N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor

 
Æ
Xalq harakatlari.
 
Æ
Islohotlar uchun kurash.
 
Æ
Xiva xonligining tugatilishi.
MA’LUMOT UCHUN
Muhammad Rahimxon II vafot etgach, impe-
riya hukumati yordamida taxtni uning o‘g‘li Asfan-
diyorxon (1910–1918) egallaydi. Rossiyadagi 1917-yil fev-
ral voqealaridan keyin Yosh xivaliklar Asfandiyorxondan 
islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi manifestni imzolashni talab 
qildilar.
Islohotlar xon hokimiyati saqlangan, ammo Majlis (de-
putatlar palatasi) va Nozirlar kengashi (Vazirlar kenga-
shi) bilan cheklangan konstitutsiyaviy monarxiyani tashkil 
etishni ko‘zda tutgandi. Yosh xivaliklar, shuningdek, davlat 
mablag‘lari sarflanishi ustidan nazorat qilish uchun moliya 
vazirligi, suv taqsimotini isloh qilish, xonlikning butun hu-
dudida yangi usul maktablarini tashkil qilish uchun qo‘mi-
ta tuzishni, temiryo‘llar va pochta-telegraf tizimi qurilishini 
ham talab qilishgandi. 
1917-yilning 4-aprel kuni xon devonxonasi ro‘parasida bir necha 
ming kishilik namoyish bo‘lib o‘tdi. Xon Polvonniyoz Hoji Yusupov va 
Husaynbek Matmurodov boshchiligidagi delegatsiyani qabul qildi va 
5-aprel kuni Yosh xivaliklar taqdim etgan manifestni imzoladi. Hujjatga 
muvofiq Xorazm konstitutsiyaviy monarxiya etib belgilandi.
1917-yil 26-aprelda bo‘lib o‘tgan Majlisning birinchi sessiyasida 
30 nafar xivalik deputat va turkmanlardan 7 nafar vakil ishtirok etdi. 
Maj lis Vazirlar kengashini sayladi. Ammo ikki oy o‘tmasdan konservativ 
kuchlar harbiy to‘ntarishni amalga oshirdi va Majlisni tarqatib yubordi. 
Yosh xivaliklar hibsga olinib, ulardan bir qismi otib tashlandi.
Asfandiyorxon

---

100
Manifest talablari
— Xon va uning hukumati tomonidan mamla­
katni mutlaq boshqarishni butkul barham toptirish.
— Xiva xoniga shahzodalar va vazirlarga te­
gishli bo‘lgan mablag‘lar va mulklarni xalq mulki 
deb e ’lon qilish.
— Kambag‘allar hayotini yaxshilash yo‘lida yi­
rik zamindorlar yerlaridan foydalanish.
— Bolalarni bepul o‘qitish uchun xonlikning 
hamma joyida maktablar ochish.
— Shaharlar va aholi manzilgohlarida bepul 
shifoxonalar va sog‘lomlashtirish muassasalari 
ochish.
— Xiva xoni va beklari tomonidan kambag‘al 
aholidan tortib olingan yerlar, mulk va boshqa nar­
salarni qaytarib berish.
— Majburiy mehnatga jalb qilish (begor)ni bu­
tunlay yo‘q qilish.
BILASIZMI?
1917­yil oktyabr to‘ntarishidan 
keyin Rossiyada bolsheviklar huku­
matni qo‘lga kiritdi. Turkistonda ham hoki­
miyat bolsheviklar qo‘liga o‘tdi va bu yerda 
ham sovet respublikasi tuzildi. Sovetlar xav-
fi oldida hukumatni yo‘qotishdan qo‘rqqan 
Asfandiyorxon bosh qo‘mondon etib turk­
manlarning yovmut qabilasi sardori Qurbon 
Mamed (Muhammad) sardor Junaydxonni 
tayinladi. Saroyda mavqeyini oshirib olgan 
Junaydxon 1918-yilning oktyabr oyida dav
­
lat to‘ntarishini amalga oshirdi va Nurullaboy 
saroyida Asfandiyorxonga suiqasd uyushtirdi. 
Taxtga Asfandiyorxonning akasi Said 
Abdulla o‘tirdi. Amalda hokimiyat Junayd-
xon qo‘lida to‘plangan edi.
Rossiya imperi–
yasining Xivaga yu
­
rishlari paytida yosh 
Qurbon Mamed (Mu
­
hammad) turkman 
yovmut yigitlari qa
­
torida bosqinchilar
­
ga qarshi janglar
da 
qatnashgan. Asfan
­
diyorxon Junaydxon
­
ni turkman qabila
­
larining sardori etib 
tayinlagan (1915). 
Turkman oqsoqolla
­
ri uni Junaydxon deb 
e’lon qilishgan.

---

101
MA’LUMOT UCHUN
1920-yil yanvar oyidan Xivaga qarshi hujumga o‘tgan so-
vetlar fevral oyining boshlarigacha bir qator shaharlarni qo‘lga 
kiritadilar. Natijada Said Abdullaxon taxtdan voz kechadi.
1920-yilning 27–30-aprel kunlari Xivada bo‘lib o‘tgan xalq vakillari 
Butunxorazm qurultoyi xonlik tugatilganligi va Xorazm Xalq Sovet Res-
publikasi tuzilganligini e’lon qildi. Qurultoy XXSRning muvaqqat Konsti-
tutsiyasini qabul qildi. Qurultoy shuningdek, 15 kishidan iborat hukumat 
– Xalq Nozirlar Kengashini sayladi. Yosh xivaliklar rahbarlaridan Pol-
vonniyoz Yusupov uning birinchi raisi bo‘ldi.
DARSDAN SABOQ CHIQARIB
1. Manifest talablarini amalga oshirish uchun xon tomonidan 
qanday sharoitlar yaratilishi talab etilgan?
2. Rossiyada qanday vaziyat hukm surmoqda edi?
3. Rossiyadagi 1917­yil fevral va oktyabr to‘ntarishlari Xiva xonligiga qan­
day ta’sir ko‘rsatdi?

---

TURKISTON MUXTORIYATI
TURKISTON MUXTORIYATI
MULOHAZA UCHUN
BUGUN DARSDA
1. Turkiston muxtoriyati haqida nima­
larni bilasiz?
2. Rossiyada bo‘layotgan siyosiy, iqtiso­
diy va ijtimoiy o‘zgarishlar Turkiston 
o‘lkasiga qanday ta’sir ko‘rsatgan edi?