N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Munavvarqori Abdurashid xonov
- Abdulla Avloniy
|
Munavvarqori Abdurashid
xonov (1878–1931) – Turkis- ton o‘lkasida jadidchilik haraka- tining yirik namoyandalaridan biri. U jadid maktablari ochilishi- ning tashabbuskori va amaliyot- chisi, milliy gazeta va jurnallar asoschisi, muharriri hamda ja- did teatri targ‘ibotchisi bo‘lgan. Munavvarqori maktablar uchun «Adibi avval», «Adibi soniy», «Yer yuzi» kabi darsliklarni yaratdi. Abdulla Avloniy 1878-yil Tosh- kent shahrida hunarmandlar oilasi- da tug‘ildi. U maktab va madrasada ta’lim olib, o‘z zamonining ma’rifatli va chuqur bilimga ega insonlari- dan biriga aylandi. Avloniy o‘lkada ta’lim, matbuot, teatr sohalarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shib, 1907-yil «Shuhrat» gazetasi- ga asos soldi. O‘zi tashkil qilgan yangi usul maktabi uchun «Birin- chi muallim», «Ikkinchi muallim», «Turkiy guliston yoxud axloq» kabi darsliklarni yaratdi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Mu- navvarqori Abdurashid xonov, Abdulla Avloniy kabi boshqa mil- liy taraqqiyparvarlar ham ma’ri- fatparvarlik faoliyatini olib borib, yangi maktablar, xayriya jamiyat- lari, kutubxona va kitob do‘konlari ochdilar. Turkiston jadidlarini birlashtirish da «O‘rta Osiyo jadidlarining otasi» deb tan olingan Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) ning xizmati katta bo‘ldi. «...Maktab va madra sa bir millatning hatto bani odamning darajali taraqqiy va taoliysi deb bo‘ladur. Fa qat taraqqiy va taoliyni mak tab va madrasalarni ko‘pligi ila bo‘lmayincha, balki nizom va tartiblik bo‘lub, yaxshi idora etilmog‘i ila bo‘ladur. Dunyo da mavjud millatlar taraqqiyni ibtidoiy maktablardan bosh larlar. Haqiqatan taraqqiy va taoliy uchun birinchi yo‘l va aso sulasos maktabdur». Mulla Rahimxonning «Masala». maqolasidan. «Izhor ulHaq» jurnali. 1918yil MA’LUMOT UCHUN Turkiston jadidchilik harakatining na- moyandalari jaholat, bilimsizlik, madani- yatsizlikni qoralaganlar. Turkiston taraqqiyparvar sarmoyador- lari yoshlarni chet ellarga yuborib, zarur kasb larni egallab, xalqqa foydali xizmat qiladigan yoshlarni va ular uchun qayg‘ur- gan jadidlarni qo‘llab-quvvatladilar. Andijonlik Mirkomil Mirmo‘minboyev o‘z hisobidan ana shu ishga katta miq- dorda mablag‘ ajratgan. 1908-yilda Buxo- roda Abduvohid Burhonov, Mukammil Burhonov, Hamidxo‘ja Meqriy, Ahmadjon Abdusaidov va boshqalar «Tarbiyai atfol» («Bolalar tarbiyasi») jamiyatini tashkil qi- lib, 1911-yilda 15 nafar, 1912-yilda esa 30 nafar talabani Turkiyaga o‘qishga yubor- ganlar. IJODIY FAOLIYAT 1. Jadidlar o‘z faoliyatlarini nimaga qaratdilar? Nima uchun? 2. Taraqqiyparvar ziyolilar to monidan qanday darsliklar tayyorlangan? 3. «Tarbiyai atfol» jamiyatining maqsadi nima edi? 4. QR kod orqali ko‘rib, mazkur davrdagi ta’lim tizimi bilan ta nishing. Ta’lim sohasining ri vojlanishida qanday to‘siqlar bo‘lgan? Fikringizni asoslang. 