N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Æ Yosh buxoroliklar. Æ Amir Olimxon islohotlari. Æ Buxoro amirligining qulashi. XX asr boshlarida Buxoro ijtimoiy hayotida bir-biriga qara- ma-qarshi ikki kuch paydo bo‘ldi. Birinchisi – Buxoroning siyosiy hayo- tini demokratik asosda qayta qurish, uning iqtisodini rivojlantirish, ilg‘or mamlakatlar qatoriga ko‘tarilishi uchun astoydil kurashuvchi Yosh buxo- roliklar, ikkinchisi – diniy mutaassiblar, har qanday yangilik va islohotlar- ning dushmani bo‘lgan toifa vakillari edi. Yosh buxoroliklar o‘z faoliyatlarini 1910-yildan boshlashgan bo‘lib, bu siyosiy harakatning tashkil etilishiga yosh turklarning «Ittihodi va taraq- qiy» partiyasi katta ta’sir ko‘rsatgan edi. Abduvohid Burhonov, Usmon Xo‘ja, Muso Saidjonov, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo‘jaev va Sadriddin Ayniy kabi ko‘plab ziyolilar yosh buxoroliklarning yetuk namoyondalari bo‘lishgan. 93 Yosh buxoroliklar 94 MA’LUMOT UCHUN Yosh buxoroliklar mamlakatda quyidagi ishlarni amalga oshirishni ko‘zlashgan edi: Æ amirlikdagi yer-suv masalasiga katta e’tibor berish; Æ milliy armiyani shakllantirish uchun harbiy maktablar ochish; Æ moliya masalasida kirim-chiqimlarni hisoblash; Æ ma’orif sohasida amirlik xazinasi hisobidan maktablar va oliy o‘quv yurtlari ochish. Æ yakka hokimlik (monarxiyani) yevropacha konstitutsion monar- xiyaga almashtirish. 1910-yil 10-dekabr kuni amir Abdullahad vafot etgach, taxtni uning o‘g‘li Said Olimxon egalladi. Amir Olimxon hali siyosiy kuchga ega bo‘lmagani uchun yosh buxoroliklarga yon berishga majbur bo‘ladi va islohot o‘tkazish uchun va’dalar beradi. Ammo 1917-yil Rossiyada bo‘lib o‘tgan fevral inqilobidan so‘ng, imperiya hukumatining ag‘darilishi amir- likdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni keskinlashtirib yuboradi. Yosh buxorolik- lar amirni islohot o‘tkazishga undaydilar. 1. Yosh buxorolik lar mamlakatda amalga oshirilmoqchi bo‘lgan ishlari uchun qanday imkoniyatlar kerak edi? 2. Amirlikdagi ijti moiysiyosiy vaziyatni keskinlashuviga qanday omillar ta’sir ko‘rsat gan? Amir Abdulahad o‘g‘li Sayid Olimxonni 1893-yilda Peter- burgga o‘qishga jo‘natdi. Bu yerda u 3 yil davomida harbiy ish- lar va davlat boshqaruvi asoslarini o‘rgandi. Amirlik taxtiga o‘tirganidan keyin Sayid Olimxon Buxoroda davlat asoslari va diniy tizimni o‘zgarti- rish taraddudida bo‘lmadi. Ammo Rossiyadagi voqealar va amirlikning o‘zidagi muxolafatchi harakatlar uni chora-tadbirlar ko‘rishga va Yosh buxoroliklarning (jadidlar) mamlakatni demokratlashtirish va islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi talablariga yon berishga majbur qildi. 1917-yil bahorida bosh qozi amirning mavjud tuzum asoslariga daxl qilmaydigan va xalqning ahvolini ko‘p ham o‘nglamaydigan farmonini o‘qib eshittirdi. IJODIY FAOLIYAT IJODIY FAOLIYAT Farmonda odil sudlov, xiroj, zakot va boshqa soliqlarni undirishning barqaror asoslarini yaratish haqida so‘z borardi. Sanoat va savdoni ri- vojlantirishga ham e’tibor qaratilgandi. Amaldorlarga xizmat yuzasidan vazifalarni ijro etish chog‘ida qo‘shimcha ustama haq olish taqiqlandi. Bu- ning o‘rniga davlat tomonidan qat’iy belgilab qo‘yilgan maosh ta’sis etil- di. «So‘ngra biz tomonimizdan, – deyiladi farmonda, – xususan, shariat amri bilan mamlakatda foydali bilimlarni rivojlantirish va rag‘batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘riladi». Farmonda bosmaxona ochish, mah- buslarni zindonlardan ozod qilish haqida ham va’dalar berildi. BILASIZMI? Yosh buxoroliklar farmonni amalga oshirish maqsadida Yosh buxoroliklar qo‘mi tasini tuzdilar. