  yoxdur.  Dastanda  ışlənən 
minlərlə söz öz mənası, fonetik cildi, morfoloji 
quruluşu ilə müasir Azərbaycan dilində olduğu 
kimidir.  Bununla  da,  əsər  istər  milli-mədəni 
varlığımızın  keçmişi  və  bu  günümüzün  dərki 
üçün,  istərsə  də  türkologiyada  kifayət  qədər 
ciddi  problemlərin  həlli  üçün  mühüm  əhə-
miyyət daşıyır. Nəticə etibarı ilə müəllifin irəli 
sürdüyü  və  zəngin  faktlarla  əsaslandırdığı 
müddəalar türkoloji  fikrin  son  illərdəki  nailiy-
yətləri sırasına daxil olacaqdır.  
 
SAYALI SADIQOVA – 
AMEA-nın Nəsimi adına  
Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri,  
fil.e.d.