N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor

 
Æ
Muxtoriyat uchun kurash.
 
Æ
Muxtoriyatning tugatilishi. 
 
Æ
Qo‘qon fojiasi.
MA’LUMOT UCHUN
Demokratik mu­
sulmon ziyolilari 
talabi bilan Turkis­
ton aholisining y
evro­
palik qismi vakillari ham 
qurultoyda teng huquqli 
ishtirok etdilar. Qurultoy­
ning 27­noyabr kuni qabul 
qilingan qarorida shun
­
day deyiladi: «Turkistonda 
yashab turgan turli millat
­
ga mansub aholi Rossiya 
inqilobi da’vat etgan xalq­
larning o‘z huquqlarini 
o‘zlari belgilash xususida
­
gi irodasini namoyon etib, 
Turkistonni Rossiya Fede
­
rativ Respublikasi tarkibi
­
da hududiy jihatdan mux­
tor deb e’lon qiladi».
1917-yil 26–28-noyabrda 
Qo‘qon shahrida Butunturkiston 
o‘lka musulmonlarining favqulodda 
IV qurultoyi bo‘lib o‘tdi.Turkistonni bosh-
qarish shakli to‘g‘risidagi masala qurul-
toyning diqqat markazida turdi. 
Qurultoy qatnashchilari muxtoriyat 
va mustaqillik e’lon qilish fikrini qo‘llab­
quv 
vatlashdi. 27-noyabrda tashkil top-
gan hukumat Turkiston Muxtoriyati deb 
ataldi. Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar 
hokimiyat Muvaqqat kengashi va Turkis-
ton Milliy majlisi qo‘lida jamlandi. 
Shu tariqa, o‘lkada ikki hokimiyat-
chilik yuzaga keldi. Ularning biri mil-
latlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi 
huquqini yoqlagan, milliy davlat mus-
taqilligini tiklashga qattiq bel bog‘lagan 
taraqqiyparvar ziyolilar, ishbilarmonlar 
hukumati, ikkinchisi, Rossiya imperiyasi
hukmronligini yangicha sharoitlarda 
saq lab qolish siyosatini yuritgan bolshe-
viklar edi.
102

---

103
Oldiniga bolsheviklar Turkiston Mux-
toriyati hukumatining ta’sir doirasini 
cheklash va uni tugatish uchun yetar-
li harbiy kuchga ega bo‘lmagan. Ular 
1918-yil 19-yanvardagina Orenburgni 
qo‘lga olib, Moskva bilan Turkiston o‘rta-
sida temiryo‘l qatnovini tiklaganlaridan 
so‘ng Toshkentga qurol-yarog‘ yetkazib 
berish imkoniga ega bo‘ladilar. Toshkent-
dagi bolsheviklar bundan ruhlanib, 1918-
yil 31-yanvarda Qo‘qondagi Turkiston 
Muxtoriyati hukumatini tarqatib yuborish 
haqida qaror qabul qiladilar.
«27­noyabr Qo‘qon­
da Turkiston muxtori­
yati umumiy musulmon 
syezdida e’lon qilindi. Mubo­
rak va xayrli bo‘lsin! Kamina 
ham majlisda bo‘lushdan if­
tixor etaman. Yashasin Tur­
kiston muxtoriyati!»
Behbudiy. «Hurriyat» 
gazetasi, 1917­yil.
Elli(k) yildan 
beri ezildik, 
tahqir etildik, qo‘limiz bog‘landi, 
tilimiz kesildi, og‘zimiz qopondi, 
yerimiz bosildi, molimiz talandi, 
sharafimiz yumuruldi, nom
usimiz 
g‘asb qilindi, huquqimizg‘a tajo
­
vuzlar bo‘ldi, insonligimiz o
yog‘lar 
ostig‘a olindi, to‘zimli tur
dik, sabr 
etdik. Kuchga tayangan har buy
­
rug‘ga bo‘yunsundik, butun bor
­
lig‘imizni qo‘ldan ber
dik. Yolg‘iz 
bir fikrni bermadik, yashun
turdik, 
imonlarimizga avr
ab saqladik: 
Turkiston muxtoriyati!
Fitrat. «Hurriyat», 1917
­yil.
IJODIY FAOLIYAT
1. 
Fitrat o‘zining fikrlari or
­
qali qaysi voqealarni nazar­
da tutmoqda?
2. Matndagi «yashunturdik, imonla­
rimizga avrab saqladik: Turkiston 
muxtoriyati!» so‘zlariga e’tibor qara­
ting. Uni 
mustaqillik, hurlik, erkinlik, 
ozodlik,
kabi so‘zlarning mohiyati bi­
lan qanday bog‘liqligi bor? 
3. Muxtoriyat deganda nimani tushun­
dingiz?

