N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor

 
Æ
1917­yil fevral–
oktyabr voqealari.
 
Æ
Fevral inqilobining 
Turkiston o‘lkasi­
ga ta’siri.
Turkiston jadidlari islohotlarni bos-
qichma-bosqich amalga oshirishni, taraqqiyot 
va rivojlanishga faqat tinchlik yo‘li bilan, par-
lament orqali erishishni mo‘ljallagan edilar. 
1917-yildagi voqealar jarayoni, jadidchilik ha-
rakatining yirik nazariyotchisi Abdurauf Fitrat 
o‘sha paytda yozganidek, «Rusiyada bosh 
ko‘targan yangi bir balo – bolshevik balosi» 
kuchlar nisbatini butunlay o‘zgartirib yubor-
di. O‘zbek xalqining boshqa bir fidoyi farzan
-
di Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan o‘rtaga 
tashlangan «Haq olinur, berilmas!» shiori bu-
tun millatning jangovar chaqirig‘iga aylandi. 
90
1. Rossiya imperatori 
Nikolay II taxtdan ket­
ganidan so‘ng qanday 
komitet tuzildi? Bu 
hukumat tarixda qan­
day nom bilan ataladi? 
2. Hukumatga kimlar 
rahbarlik qildi? Ular 
qanday g‘oyalarni il­
gari surdilar?
IJODIY 
FAOLIYAT

---

91
MA’LUMOT UCHUN
Fevral inqilobi Turkiston o‘lkasi musulmon aholisini siyosiy ji-
hatdan uyg‘otishda, demokratik o‘zgarishlarga boshchilik qilmoqchi 
bo‘lgan yangi kuchlarning siyosat maydoniga chiqishida muhim ahamiyat kasb 
etdi. Jadidlar vujudga kelayotgan milliy demokratik kuchlarning o‘zagi bo‘lishdi. 
Ular mintaqa tub xalqlarining taraqqiyot va mustaqillik to‘g‘risidagi o‘z g‘oyalarini 
Fevral inqilobi g‘oyalari bilan bog‘lab, o‘zlari e’lon qilgan tamoyillarni amalga 
oshirishga faol kirishdi.
1917-yil fevral oyida Rossiya imperiyasi markazida yuz bergan davlat to‘nta-
rishi oqibatida 15-mart kuni Nikolay II taxtdan voz kechadi. Hokimiyat boshqaru-
viga Muvaqqat hukumat keldi. Shu tariqa, mazkur davlatda imperiya hukmronli-
giga chek qo‘yildi. Ushbu keskin siyosiy o‘zgarish qaram o‘lkalar hayotiga ham 
ta’sir o‘tkazishi tabiiy edi. Turkiston bo‘ylab har bir shahar, uyezd, volost va qish-
loqda eski ma’muriyat idoralari Muvaqqat hukumat tomonidan tugatilib, o‘rniga 
jamoat tashkilotlari ijroiya qo‘mitalari, ya’ni jamoat xavfsizligi deb nomlangan 
qo‘mitalar tashkil topa boshladi. 
1917-yilning mart oyida tashkil topgan «Sho‘royi islomiya» tashkilotiga 
Munavvarqori Abdurashidxonov rahbarlik qildi. Undan 1917-yilning iyun oyida 
«Sho‘royi ulamo» va 1917­yilning iyul oyida «Turk adami markaziyat firqasi» 
(«Turkiston federalistlar partiyasi») ajralib chiqqan edi. Mazkur harakatlar Tur-
kiston manfaatlarini himoya qilishni o‘z maqsadi deb bilgan tarqoq milliy siyosiy 
kuchlarni jipslashtirish uchun qilingan ilk urinishlardan biri edi. 
«Sho‘royi islomiya» tashabbusi bilan Toshkentda 1917-yil 16–23-aprel kun-
lari Butunturkiston musulmonlarining birinchi o‘lka qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda 
butun Turkistondan 150 ga yaqin delegat to‘plandi. 20 ga yaqin masalani ko‘rib
chiqqan qurultoy o‘lkada mustamlakachilikni tugatish va musodara qilingan yer-
larni mahalliy aholiga qaytarish bo‘yicha qaror qabul qilgan. Mazkur yig‘ilishda 
Turkistonda musulmonlar Markaziy Sho‘rosini ta’sis etishga ham kelishilgan. Bu 
qaror keyinchalik Milliy markaz shaklida amalga oshirildi.