N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Æ Tarix, tabiiy fanlarga oid ilmiy izlanishlar
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Æ Tarix, tabiiy fanlarga oid ilmiy izlanishlar. Æ Adabiyot haqida. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida ilmfan sohasida katta muvaffaqiyatlar - ga erishildi. Bu muvaffaqiyatlarga erishishda jadidlarning o‘rni katta bo‘ldi. Jadidlar Turkis- tonda savodxon va bilimdon kishilarni tarbiya- lashda tarix fanining ahamiyatini yuqori baho- ladilar. 1876yil Toshkentda Turkiston muzeyi (hozirgi O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi) tashkil etildi. O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi BUGUN DARSDA Tarixchi va jurnalist Mulla Olim Mahdum hoji «Tarixi Turkiston» («Turkiston tarixi») asa- rini yozdi. Bu asar o‘zbek tilida bosmadan chiq- di. Unda qadimgi davrdan to XX asr boshlari- gacha Turkistonda bo‘lgan voqealar yilnomasi bayon etilgan edi. Bu kitob o‘zbek tilidagi ilk tarixiy asar sifati- da shuhrat qozondi. XIX asrning 90-yillarida va XX asr boshlari- da O‘rta Osiyoning tabiiy boyliklarini o‘zlashti- rish hamda maqbaralarini o‘rganish bilan bog‘liq tadqiqot ishlari rivojlandi. Shunday tadqiqotlardan birida 1908-yil- da Ulug‘bek rasadxonasi binosi qoldiqlari va rasad xonaga tegishli asbob-uskunalarning bir qismi topildi. Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi (rekonstruksiya) 81 1908yilda rasadxona binosi qoldiqlarini va rasadxonaga tegishli asbob uskunalar ning bir qismini top ishga muvaffaq bo‘l indi. IJODIY FAOLIYAT O‘lkadagi ilmiy tadqiqotlar im periya uchun qanday ahamiyat kasb etgan? Nima uchun Rossiya imperi yasi o‘lkani har tomonlama chuqur o‘rganishga e’tibor qaratgan? MA’LUMOT UCHUN Hududni xaritalashtirish va iq- limini o‘rganish uchun Toshkentda meteoro- logiya stansiyasi tashkil etildi. Mutaxassislar yetishmasligi sababli uzoq vaqt davomida keng ko‘lamli ilmiy tadqiqotlarni shakllantirish amalga oshirilmadi. Faqat XIX asrning 90-yillarida va XX asr boshlarida O‘rta Osiyoning tabiiy boyliklarini o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqot ishla- ri avj oldi. Masalan, N. A. Seversev Pomir tog‘ tizimini o‘rganib, botanikaga va minerallarga oid namunalar to‘pladi. P. P. Semyonov-Tyan-Shan- skiy Tyanshan tog‘ tizimini o‘rganib, muzlik, vul- qonlar haqida qiziqarli ma’lumotlar to‘pladi. Turkiston qishloq xo‘jaligi jamiyati faol ish boshladi. Jamiyat nashr ettirgan «Turkiston- ning qishloq xo‘jaligi» jurnali sohadagi ishlab chiqarish, yerlarni sug‘orish, dehqonchilik va yerdan foydalanish borasidagi ilg‘or usullar- ni targ‘ib qildi. Mahalliy iqlim sharoitiga mos- lashgan o‘ziga xos O‘rta Osiyo paxta navidagi dastlabki hosil yetishtirildi. 1871yilda tashkil etil gan «O‘rta Osiyo Olimlar jamiyati» mablag‘ yo‘qli gi tufayli 1893 yilda o‘z faoliyatini to‘xtatdi. 82 P. P. Semyonov- Tyan-Shanskiy 1870yili Toshkentda Turkiston xalq kutubxo nasi tashkil etildi. Bu davrda bir qator adabiyot namoyandalari yetishib chiqdi. Shu- lardan Muqimiy, Furqat, Zavqiy, shoira Anbar otin, Avaz O‘tar o‘g‘li, Ah- mad Donish va boshqalarning ijodini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. She’rlaridagi haqqoniylik va samimiylik ularni mashhur xalq shoirlariga aylantirdi. Anbar otin ayollarning jamiyat va oiladagi haq-huquqsiz ahvoli to‘g‘ri- sida achchiq haqiqatlarni qalamga oldi. O‘zbek shoirlarining she’rlari keng xalq ommasi yuragiga yo‘l topdi. Ularning she’rlari asosida ko‘plab qo‘shiqlar yaratildi. XX asr boshlarida o‘zbek adabiyotida yangi janrlar paydo bo‘ldi. Nasrda yaratilgan asarlar ham dunyo yuzini ko‘rdi. Jadid adabiyotida 1910-yilda Abdulla Qodiriy ilk nasriy asarlarini e’lon qildi. MULOHAZA UCHUN 1. Anbar otin va Muhammad Aminxo‘ja Muqimiyning qalamiga mansub qaysi asarlarini bilasiz? Ular nimasi bilan sizning yodingizda qolgan? 2. Abdulla Qodiriy o‘zbek adabiyotida qaysi janrni boshlab berdi va u avvalgi davr ada biyotidan qaysi jihatlari bi lan farqlanadi? 3. QR kodda berilgan Abdul la Qodiriyning «Uloqda» hikoyasini o‘qing. Hikoya asosida jamiyat hayotiga baho bering. Xiva teatri, Toshkent 83 Gimnaziya o‘quvchilari 1911–1913yillarda Turkistonning turli shaharlarida teatrlar tashkil etildi. Adiblar ular uchun pyesalar yozishdi. Sahnada yangra gan ona tilidagi nutq va teatr aktyorining harakatlari xalq ommasiga nisbatan qudratli ta’sir vositasiga aylandi. Jadid teatrlarida spektakllarning aksariyati ochiq sahnalarda qo‘yi lib, ularga ko‘plab tomoshabinlar tushgan. Ilk o‘zbek tomoshabinlari uchun jadidlar qo‘ygan pyesalar axloqiy tarbiya maktablariga aylandi. Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yozilgan mashhur «Padar kush» pyesasida otalar va bolalar o‘rtasidagi munosabat, ma’na viy qashshoqlik, molmulkka ruju qo‘yish qanday oqibatlarga olib kelishi haqida hikoya qilingan. O‘zbek milliy teatrining shakllanishida jadidlarning o‘rni katta edi. Shu o‘rinda Mahmudxo‘ja Behbudiyning: «Teatr – bu ibratxonadir», deb aytgan fikrini eslash o‘rinlidir. IJODIY FAOLIYAT 1. Jadid adabiyotida o‘sha davrga xos bo‘lgan qanday g‘oyalar yetakchilik qiladi? 2. Shu mavzu bo‘yicha kichik esse yozing. 84 1868-yilda mustamlakachi hukumat to- monidan o‘lkada rus ta’lim maktablarini tash- kil etish loyihasini ishlab chiqili shi borasida ko‘rsatma berilgan. 1870-yili o‘lkada o‘quv bo‘limini tashkil etish bo‘yicha max sus komissiya Toshkent shahrida ish boshladi. 1886-yilda Toshkent shahrida Rossiya Xalq maorifi vazirligiga te - gishli 9 ta, 1889-yilga kelib esa 14 ta ta’lim muassasasi faoliyat yuritgan. 85 Xudoybergan Devonov «Turon» teatri truppasining birinchi spektakllari qo‘yilgan «Kolizey» teatrisirki binosi, Toshkent BILASIZMI? Yüklə 18,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|