---

104
MULOHAZA UCHUN
MA’LUMOT UCHUN
O‘lkadagi ilk demokra-
tik va xalqchil hukumat bo‘lgan 
Turkiston Muxtoriyatining faoliyati, af-
suski, uzoq 
qa cho‘zilmadi. Bolshevik-
lar va Toshkent Soveti (rahbari: Ivan 
Tobolin) unga katta xavf deb qaradilar 
hamda zudlik bilan tugatishga hara-
kat qildilar. Turkiston o‘lkasi ishchi, sol-
dat va dehqon deputatlari Sovetlarining 
1918-yil 19–26-yanvarda bo‘lib o‘tgan 
favqulodda IV syezdida Turkiston Mux-
toriyati hukumatini kuch bilan tugatishga 
qaror qilishdi. 
Turkiston Respublikasi Xalq Komis-
sarlari Soveti 1918-yil 30-yanvar kuni 
harbiy harakatlarni boshladi. Turkiston 
bolsheviklari buning uchun qizil gvar- 
diyachilardan tashqari yollangan qurolli 
guruhlardan ham keng foydalandi. Nati-
jada Qo‘qon shahrida ko‘plab aholi halok 
bo‘ldi. Turkiston Muxtoriyati esa harbiy 
kuch ishlatish yo‘li bilan tugatildi.
1918-yil 22-fevralda Qo‘qon shahri-
dagi Rus–Osiyo banki binosida bolshe-
viklar tomonidan tayyorlangan «tinchlik 
shartnomasi» imzolandi. Ushbu shartno-
maning 2-moddasida: «Aholi o‘lka Xalq 
Komissarlari Soveti hokimiyati va barcha 
mahalliy sovet tashkilotlarini tan oladi», 
deb yozilgan edi.
Turkiston Muxtoriyati huku
­
mati atigi 72 kun umr k
o‘rgan 
bo‘lsa ham, u erksevar xalqimizni 
milliy mustaqillik va istiqlol uchun 
kurashga da’vat etdi.
Turkiston Muxtoriyati hu-
kumati qisqa muddat ichida 
xalq o‘rtasida katta e’tibor qozon-
di. Fitrat, Cho‘lpon, Hamza singari 
o‘zbek xalqining otashin shoirlari 
muxtoriyat hukumatini alqab, o‘tli 
she’rlar bitishdi. Fitrat muxtori-
yat e’lon qilingan 27-noyabr tunini 
«Milliy laylatulqadrimiz» deb atadi. 
Turkiston o‘lkasining turli shahar 
va qishloqlarida muxtoriyatni ol-
qishlab, ko‘p ming kishilik namo-
yishlar bo‘lib o‘tdi. O‘sha davrda 
chiqqan gazetalarning yozishicha, 
namoyish qatnashchilarining 
bayroqlarida «Yashasin Muxtori-
yatli Turkiston va uning hukuma-
ti!» deb yozilgan so‘zlar hilpirab 
turardi. 
DARSDAN SABOQ CHIQARIB
1. Turkiston Muxtoriyati qanday sharoitda va kimlar tomonidan 
tashkil etildi?
2. 
Siz Turkiston Muxtoriyatini demokratik davlatchilik namunasi sifati
­
da tavsiflab bera olasizmi? 
3. Bolsheviklar Muxtoriyatga nima sababdan katta xavf sifatida qara­
gan?
4. Muxtoriyat hukumati mag‘lubiyatining asosiy sabablarini ko‘rsatib 
bering.
5. Turkiston Muxtoriyati tajribasidan qanday zarur saboqlar chiqarish 
mumkin?

---

105
TURKISTON O‘LKASIDA
TURKISTON O‘LKASIDA
SOVET HOKIMIYATI BOSHQARUV 
SOVET HOKIMIYATI BOSHQARUV 
TIZIMINING O‘RNATILISHI
TIZIMINING O‘RNATILISHI
MULOHAZA UCHUN
BUGUN DARSDA
1. Bolsheviklar hokimiyatiga 
Turkistonda «sovet avtono­
miyasi»ni o‘rnatishdan qanday man­
faatdorlik bor edi?
2. 1918­yil Buxoro va Xiva davlat­
larining chegaralarini xaritadan 
ko‘rsating.
3. Buxoro va Xiva xonligidan tashqari 
hududlarda qanday boshqaruv tar­
kibi mavjud edi? Bu hududlar kim 
tomonidan va qanday boshqaril­
gan?