N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor

 
Æ
Istiqlolchilik harakatining boshlanishi.
 
Æ
Istiqlolchilarning maqsadlari, harakatning tugatilishi.
BUGUN DARSDA
Turkistonda sovet hokimiyatiga 
qarshi kurash 1918-yil fevral oyi oxirla-
rida boshlandi. Harakatning bosh g‘oyasi Tur-
kiston mustaqilligi edi. Farg‘ona vodiysidagi 
istiqlolchilik harakati 1919-yil yozining oxiri va 
kuzida o‘zining eng yuqo ri cho‘qqisiga chiq-
di. Madaminbek boshchiligidagi qo‘shinning 
sovet hukumatiga qarshi hujumi Farg‘ona 
vodiysini larzaga keltirdi. 1919-yil 12-oktyabr-
da Pomirning Ergashtom ovulida bo‘lgan an-
jumanda Madaminbek boshchiligida Farg‘ona 
muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. 
109
Turkiston muxtoriyatining tugati­
lishi natijasida o‘lkada sovet hokimi­ 
yatiga qarshi qurolli kurash boshlangan. Mil­
liy­ozodlik harakati uzluksiz sal kam 20 yil, 
1918–1935­yillargacha davom etgan.
Ularga Katta Ergash, Kichik Ergash, Ma
­
daminbek, Shermuhammadbek, Ibrohim
­
bek, Fuzayl Maxsum singari milliy yetakchi­
lar bosh bo‘lganlar.
Istiqlolchilik harakati goh kuchayib, goh 
pasayib turgan. Harakatning asosiy maqsadi 
Turkiston mustaqilligi uchun kurash bo‘lib qolaverdi.

---

110
110
Hukumat tarkibiga 16 nafar mahalliy aho-
li vakili kiritilgan edi. Madaminbek hukumat 
boshlig‘i bo‘lish bilan birga qo‘shinning Oliy 
bosh qo‘mondoni etib ham tayinlandi.
1919-yilning kech kuziga kelib Madamin-
bek qo‘l ostida 30 000 nafarga yaqin yigit qizil 
armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordi-
lar. Bu paytda Shermuhammadbek qo‘l ostida 
20 000, Katta Ergash qo‘rboshida 8 000 nafar 
askar bo‘lgan. Ana shu uchta lashkarboshi vo-
diydagi jangovar harakatlarni yo‘naltirib turdi-
lar. Farg‘ona vodiysiga bolsheviklar tomonidan 
qo‘shimcha kuchlarning tashlanishi natijasida 
1920-yil yanvar oyining o‘rtalariga kelib jango-
var tashabbus qizil armiya qo‘liga o‘tdi. Katta 
Ergash qo‘rboshining qo‘shini mag‘lubiyat-
ga uchragach, Shermuhammadbek asosiy 
kuchlarini olib, Oloy vohasiga chekindi. 
Madaminbek vaqtdan yutish uchun 
Farg‘ona fronti qo‘shinlari qo‘mondonligiga 
yarashish muzokaralarini boshlashni taklif qil-
di. Natijada Madaminbek bilan 2-Turkiston 
Istiqlolchilar harakati a’zolarining uchrashuvi. 
1921­yil. Farg‘ona 

---

BXSR Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi raisi Usmon Xo‘ja, harbiy ishlar noziri Ab
­
dulhamid Oripov hamda Muhiddin Maxsum Xo‘jayev, Ali Rizo Afandi, Surayyo 
Afandi, Qulmuhamedov va boshqa milliy rahbar xodimlar o‘z lavozimlarini tark 
etib, muxolifatdagi qurolli harakat saflariga o‘tib ketgani ko‘p narsadan dalolat 
beradi.
BILASIZMI?
111
o‘qchi diviziyasining boshlig‘i N. Veryovkin-Roxalskiy o‘rtasida 1920-yil 
6-martda Skobelev shahrida yarash bitimi imzolandi. 
Biroq oradan ko‘p o‘tmay, 1920-yil mayda sovet qo‘mondonligi tomo-
nidan qo‘rboshilar o‘rdasiga yuborilgan Madaminbek noaniq vazi yatda 
o‘ldirildi. Turkistondagi harakat 1920-yilning yozi va kuzida o‘zining 
yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Farg‘ona vodiysi va Samarqand vilo-
yatidagi vatanparvarlar bilan bir qatorda endilikda Buxoro va Xorazmda 
ham qizil armiyaga qarshi kurash boshlandi.