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Mullaxon o‘g‘li, Mirzo G‘ulom vazmin, bosiq harakatlar bilan farmonni qo‘llab-quvvatladilar. Fayzulla Xo‘jayev, Abdurauf Fitrat va Usmon Xo‘ja kabilar yanada chuqur islohotlar o‘tkazishni talab qilib, o‘z tarafdorlarini zudlik bilan na moyish o‘tkazishga da’vat etdilar. 1917yil 8aprelda jadidlar Karki va Buxoroda namoyishlar o‘tkazishdi. Buxoroda namoyishga to‘plangan 150 kishiga Fayzulla Xo‘jayev va Abdurauf Fit rat boshchilik qilishdi. Shiorlarda «Yashasin Amir!» qatorida «Hurriyat, Adolat, Musavvat!» kabi boshqa mazmundagi da’vatlar ham bor edi. Namoyishga chiqqanlar Arkgacha yetib kelishgani da amir sarbozlari ularni to‘xtatishdi. Amir qo‘shini namoyishga chiqqanlarni tarqatib, hibsga ola boshladi. 30 dan ziyod namo yishchi hibsga olindi, ko‘plariga tan jarohati yetkazildi. Qutulib qolgan namoyishchilar boshqa shaharlarga qochib jon saqlashdi. Buxorodagi voqealar jadidlarni sergaklantirdi. IJODIY FAOLIYAT 1. Sayid Olimxon o‘zi chi qargan farmonga qanday munosabatda bo‘ldi? 2. Namoyishchilarning tarqati lishi va o‘qqa tutulishi xalqning Said Olimxonga bo‘lgan ishon chiga ta’sir ko‘rsatdimi? Nima uchun? 95 96 IJODIY FAOLIYAT Amir va uning qo‘shinlari deyarli hech qanday qarshilik ko‘rsata olmaganligiga Zirabuloq shartnomasining qanday aloqasi bor? Unda amir qancha qo‘shinga ega bo‘lishi ko‘rsatilgan edi? MA’LUMOT UCHUN 1920-yil yanvarda Toshkentda bo‘lgan Yosh buxoroliklarning so‘l qismi Fayzulla Xo‘jayev rahbarligida «Inqilobchi yosh buxoro- liklarning Turkistondagi markaziy byurosi»ni tuzishdi. Ammo bu tashkilot nufuzli siyosiy kuchlarni o‘zida mujassam etmagan. Bu tashkilot O‘rta Osiyoni butunlay zabt etib, uni bolsheviklar qo‘l ostida bo‘lgan yangi davlat tarkibiga qo‘shib olishga harakat qilgan mustamlakachilarning kurash vositasiga aylandi. Fayzulla Xo‘jayev rahbarlik qilgan Yosh buxoroliklar va bolshevik- larning birgalikdagi harakatlari bilan qo‘zg‘olon boshlanadi. 1920-yili avgustda Chorjo‘yda Muvaqqat inqilobiy qo‘mita tuziladi. Vaziyatdan foydalangan sovet davlati yaxshi qurollangan qo‘shin va mahalliy aho- lini dahshatga soluvchi harbiy aviatsiya bilan ta’minlangan yirik harbiy qismlarni Buxoroga tashladi. Amir va uning qo‘shinlari deyarli hech qanday qarshilik ko‘rsata ol- madi. Amir Olimxon Afg‘onistonga chekinishga majbur bo‘ldi. 1920-yil 2-sentyabrda bolsheviklar armiyasi qo‘shinlari Buxoroga kirdi. 6-oktyabrda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi birinchi hukumat Xalq Nozirlar Kengashi tuzilganligi e’lon qilindi. 