N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Æ O‘rta Osiyoda milliy che garalanish
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Æ O‘rta Osiyoda milliy che garalanish. Æ TASSR, BXSR va XXSRlar ning tugatilishi. Æ O‘zbekiston SSRning tash kil topishi. O‘rta Osiyoni hududiy chegaralab bo‘lish masalasi 1924-yil boshlaridan amalga oshirila boshlandi. 1924-yil fev- ral–iyun oylarida SSSRdagi markaziy organ- lar, Turkiston, Buxoro, Xorazm kommunistik partiyalari va Rossiya kommunistlar partiyasi (bolsheviklar) (RKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi milliy chegaralanish masalalari yuzasidan ja- dal ish olib borishdi. Turkiston va Buxoro Kompartiyalari Marka- ziy Komitetlari huzurida maxsus komissiyalar tuzildi. Turor Risqulov boshchiligidagi bir guruh milliy kommunistlar 1920-yildayoq turkiy xalq- lar yagona bo‘lib, ularning tarixiy ildizlari, din- lari, an’analari va madaniyati mushtarakdir, yagona Turkistonni alohida qismlarga ajra- tib bo‘lmaydi, degan g‘oyani ilgari surdilar. Biroq Markaz kommunistlari bu fikrni inkor etib, uni «panturkizm», «panislomizm», «burjua millatchiligi va o‘ng og‘machiligi» deb baholadi. IJODIY FAOLIYAT Jahon tarixi darsligidagi ma’lumotlarga tayanib «panturkizm», «panislomizm», «burjua millatchiligi», «kommunist» singari tushunchalar ga izoh bering. Ularning o‘lkamiz tarixiga qanday daxldorligi bor? 116 Turor Risqulov 117 MA’LUMOT UCHUN Sovet hokimiyatining chegaralanish siyosatiga dastavval Turkis- ton ASSR, BXSR va XXSR rahbarlari qarshi bo‘lishgan. 1924-yil fevralda Buxoro Kompartiyasi chegaralanish masalasi yuzasidan Fayzulla Xo‘jayev to- monidan yozilgan tezislarni qabul qildi. Unda RKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosining bu sohadagi qarashlari xato ekanligi tanqid qilingan edi. 1920-yil 10-martda bo‘lgan Turkiston ASSR MIK va Turkiston Kompartiyasining birlashgan kengashida Sultonbek Xo‘janov, Sanjar Asfandiyorov, N. Paskutskiy kabi partiya xodimlari Sovet Sotsialistik Respublika- larining O‘rta Osiyo federatsiyasini tuzish taklifi bilan chiqdilar. Shu bilan birga S. Xo‘janov Turkiston yagona va butun, uning yaxlitligini buzish maqsadga muvofiq emas, deb ta’kidladi. Bundan tashqari, 1923-yil dekabrda Farg‘ona vodiysi vakillari RSFSR tar- kibida Farg‘ona muxtor viloyatini tashkil etish to‘g‘risidagi taklif bilan chiqqan edilar. Xullas, munozaralar tobora qizib bordi. XXSR rahbarlarida ham alohida qarashlar bo‘lgan. 1924-yil 8-mayda bir gu- ruh Xorazm rahbarlari RKP(b) MKga «Xorazmda milliy masalani hal qilish to‘g‘ri- sida maktub» yuborib, unga Xorazmni chegaralanishga qo‘shmaslikni iltimos qildilar. Ular o‘zlarining shu nuqtayi nazarlarini respublikaning olisda joylash- ganligi, iqtisodiy jihatdan ajralib turganligi bilan asosladilar. Bu nuqtayi nazarni qo‘llab-quvvatlagan Xorazm Kompartiyasi Markaziy Komiteti mas’ul kotibi Qa- landar Odinayev 1924-yil iyulda o‘z vazifasidan olib tashlandi va XXSR hududi milliy chegaralanishga tortildi. Sultonbek Xo‘ja nov milliy masalada «og‘machilik»ka yo‘l qo‘yishda ayblangan va 1937yil 16iyun da qamoqqa olingan va otishga hukm qilin gan (1938yil 8 fevral). 1957yilda oqlangan. IJODIY FAOLIYAT 1. S. Xo‘janov Turkiston yagona va butun, uning yaxlitligini buzish maq sadga muvofiq emas, deb ta’kidlaganida nimani nazarda tutgan? 