N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor

Xudoybergan Devonov
1878-yil-
da tug‘ilgan. Bolaligidan bilimga chanqoqligi va 
ijodiy iste’dodi bilan ajralib turgan. U arab, fors 
va rus tillarini o‘rgangan. Qiziquvchan o‘smir 
nemis tilini o‘rgana boshlagan va bu kelgusida 
uning taqdirini belgilab bergan.
1903-yilda Xudoybergan Devonov Xiva-
ning minoralari va hamyurtlarini suratga ola 
boshlagan. Avvaliga bu diniy ulamolarning qat-
tiq qarshiligiga uchragan. Biroq fotosuratchini 
har qanday yangilikka qiziqqan Muhammad 
Rahimxon II o‘z himoyasiga olgan. U nafaqat 
xon, balki iste’dodli shoir va bastakor sifatida 
tarixda qolgan. Hukmdor Xudoyberganga o‘zi-
ning suratini olishni buyurgan, keyin esa uni 
o‘z devoniga ishga taklif qilgan.
O‘zbekistonda 
XX asr boshlaridan 
zamonaviy futbol qoidalari asosida 
o‘yinlar o‘tkazilgan. 1912
­yilda Qo‘qon­
da birinchi futbol jamoasi tuzildi. 

---

86
Xalq sozandalari mashhur usta-bas-
takorlar qo‘lida ta’lim olishgan. Ko‘p 
asr 
lar davomida butun Sharqda keng tarqal-
gan mumtoz maqomlar professional musiqa-
ning og‘zaki an’analaridagi bebaho xazinasini 
tashkil etgan. Maqomlar yirik turkumli og‘za-
ki-cholg‘uli (yakkaxon va cholg‘uli) asarlardir. 
Musiqa asboblari ham nihoyatda rang-ba-
rangligi bilan ajralib turar edi. Bu borada tor-
li-kamonchali cholg‘u asboblari (g‘ijjak, qo‘biz, 
uchtor), torli-noxunli (do‘mbira, dutor, tanbur, 
ud, rubob), torli­zarbli (chang), puflama nay
-
li (nay, surnay), munshtuk­puflamali (karnay), 
zarb 
li-membranali (doira, nog‘ora, chindovul) 
kabi cholg‘u asboblari keng tarqalgan edi.
MA’LUMOT UCHUN
MA’LUMOT UCHUN
«Biz kim, Xo razm 
mamlakatining oliy 
xoqoni Muhammad Ra­
himxon Soniy quyidagi 
farmoni oliyga imzo chek­
dik. Xorazm maqomla­
ri xalqning daxlsiz mulki 
deb e’lon qilinsin. Ushbu 
farmoni oliyga shak kel­
tirgan va maqomlarni 
kamsitgan yoki uni buzib 
ijro etgan kimsalar qattiq 
jazolansin!» 
1882­yil
XIX asr oxiri va XX asr 
boshlarida me’morchilikda ham 
o‘zgarishlar bo‘ldi, Yevropa va 
sharq me’morchilik ananalari 
uyg‘unlashib ketdi.
Masalan, XX asr boshlarida 
Buxoroda barpo etilgan Sito-
rai Mohi Xosa qurilishida Usta 
Shirin Murodov boshchiligida 
bir guruh usta ganchkorlar ish-
lagan.
Sitorai Mohi Xosa

---

Farg‘ona vodiysida ham o‘zbek xalq me’morchiligining o‘ziga xos tar-
mog‘i mavjud edi. XIX asrning ikkinchi yarmida vodiy milliy me’morchili-
giga Yevropa me’moriy uslubidagi binolarni qurish an’analari kirib keldi. 
Shunday bo‘lsa-da, XIX asr oxirlarida qurilgan Andijon jome masjidi o‘z 
qurilishi bilan yuksak milliy me’morchilik namunasi bo‘lib qoldi.
Toshkentning Yangi shahar qismida ge-
neral-gubernatorlikning ma’muriy va boshqa 
binolari qad ko‘tardi. Ular me’moriy jihatdan 
g‘arb muhiti va uslubida qurilgan binolar edi.
Toshkent 
ayollar 
gimnaziyasi
Xorazm me’morchilik 
maktabining e’tiborli tomoni 
shundaki, peshtoqlar, shiplar, 
burjlar o‘ta nozik did va nafo-
sat timsoli arabiy yozuvlar 
bilan bezatilardi. Xattotlar bu 
yozuvlarni mohirlik bilan bino 
bezagiga uyg‘unlashtirib 
yubora olganlar.
87