96 97 BUXORO XALQINING HASRATI TARIXI Bolsheviklar bu orada ko‘p hiylatadbir qo‘llashga, go‘yo do‘stlik liboslarini kiygandek bo‘lib, aslida makru hiyla tadbirla rini ishlatish yo‘liga, makkorlik yo‘liga o‘tdilar. Go‘yo sulh tuzish uchun Baranov degan tashqi ishlar vaziri bo‘lmish bir kimsani favqulodda elchi qilib, Toshkentdan Buxoroga yubordilar. Muxtor vakil bu bandayi ojiz huzuriga kelib uchrashdi. Shu kishi uzr bayon etib, gaplashdi, gaplarimizni eshitib, biz bilan kelishdi. U kishi ilti mos qilib aytdiki, rus davlati ellik besh yildan beri Buxoro davlati bilan do‘stlik va oshnachilikda bo‘lib keldi, to shu paytgacha biz ning davlatimiz Buxoro davlatidan barcha manfaatlarni ko‘rib kel moqda, shu bilan birga, ikki davlat o‘rtasida bu orada hech qanday birbiriga zarar ko‘radigan ishlarni bajo keltirishmadi. Istardimki, bugundan keyin ham bu ikki davlat o‘rtasida do‘stlik va oshnachi lik gullabyashnasa va bizga ham sizning davlatingizdan yordam va manfaat tegsa. Sizlardan bizlarga har qancha xizmat bo‘lsa, bizning jumhuriyat dav latimiz uni o‘rniga qo‘ysa. Lekin sizlardan bir iltimosimiz bor, o‘z askarlaringizni bizning temiryo‘l stansiyasidan olsangiz, chunki biz uni o‘zimizga istehkom qilmoqchimiz. Biz ning askarlarimiz vahshiy va nodon odamlardir. Mabodo sizning askarlaringizni ko‘rib qolsa, unga to‘qnashib qolib, sizdek zoti shahona oldida bizni uyaltirib qo‘yishadi. Bu borada siz nimaiki istab, unga xohish bildirsangiz, o‘sha aytganingizni bajo keltiramiz. Shu tariqa u bilan gaplashib, gaplarini eshitib, kelishuv tuzdik, unga imzo ham chek dik. Shu bilan u o‘z joyiga qaytib ketdi. Ammo dushmanlarimiz bu nayrang bilan bizni g‘aflatda qoldirib, misoli bir yo‘lto‘sar lar kabi, urush e’lon qilmasdan hijriyning 1339yili (1920) zulhijja oyining o‘n beshida yakshanba kechasi soat o‘n ikkida soqchilar va qo‘riqchilar ustiga hujum qilib kelib, o‘sha yerda temiryo‘l atrofiga qo‘yilgan barcha qorovullarni, taxminan, yuz ellik nafar kishini bandi qildilar. Shu tariqa ular Buxoro askarlari ustiga yopirilib kelib hujum uyushtirdilar, shu bilan urushni boshlab yubordilar. Natijada vaqt yarim kecha soat ikkida ancha askar va harbiy qurollar jamlab, to‘p otish va o‘q yog‘dirish bilan birga temir qalqonli aravalar — bro neviklar, temir qoplangan motorlar — bronepoyezdlar bilan urush boshlab yubordilar. Ular o‘n bitta tayyora bilan Buxoro shahri ustida havoda parvoz etib, bomba yog‘dirdi lar. Bu bandayi ojiz o‘z askarimni majburan oldinga — frontga chiqarib, ixtiyorni taqdiri ilohiyga topshirib, to‘rt kechayu to‘rt kunduz urushdik. Bu urush asnosida dushman taxminan Buxoroning yarmini to‘p va pulemyotdan o‘qqa tutib, ko‘p talafot yetkazdi. To‘p o‘qlarining ko‘pligi, bomba yog‘dirishlar, talafot va xarobaliklar Buxoro shahri da ortib ketib, kambag‘al bevabechoralarni qattiq tashvishga solib qo‘ydi. So‘nggi Buxoro amiri Sayid Olimxon MANBALARDA 98 DARSDAN SABOQ CHIQARIB 1. Yosh buxoroliklar faoliyatidan nimalarni bilib oldingiz? 2. Amir Sayid Olimxon o‘z davlatida qaysi maqsadda islohot lar o‘tkazishga urinib ko‘rdi? 3. Jadidlar dasturi amir Olimxon mo‘ljallagan islohotlardan nimasi bi lan farq qilardi? 4. Buxoro amirligining qulashi sabablarini sanab bering. Buxoro amiri Sayid Abdu lahadxon 1910yil 3fev ralda Sankt-Peterburg dagi masjid poydevorini qurish marosimida. Sankt-Peterburgdagi Buxoro amiri Sayid Abdulahadxon uchun qurilgan saroy. |