N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor

 
Æ
Qoraqalpoqlarda ta’lim.
 
Æ
Qoraqalpoq xalq og‘zaki 
ijodi.
 
Æ
Berdaq (1827–1900) — 
qoraqalpoq shoiri.
MA’LUMOT UCHUN
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida qoraqalpoqlarda bir qan-
cha madrasalar bo‘lib, ularning eng kattalari Qoraqum eshon va 
Tosh madrasalari edi. Qoraqum eshon madrasasi XIX asr o‘rtalarida 
qurilgan. Dastlab u masjid vazifasini bajargan. Tosh madrasa esa 1841-
yil Mang‘it hokimi Xo‘janiyoz tomonidan qurdirilgan. Madrasada ta’lim 
ikki bosqichli bo‘lib, birinchi bosqichda arab tili grammatikasi o‘rganilgan 
bo‘lsa, keyingi bosqichda diniy-huquqiy bilimlar o‘qitilgan.
XIX asr boshlarida qoraqalpoqlarda 318 ta maktab, Qoraqum Es-
hon, Qalila oxun, Egambergan oxun, Oybit eshon, Eshonqal’a kabi 
madrasalar tashkil etilgan. Bundan tashqari qoraqalpoqlar Buxoro va 
Xiva shaharlarida ta’lim olganlar.
XIX asr oxirida 
Kunxo‘ja (1799–1880), Otash Olshinboy (1788–
1875), Ajiniyoz (1824–1878) 
kabilarning nomlari keng tanildi. Ular o‘z 
taqdirini xalqi taqdiri bilan bog‘lagan kishilar edi. Masalan, Kunxo‘ja o‘z 
ijodida ovullarning oddiy ahlini, ularning kundalik mehnati va turmushini 
kuyladi.
U adolatsiz tartiblarni qattiq qoralaydi. Ajiniyoz Qasiboy o‘g‘li (taxal-
lusi – Zevar) Mo‘ynoqdagi maktabda, so‘ngra Xivadagi Sherg‘ozixon 
madrasasida o‘qigan. Qoraqalpoq ziyolilari orasida birinchilardan bo‘lib 
oxund (o‘qimishli, ilmli kishi; xalq dostonlarining mahoratli kuychisi) da-
rajasiga erishgan. O‘zbek, qozoq, turkman tillarini yaxshi bilgan. Shoir-

---

63
ning «Bo‘zatov» dostonida qoraqalpoq xalqi-
ning hayoti, ayniqsa, ularning ko‘chib yurish 
jarayoni bilan bog‘liq voqealar katta mahorat 
bilan tasvirlangan. Ajiniyoz adabiy merosidan 
bizga 100 ga yaqin she’rlar va dostonlar ye-
tib kelgan. Uning she’rlarida vatanparvarlik, 
insonparvarlik g‘oyalari kuy langan. «Qiz Men-
gesh bilan aytishuv» dostoni esa xalq orasida 
mashhur bo‘lgan.
Berdaq (1827–1900) Orolbo‘yida tug‘il-
gan. Ovul maktabida, so‘ngra Qoraqum eshon 
madrasasida o‘qigan. 20 yoshidan she’rlar 
yoza boshlagan va yarim asr davomida turli 
mavzularda o‘lanlar to‘qigan. 
Berdaq o‘z ijodini xalqi uchun o‘lmas asar-
lar yaratishga bag‘ishladi. She’rlaridan biri ham 
«Xalq uchun» deb nomlangan. Uning she’rlari-
da zulmni qoralovchi tuyg‘ular, jo‘shqinlik ustu-
vor bo‘lgan. 
XX asr boshlariga kelib qoraqalpoq ada-
biyotidagi demokratik an’analarni yangi avlod 
vakillari Umar, Sariboy, Qulmurot, Sodiq kabi-
lar davom ettirdilar.
Kunxo‘ja – ... Zevar – ...
Berdaq – ... Madrasalar – ...
Berdaq haykali

