N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor

 
Æ
SSSRda totalitar tuzumning qaror topishi 
va uning mohiyati.
 
Æ
O‘zbekistonda dastlabki qatag‘onlarning boshla­
nishi.
 
Æ
Huquq va maorif tizimida qatag‘onning avj oldirilishi.
 
Æ
1937–1938­yillarda davlat arboblari, ziyolilar, ula­
molar va harbiylarning qatag‘on qilinishi.
 
Æ
«Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmuasi hamda 
«Qatag‘on qurbonlari xotirasi» muzeyi.
Sovet rejimi o‘z hokimiyatini mustahkamlab olgach, 
uning xususiyatlari tobora oshkora namoyon bo‘la 
boshladi. Bu holat xususan milliy respublikalardagi rahbar xo-
dimlarga munosabatda yaqqol ko‘zga tashlandi. 
XX asr 20-yillarining ikkinchi yarmi va 30-yillar boshida 
O‘zbekiston SSRda 
o‘n sakkizlar guruhi
(Abdurahim Hojiboyev, 
Inomjon Xidiraliyev, Muxtorjon Saidjonov va b.), 
inog‘omov-
chilik
(O‘zSSR Maorif xalq komissari Rahim Inog‘omov va b.), 
qosimovchilik
(O‘zSSR Oliy sudi raisi Sa’dulla Qosimov va b.), 
badriddinovchilik
(O‘zSSR Oliy sudining prokurori Shamsutdin 
Badriddinov va b.), 
«milliy ittihodchilar» va «milliy istiqlolchilar»
(Munavvarqori Abdurashidxonov boshchiligidagi 87 nafar kishi), 
«narkompros» ishi
(O‘zSSR Maorif xalq komissari Mannon Ramziy, 
uning o‘rinbosari Botu va b.), 
«botir gapchilar»
(Qo‘qonda Ashu rali Zohi-
riy boshchiligidagi 19 nafar kishi) va boshqa siyosiy ishlar o‘ylab topildi. 
Natijada o‘zbek xalqining ko‘plab yetuk farzandlari qatag‘on qilindi. 
Bu davrda kommunistik partiya saflarini «tozalash» kampaniyasi 
natijasida O‘zbekiston kompartiyasi a’zolarining 25,6 foizi firqadan chi
-
qarildi.
Ashu rali 
Zohiriy

---

140
MA’LUMOT UCHUN
Milliy rahbar xodimlar lavozimla-
ridan chetlatildi. XX asr 20-yillarining 
oxiriga kelib, sovetlar millat yetakchilarini jis-
moniy jihatdan yo‘qotishga kirishdi. 
O‘zbekiston SSR Oliy sudining raisi Sa’dul-
la Qosimov 1929-yil mart oyida lavozimi-
dan bo‘shatilib, qamoqqa olindi. S. 
Qosimov 
va uning 6 nafar safdoshi «bosmachilar»ni 
qo‘llab-quvvatlashda, «aksilinqilobchi millatchi 
tashkilotlar» a’zolari bilan aloqa bog‘laganlik-
da, islom dinini himoya qilishda ayblanib, ular-
ga «qosimovchilik» yorlig‘i bosildi. Sud ularni 
10 yil muddatga qamoq jazosiga hukm qildi. 
Ularning butun mol-mulki davlat hisobiga mu-
sodara qilindi.
Oradan ko‘p o‘tmay navbatdagi ish – 
badriddinovchilik o‘ylab topildi. 1932-yil 5-may– 
15-iyunda O‘zbekiston Oliy sudining sobiq 
prokurori Shamsutdin Badriddinov va uning 
5 nafar safdoshi ustidan sud jarayoni o‘tkazildi. 
Ular ham uzoq muddatli qamoq jazosiga hukm 
qilindilar.
Sovet rejimi milliy rahbar xodimlarni qatag‘on qilish bilan 
birga maorif sohasidagi ziyolilarga ham tazyiq o‘tkaza boshladi.
1929­yil 5­noyabrda Toshkentda ma’rifatparvar Munavvarqori Abdu­
rashidxonov boshchiligidagi 38 nafar kishi qamoqqa olindi. Oradan ko‘p 
o‘tmay qamoqqa olinganlar soni 87 kishiga yetdi. Ularga «Milliy Ittihod» va 
«Milliy Istiqlol» tashkilotlarining a’zolari degan ayb qo‘yildi. Tergov jarayo­
ni keyinchalik Moskvaga ko‘chirildi. Bu holat sovetlarning milliy­ma’naviy 
hayotga zug‘umidan dalolat edi.
1931­yil 25­aprelda Moskvada bo‘lib o‘tgan sud majlisida Munavvar­
qori bosh chiligidagi millatning 15 nafar fidoyisi bo‘lgan «Milliy Istiqlol» 
a’zolari otib o‘ldirishga, qolgan 72 nafar kishi esa uzoq muddatli qamoq 
jazosiga hukm qilindi. O‘zbek xalqining 15 nafar farzandi Moskva atrofida 
otib tashlandi. Qamoqdan ham deyarli hech kim Toshkentga qaytib kel­
madi.
BILASIZMI?
Qatag‘onga uchragan 
odamlar surgun qilinmoqda