2. O‘ylab ko‘ringchi, sovet hukumatiga nima uchun milliy chegaralanish kerak edi? Bun dan ko‘zlangan asosy maqsad nima bo‘lgan? Xorazm xalq sovet respublikasining gerbi va tangasi MA’LUMOT UCHUN 1924-yil 12-iyunda I. V. Stalinning taklifi bilan RKP (b) MK Siyosiy byurosining «O‘rta Osiyo r espub likalarini milliy hududiy chegar a lash to‘g‘risida»gi maxsus qarori qabul qilingan. Hududlarni qaytadan belgilash va che garalash tarafdorlari til tafo vutlari, mil liy tafovutlarga diqqatni k o‘proq qaratib, xo‘jalikka oid iqtisodiy omillarni, mavjud suv resurslari va sug‘orish tizimlarining umumiy ekanligiga e ’tibor qaratmadilar . IJODIY FAOLIYAT 1. «Milliy respublikalar tuzish zarurligi g‘oyasi- ning tashabbuskorla- ri o‘z fikrlarini Turkistondagi tub xalqlar hayotida tengsizlik mavjudligi va milliy mojaro- lar kuchayib borayotgani bilan asosladilar». Yuqoridagi fikrni izohlang. As lida nima nazarda tutilgan? Javoblaringizni istiqlolchilik harakatlari bilan bog‘lab tu shuntiring. 2. Milliy chegaralanish davrida xo‘jalikka oid iqtisodiy omil larning, mavjud suv resurslari va sug‘orish tizimlari umumiy ekanligining hisobga olinma ganligi nimalarga sabab bo‘ldi? 3. Suv resurslari deganda nima lar nazarda tutilgan? 4. Bu chegaralanish O‘zbekiston ning iqtisodiga qanchalik ta’sir ko‘rsatadi? 1924-yil 15-iyulda RKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi yangi tashkil etila- digan milliy respublikalar va oblastlar- ning muvaqqat byurosini tashkil etdi. O‘zbeklar byurosi tarkibiga Fayzulla Xo‘jayev, Rustam Islomov, Akmal Ikro- mov, Qori Yo‘ldosh Po‘latov, Muxtorjon Saidjonov, Kalugin a’zo sifatida, Ino- yatov nomzod sifatida kiritildi. MULOHAZA UCHUN 1918–1924yillarda mavjud bo‘l gan Turkiston ASSR, BXSR, XXSRning tub xalqlari asrlar davomida turmush tarzi va an’analari jihatidan birbirlariga juda yaqin bo‘lishgan. Turkistondagi turli davl at larning har birida o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘iz lar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, tojiklar azaldan yonmayon yashagan. Bu tarixan tarkib topgan mushtarak hodisa edi. Turkiston mintaqasining xalqlari shu tuproqni, Turonzaminni qadimdan o‘zlarining yagona Vatani deb bilganlar. 118 119 MA’LUMOT UCHUN Turkiston ASSR siyosiy rahbariyati orasidagi yevropaliklar bilan mahalliy xalqlar vakillari o‘rtasidagi ixtiloflar, ayrim mahalliy kommunistlarining guruhbozlik ko‘rinishlari o‘z-o‘zidan Turkiston xalqlari o‘rtasidagi munosabatlar- ga ko‘chirildi. RKP(b) MK Bosh kotibi I. V. Stalin, RKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi raisi Y. Rudzutak va boshqalar O‘rta Osiyoda milliy mojarolar mavjudligini ta’kidlash- dan charchashmadi. Xullas, milliy masala Markaz tomonidan sun’iy ravishda bo‘rttirib yuborildi va bu holat yangi tashkil qilinadigan milliy respublikalar va viloyatlar hududini tubdan qayta belgilash uchun hal qiluvchi asosiy dalil sifatida ilgari surildi. 1924-yil 27-oktyabrda Moskvada bo‘lgan Butunittifoq (SSSR) Markaziy Ij- roiya Qo‘mitasining III sessiyasi O‘rta Osiyoda milliy respublikalar tuzish to‘g‘ri- sida maxsus qaror qabul qildi. 1924-yil sentyabr–oktyabr oylarida O‘rta Osiyoda o‘tkazilgan milliy-hududiy chegaralanishi O‘rta Osiyo respublikalari, RSFSR va SSSRning oliy organla- rining qarorlariga muvofiq kuchga kirdi. 119 Xivadagi madrasa hovlisida majlis 120 DARSDAN SABOQ CHIQARIB 1. XXSR vakillari o‘z hududini milliy-hududiy chegaralanishga qo‘shish lozim emasligini nimalar bilan asoslagan edi? 2. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g‘oyasining tashabbuskorlari o‘z fikrlarini qanday asosladilar? 3. Sovetlarning O‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishni o‘tka zishdan asosiy maqsadi nima edi? 4. XX asrning 20yillari o‘rtalariga kelib O‘rta Osiyoning siyosiy xarita sida qanday o‘zgarishlar yuz berdi? 5. Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm respublikalari o‘rnida qanday respublika va viloyatlar tashkil etildi? MA’LUMOT UCHUN O‘rta Osiyo hu- dudidagi Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm respublikala- ri o‘rnida oltita milliy davlat birlashmalari tashkil etildi: Yüklə 18,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|