---

MA’LUMOT UCHUN
Buxoroda amirlik tuzumi ag‘darilgach, 1920-yil sentyabr oyida Sharqiy Buxo-
ro (Ko‘lob, Kalif, Baljuvon viloyatlari)ga kelgan sobiq amir Olimxon katta kuch 
to‘plab, qizil armiyaga qarshi kurashga rahbarlik qildi. 1921-yil mart oyida bir qa-
tor janglarda mag‘lubiyatga uchragan Olimxon Afg‘oniston davlatiga o‘tib ketdi.
G‘arbiy Buxoro hududida Mulla Abdulqahhor, Sharqiy Buxoro hududida Ibro-
himbek va Davlatmandbek kabi qo‘rboshilar harakatga rahbarlik qilishdi. 
Qisqa muddat davomida Mulla Abdulqahhor boshchiligida poytaxt Buxoro 
tumanlarida lashkar to‘plandi va qizil armiyaga qarshi jangovar harakatlar olib 
borildi. Uning qo‘l ostida Buxoroning g‘arbiy qismida 20 nafar qo‘rboshi birlash-
gan. Mulla Abdulqahhor qo‘rboshi 1924-yilning oxirida Qizilqumda qizil askarlar-
ga qarshi bo‘lgan janglarning birida halok bo‘ldi.
Ibrohimbek qo‘l ostidagi Sharqiy Buxoro hududida yangi Buxoro hukumati 
tugatilib, uning o‘rniga amirlik davridagi boshqaruv usuli joriy qilingan. Turkiston 
fronti siyosiy boshqarmasi tomonidan Ibrohimbek bilan boshqa qo‘rboshi gu-
ruhlari o‘rtasida nizo chiqarish uchun tavsiyalar beriladi. Shunga qaramay, Ibro-
himbek qo‘rboshi ko‘p yillar davomida Sharqiy Buxoroda qizil armiyaga qarshi 
fidokorona kurashdi.
Buxorodagi istiqlolchilik harakati rahbarlari o‘rtasida Turkiyadan kelgan 
generallar – Anvar Posho va Salim Posho alohida ajralib turadi. Anvar Posho 
1921­yilning kuzida Mulla Nafis qo‘rboshi bilan uchrashib, maxsus bayonot bilan 
chiqadi hamda turkistonliklar va buxoroliklarning sovet rejimi va qizil armiyaga 
qarshi kurashiga qo‘shilganligini e’lon qiladi. Anvar Poshoning sa’y-harakatlari 
bilan Sharqiy Buxoroda birlashgan qismlar tashkil etildi va u turk zobitlari bi-
lan mustahkamlandi, g‘arbcha qo‘mondonlik uslubi joriy qilindi. Anvar Posho 
1922­yil avgustda Sharqiy Buxoroning Baljuvon atrofidagi Obidara qishlog‘ida 
qizil askarlarga qarshi bo‘lgan jangda halok bo‘ldi.
Istiqlolchilar
112

---

113
Xorazmda Junaydxon boshchili-
gidagi qurolli guruhlar safida turkman 
va o‘zbeklardan tashqari qozoq va qoraqal-
poqlar ham ko‘pchilik edi. Ko‘hna Urganch, 
Toshhovuz, Mang‘it, Qo‘shko‘pir, Chimboy, 
Qo‘ng‘irot va To‘rtko‘lda harakat qilgan o‘nlab 
sardorlarning guruhlari qizil askarlarga jiddiy 
zarba bergan. Junaydxon tarix sahifalarida 
murakkab va ziddiyatli shaxs sifatida bitilgan. 
U avval Rossiya imperiyasi va Xiva xonligiga 
qarshi kurashgan bo‘lsa, 1918-yil o‘rtalaridan 
e’tiboran qizil askarlarga qarshi mustaqillik 
uchun jangga kirgan.
Junaydxon 1924-yil 17-iyunda o‘zining 
20 nafar hamrohi bilan Afg‘onistondagi Hirot 
shahriga yetib keldi. Manbalarda aytilishicha, 
u bu yerda turib o‘z qo‘shinlari safini to‘ldirish­
ga tayyorlangan. Oradan ko‘p vaqt o‘tmasdan, 
Junaydxon XXSR hududiga qaytib keldi va 
istiq lolchilik harakatiga boshchilik qilishda da-
vom etdi.
Harakatning mo
­
hiyatini so
vet qo‘mon
­
donligi vakillari ham 
e’tirof etishga majbur 
bo‘ldilar. T
urkiston 
frontining qo‘mondoni 
M. Frunze: «Bosmachi
­
likka qarshi kur
ash ta­
momila yangi, ayricha 
xususiyati bo‘lgan, 
o‘ziga xos dushman 
bilan kurash demak
­
dir», deb yozgan 
edi. 
Uning gapiga ko‘ra 
«Yo‘qolsin so
vet hoki­
miyati!» va «Mustaqil 
bir musulmon davla
­
tini tuzamiz!» ibor
ala­
ri harakatning lo‘nda 
g‘oyasini ifodalar
di.
MA’LUMOT UCHUN

---

114
1921­yil iyun–sentyabr 
oylarida vodiyda 200 dan 
ortiq qo‘rboshi guruhlari 
harakat qilgan.
IJODIY FAOLIYAT
1. 
Istiqlolchilik harakatining eng zaif tomoni nimalardan iborat 
bo‘lgan deb o‘ylaysiz?
2. 
Matnni o‘qib fikr bildiring.