---

MA’LUMOT UCHUN
Qamoqqa olingan ko‘plab yurt-
doshlarimiz ommaviy ravishda 1938-
yil 4-oktyabr da qatl qilingan.
XXSR harbiy ishlar noziri, alohida O‘zbek 
otliq askarlar polkining komandiri va komis-
sari, 19-tog‘li otliq O‘zbek diviziyasi komandiri 
lavozimlarida ishlagan Mirkomil Mirsharopov 
sovet rejimi tomonidan Maykopda 1937-yil 
28-oktyabrda qamoqqa olindi.
U O‘zbek diviziyasini milliylashtirish va bu 
diviziya yordamida O‘zbekistonni SSSR tarki-
bidan ajratib olish va mustaqil davlatni barpo 
etishga urinishda ayblandi. Dastlabki O‘zbek 
diviziyasi tarqatib yuborildi hamda M. Mir-
sharopov boshchiligida 18 nafar o‘zbek harbiy 
komandirlari va askarlari 1938-yil 10-oktyabr-
da otib tashlandi.
1937–1938­yillarda to‘qib chiqarilgan soxta ayblar bo‘yicha 
O‘zbekistonda 41 000 nafardan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 
37 000 nafardan ko‘prog‘i jazolandi, 6 920 nafar kishi esa otishga 
hukm qilindi.
Faqat davlat va jamoat arboblari, yozuvchi, shoir va olimlardan 
5 758 nafar kishi qamoqqa olinib, ulardan 4 811 nafari otib tashlangan 
edi. Bu ma’lumotlar respublikamiz miqyosida qizil terror qanchalik keng 
miqyosda shafqatsiz ravishda amalga oshirilganligining yaqqol isboti 
hisoblanadi.
IJODIY 
FAOLIYAT
1. Xalqning 
ziyoli qatlamlarini 
qirg‘in qilishdan ko‘z­
langan maqsad nima 
bo‘lgan?
2. Nima uchun bol­
sheviklar turli uydirma­
larni o‘ylab topishgan? 
3. «Milliy rahbar xo­
dimlarni lavozimlaridan 
chetlatib, ularni avval 
«g‘oyaviy» jihatdan tor­
mor qilayotgan sovet 
rejimi XX asr 20­yil­
larining oxiriga kelib, 
ularni jismoniy jihatdan 
yo‘qotishga 
kirish di», 
— deyilganida nimani 
tushundingiz?
MULOHAZA UCHUN
XX asr o‘zbek madaniyatining 3 na
­
far yorqin yulduzlari – F
itrat, Cho‘lpon 
va Abdulla Qodiriy bir kunda – 1938
­
yil 4­oktyabrda 
Toshkent shahri 
at­
rofida otib tashlandi
.
O‘zbek diviziyasi 
komandiri
Mirkomil Mirsharopov
141

---

142
MA’LUMOT UCHUN
DARSDAN SABOQ CHIQARIB
1. «O‘n sakkizlar guruhi» va «qosimovchilik» kabi siyosiy ishlar­
ni to‘qib chiqarish va ularning faoliyatiga siyosiy tus berishdan 
ko‘zda tutilgan maqsadlar nima edi?
2. Nima sababdan XX asr 30­yillari ikkinchi yarmiga kelib respublika rah­
bariyati qatag‘on qilindi, ularga qanday ayblar qo‘yilgan?
3. Ilg‘or o‘zbek ziyolilarini qatag‘on qilish nima uchun kerak bo‘lib qoldi?
4. Totalitar tuzum ma’murlarining inson huquqlari va erkinliklari masala­
sidagi munofiqligi, riyokorligini siz qanday izohlaysiz?
5. 
Siz yashayotgan shahar va tumanda qatag‘on qilinganlardan kimlarni 
bilasiz, ular haqida so‘zlab bering.
6. Qatag‘onga uchragan siyosiy arboblar va adiblar ismlarini alohida us­
tunlarda tahlil qiling.
O‘zbekiston Respubli-
kasi mustaqillikka erishgan-
dan keyin qatag‘on qilinganlar-
ning ko‘pchiligi huquqiy jihatdan 
oqlandi. Ularning pok nomlari tik-
landi. Mustabid sovet rejimi dav-
rida Bo‘zsuv kanali bo‘yida – millat 
fidoyilarining aksari yati otib tash
-
langan joyda – ularning xotirasiga 
bag‘ishlab yodgorlik o‘rnatildi.
2000-yil 12-mayda Toshkent 
shahri Yunusobod tumanidagi 
Bo‘zsuv kanali bo‘yida «Shahid-
lar xotirasi» yodgorlik majmuasi 
ochildi. 
O‘zbekiston SSRda bu davrda ko‘plab madra
­
salar, masjidlar va xonaqohlar buzib tash­
landi. Buzilmay qolgan madrasalar va masjidlar xo‘ja­
lik omborlariga aylantirildi, qizil askarlar garnizonlari 
uchun manzilgohlar qilib qayta jihozlandi, chetdan kel­
ganlar uchun turarjoy sifatida berildi va boshqa turli 
maq sadlarda foydalanildi. Madaniy-ma’rifiy merosimiz 
bo‘lgan qo‘lyozma asarlar va boshqa kitoblarning katta 
qismi yo‘q qilindi.
BILASIZMI?
«Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmuasi

---

143
MULOHAZA UCHUN
IJODIY FAOLIYAT
BILASIZMI?
BILASIZMI?
BUGUN DARSDA
1. 
II Jahon urushi qachon 
boshlandi?
2. 
Unda qaysi davlatlar ishtirok etdi?
3. 
«Germaniya va Sovet Ittifoqi o‘rtasida 
o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida»gi 
shartnoma nima haqida edi? U qaysi 
davlatlar o‘rtasida imzolangan?