---

64
MA’LUMOT UCHUN
Qoraqalpoq xalqining og‘zaki ijodi chuqur 
mazmunga egaligi va xalq chilligi bilan ajralib tu-
radi. Xalq ma’naviy madaniyatining yuksak dara-
jasi ajdodlardan avlodlarga yetkaziladigan xalq 
dostonlarida, termalarida, shuningdek, musiqali 
o‘lanlarda saqlanib qolgan. Ular orasida maqol-
lar, hikmatlar, laparlar, nasihat qo‘shiqlarda ifoda 
etilgan «otalar so‘zi» alohida ajralib turar edi. Qo-
raqalpoqlar o‘z to‘y-marakalarini qo‘shiqsiz, dos-
tonlarsiz, tarixiy hangomalarsiz o‘tkazmaganlar. 
Bayramlar va urug‘ning boshqa tadbirlarida «Qirq 
qiz» va turkiylarning boshqa dostonlari kuylangan.
Qoraqalpoq xalq og‘zaki ijodida kulgi qahra-
moni bo‘lgan O‘mirbek laqqi obrazi orqali razil-
lik, yomonlik, yovuzlik, zolimlik kabi salbiy illatlar 
hajv yo‘li bilan fosh etilib, mehnatsevarlik, ezgulik, 
qahramonlik ulug‘langan. Xalq orasida qoraqal-
poq folklorining doston yo‘llari mashhur edi. Dos-
ton qahramonlik haqida she’riy asar bo‘lib, unda 
xalq baxt-saodati va farovonligi yo‘lida mard bo-
tirlarning buyuk jasoratlari madh etilgan. Mashhur 
bo‘lgan dostonlar orasida esa qoraqalpoqlarning 
«Qirq qiz» dostoni alohida ajralib turadi. 
Dostonda Sarkub hukmdori Olloyor o‘z qizi 
Guloyimga Muyeli degan hosildor yerlarni tortiq 
qilgani haqida aytiladi. Bu joyda Guloyim va uning 
qirq kanizagi mustahkam bir qal’a barpo etisha-
di. Dushmanlar Sarkub yerlariga hujum qilib, Gul-
oyimning otasini o‘ldirishadi. Sarkub mulklari ta-
lanadi, sarkubliklarning ko‘pi asir olinib haydab 
ketiladi. Guloyim va uning kanizaklari dushmanga 
qarshi kurashga kirishadi, qoraqalpoqlarni asir-
likdan ozod qiladi va ona yurtga ozodlikni qayta-
radi. Bu ishda Guloyimga uning oshig‘i xorazmlik 
bahodir Arslon yordam beradi. Dostonning bosh 
g‘oyasi – yuksak vatanparvarlik hissi va ona Va-
tanga, xalqqa fidoyilarcha muhabbatdir. «Qirq 
qiz» dostoni bugungi kunda xalq og‘zaki ijodining 
durdonalaridan biri sanaladi.
Qoraqalpoq bolalari
Qoraqalpoq oilasi

---

65
DARSDAN SABOQ CHIQARIB
1. Qoraqalpoqlarda xalq ijodiyoti qaysi shakllarda rivojlandi?
2. Qoraqalpoqlarning eng mashhur «Qirq qiz» dostoni mazmu­
nini aytib bering.
3. Ajiniyozning ijodi haqida nimalarni bilib oldingiz?
4. Berdaqning tarixiy dostonlarini sanab bering.
IJODIY FAOLIYAT
1. 
Nuqtalar o‘rniga tegishli ma’lumotlarni kiriting.
O‘mirbek laqqi – ...
Guloyim – ...
«Qirq qiz» – ...
Doston – ...
2. 
«Qirq qiz afsonasi — hurlik, erk va sadoqat timsoli» degan fikrni vatanparvar
­
lik, jasurlik, birdamlik bilan bog‘lab ta’riflang.

---

66
TURKISTONDA
TURKISTONDA
JADIDCHILIK HARAKATI
JADIDCHILIK HARAKATI
MULOHAZA UCHUN
MA’LUMOT UCHUN
BUGUN DARSDA
Quyi sinflarda olgan bilimla-
ringizga taya 
nib quyidagi savol­
larga javob bering:
1. Markaziy Osiyo xonliklarida ta’lim 
tizimi qanday bo‘lgan?
2. «Ta’lim rivojlansa – jamiyat rivojlana­
di» degan fikrni o‘rganilayotgan davr 
bilan bog‘lab tushuntiring.
3. Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni bo­
sib olganidan so‘ng ta’lim tizimida 
qanday o‘zgarish bo‘ldi?