---

88
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston tasviriy san’ati Samar-
qand, Qo‘qon, Buxoro miniatyurachilari ijodida, ayniqsa, yorqin namo-
yon bo‘ldi (Ahmad Donish, Abdulxoliq maxdum, S. Siddiqov). Ular tas-
viriy san’atning an’anaviy turlarini saqlab qolishga muvaffaq bo‘lishdi.
XX asr boshlarida devoriy naqshlarda ilgari uchramagan manza-
ralar – suzib borayotgan kema, temiryo‘llar va hayvonlar tasvirlaridan 
foydalana boshlandi.
«Yusuf va Zulayho»
Mirza Mir Ishoq al Buxoriy,
XIX asrning oxiri – 
XX asrning boshi
Kumush muqovali
Qur’oni Karim.
XIX asr
Shirmonpaz masjidining 
ustunlari va shifti. 
XX asr. Marg‘ilon
Yog‘och lavh va 
Xudoyorxonga tegishli 
Qur’on qo‘lyozmasi.
XIX asr

---

89
Ramziy ranglar 
va naqshlar zargarlik-
da, liboslarda, nodir 
toshlardan ishlangan 
zeb-ziynat buyumla-
rida ustuvorlik qilgan.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston 
aholisiga tabiblar, jarrohlar, rishtachilar (yaralarni 
tuzatuvchi), siniqchilar, doyalar, zulukchilar kabi 
an’anaviy tibbiyot vakillari tibbiy yordam ko‘rsat-
ganlar. Mahalliy aholi orasida qon oldirish va zu-
lukdan foydalanish, shuning dek, turli xil uqalash 
(massaj) usullari ham keng tarqalgan edi. Davo-
lovchi vosita sifatida margimush, simob, sulema 
(zaharli poroshok), kinovar (simob sulfid), temir 
va mis kuporosi, achchiqtosh, novshadil kabi mi-
nerallar keng qo‘llanilgan.
Tabiblar o‘simlik va minerallardan tayyor dori-
larni bemorlarga berishdan tashqari, o‘zlari ham 
oltingugurt va azot kislotasi tayyorlashni bilgan, 
shuningdek, damlamalar, kukunlar, hapdori, mal-
ham dori (maz) va plastirlar tayyorlashgan.
DARSDAN SABOQ CHIQARIB
1. Mavzuda berilgan rasmlar asosida xalqimizning hunar­
mandchiligiga baho bering.
2. Me’morchilikdagi o‘zgarishlarning o‘ziga xos tomonlari haqida taq­
dimot tayyorlang.
3. 
G‘arb va Sharq an’analari uslubida qurilgan inshootlar haqida ma’lu
­
mot to‘plang.

---

TURKISTON O‘LKASI 1917-YIL 
TURKISTON O‘LKASI 1917-YIL 
FEVRAL–OKTYABR ORALIG‘IDA
FEVRAL–OKTYABR ORALIG‘IDA
MULOHAZA UCHUN
MA’LUMOT UCHUN
BUGUN 
DARSDA
1. Rossiyada sodir bo‘lgan fevral va ok­
tyabr inqiloblariga nimalar sabab bo‘ldi?
2. Inqilobchilarning maqsadlari nimalardan iborat 
bo‘lgan?
3. Rossiyada bo‘lgan davlat to‘ntarishining Turkis­
tonga ta’siri bo‘ldimi? Nima uchun?