75 «Tarbiyai atfol» jamiyati ishtirokchilari Mirkomil Mirmo‘minboyev (o‘ngda) tijoratchi do‘sti bilan 76 «Agar bizlarning maktab larimiz boshqa millat mak tablari kabi bir nizomga qo‘yilib yaxshi muallimlik vazifasini lavozimi cha ado qilurlik kishilardin muallimlar tayin qilinsa edi, ma’sum avlodlari miz ruhiy hayotiga, dunyo va oxiratni saodatig‘a birinchi sabab o‘ladurg‘on ilm va maorifdin bu darajada mahrum o‘lmagiga sabab o‘lmas eduk». Munavvarqori Abdurashidxonov MA’LUMOT UCHUN XX asrga kelib mamlakatda bir tomondan turli ijtimoiy-siyosiy ja- rayonlar natijasida tartib va iqtisodiy munosabatlar vujudga kelayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomonidan mamlakat hududiga turli g‘oyaviy oqimlar kirib kela boshladi. Mustamlaka davrida sha’riy masalalarni hal qilish, hanafiylik mazhabini sofligicha keyingi avlodga yetkazish masalasi dolzarb muammolardan biriga aylandi. Shu maqsadda 1917-yili 10-avgustda Toshkent shahrida «Fuqaho ja- miyati» tashkil topdi. Ushbu jamiyat to‘rt qozi va ular yonidagi muhrdor, a’lam va muftiylardan ibo- rat bo‘lib, u fuqarolar ijtimoiy-maishiy hayotlarida duch kelishi mumkin bo‘lgan masalalarni shar’iy yo‘l bilan hal qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. «Fuqaho jamiyati»ning nashri bo‘lgan «Izhor ul-Haq» jurnalidagi bir maqolada: «Tahzib va tasfiyai axloq degan narsa maktablarimizda hech yo‘q. Muddati tahsil ko‘b uzoq bo‘lgani uchun ko‘b kishilar bolalarini 8-15 yil maktabga qo‘yolmaydurlar, chunki qudrat va iste’dodlari yetmaydur. Ham maktablarimizga intizom yo‘qdur. Shuning uchun maktabda yurgan aziz, gavhari noyob bolalarimizdan o‘n besh yo sakkiz nafardan ikki yo uch nafari ahli savod bo‘lib chiqadurlar», — deyi - ladi. Maqolada maktablarda faqat kitoblarni yodlatish, savod chiqarish bilan jamiyatni rivojantirib bo‘lmasligi ta’kidlanadi. Shu bilan birga har bir maktab va madrasada qat’iy intizom va tartib bo‘lishi zarurligi aytilgan. IJODIY FAOLIYAT 1. «Qat’iy intizom va tartib bo‘lishi zarur», – deganda nimani tu shundingiz? 2. Ta’limning samaradorligi qat’iy intizomga bog‘liqmi? Nima uchun? Fik ringizni asoslang. «Islomiyatning avvalgi asrlarindagi musulmonlar oila tarbiyasig‘a ahamiyat berib, erkak va qiz bolalarini o‘qita bosh ladilar. Xotunlar huquqini rioya etdilar. Va shul soyada maorif va madaniyat yo‘lig‘a qadam qo‘yib, ulug‘ bir quvvat hosil etdilar. Ozgina vaqtda dunyoning qismi a’zamini o‘zlarig‘a qaratdilar. Ul asrlarda islom dunyosinda erlar qatorinda xotunlardan ham qancha olima va shoira, muharrira, xatiba, adiba va faqihalar yetishgan edi». Hoji Muin, «Oila tarbiyasi» , «Mehnatkashlar tovushi» gazetasi, 1918yil. Delegat (lotincha – yuborgan) – biror tashkilot, jamoa tomonidan vak olatli qilib saylab yoki tayinlab yuborilgan vakil. MA’LUMOT UCHUN Jadidlar ko‘plab yoshlarni rivojlangan xorijiy davlatlarga, jumladan, Germaniyaga o‘qishga yuborish, u yerda ular tahsil olib kelib, yurt va millat uchun xizmat qilishi g‘oyalarini ilgari surdi. Ularning sa’y-harakatlari bilan mahalliy aholi tomonidan yoshlarning xorijda o‘qib kelishiga ketadigan xarajatlari uchun mablag‘lar yig‘ildi. O‘lkada savdo-sotiq, sanoat va qishloq xo‘jaligi rivojining qiyosiy tahliliga bag‘ishlangan ko‘plab maqolalar e’lon qilindi. IJODIY FAOLIYAT Hoji Muin «Oila tarbi yasi» maqolasida nimani tanqid qilgan? Jamiyatni rivojlantirish uchun qan day tavsiya berilgan? Turkiston taraqqiypar- varlaridan biri, Toshkentning «Qoryog‘di» mahallasidan bo‘lgan Asadullaxo‘ja o‘g‘li Ubaydullaxo‘ja Rossiyada huquqshunoslik soha- si bo‘yicha ta’lim olib, birinchi oliy ma’lumotli o‘zbek advokati bo‘ldi. U buyuk rus yozuvchisi Lev Tols- toy bilan yozishmalar olib borgan. Taraqqiyparvarlar barcha sohalarni rivojlantirishga qodir mahalliy kadr- larni tayyorlash, zavod va fabrika- lar qurib, mahsulotlarni o‘lkaning o‘zida ishlab chiqarishni zarur deb bildilar. BILASIZMI? 77 |