N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Æ Buxoro amirligining ijti moiysiyosiy ahvoli
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Æ Buxoro amirligining ijti moiysiyosiy ahvoli. Æ Soliq va majburiyatlar. Æ Xalq qo‘zg‘olonlari. Æ Hunarmandchilik. Æ Savdo-sotiq munosabatlari. MA’LUMOT UCHUN XIX asr oxirida Buxoro amirligida Buxorodan tashqari Chor- jo‘y, Kitob, Shahrisabz, Denov kabi shaharlar amirlikning yirik savdo va hunarmandchilik markazlari hisoblangan. Amirlik iqtisodining asosiy qismini qishloq xo‘jaligi sohasi tashkil etgan. Lekin dehqonlar har doim ham katta daromad olmagan. Ketma-ket kamhosil yillar- dan keyin baljuvonlik dehqonlar 1885-yilda mo‘l hosil yig‘ib olishdi. Soliq yig‘uvchilar esa nafa- qat o‘sha yil uchun, balki o‘tgan kamhosil yillar uchun ham xiroj to‘lashni talab qilishdi. Bu esa dehqonlarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Bunday soliq undirishni adolatsizlik deb bilgan dehqonlar uni to‘lashdan bosh tortdilar. Amaldorlar zo‘ravonligi va zulmi qo‘zg‘olonga sabab bo‘ldi. Qo‘zg‘olon 1885-yil iyul oyining oxir- gi kunlarida ko‘tarilgan. Dehqonlar va amir Muzaffar lashkari o‘rtasida jang bo‘lib o‘tdi. Tayyorgarlik ko‘rma- gan va mehnat qurollari bilan ko‘chaga chiqqan dehqonlar mag‘lubiyatga uchradi. Qo‘zg‘olonchilar qo‘lga olinib, qatl etildi. 1888-yil Ko‘lob viloyatida boshlangan dehqonlarning norozilik harakat- lari ham amir tomonidan bostirildi. 54 IJODIY FAOLIYAT 1. O‘ylab ko‘ringchi, nega bu davrda Buxoro amirli gining markaziy shaharlari tarkibida Samarqand mavjud emas edi? 2. Ko‘lob bekligidagi qo‘zg‘olonni boshlanishiga ni malar sabab bo‘ldi? 3. Sizningcha, qo‘zg‘olonning oldini olish mumkin midi? MA’LUMOT UCHUN Buxoro amirligida bu davrda ham xalq hunarmandchiligi rivojlanishdan to‘xtamadi. Buxoro gilamlariga nafaqat ichki bozorda, balki tashqi bozorda ham talab kat- ta bo‘lib, amirlik sav dogarlari ularni ko‘p miq- dorda xorijga sotar edilar. Ichki va tashqi bozorlarda Buxoro ip-gaz- lama matolari, ko‘nchilik, zardo‘zlik, kumush va oltin kandakorlik buyumlari, bo‘yoq va sovun mahsulotlari, ustalarning oltin va ku- mushdan yasagan buyumlari Sharq va G‘arb- da xaridorgir bo‘lgan. MA’LUMOT UCHUN IJODIY FAOLIYAT Rossiya imperiyasi amirlik hudu didan temiryo‘l o‘tkazishdan qan day manfaatlarni ko‘zlagandi? Buxoro amirligida azaldan rivoj- lanib kelgan o‘ziga xos ko‘ri nishdagi hunarmandchilik mavjud bo‘lgan. Zargarlar yasagan mahsulotning barchasi nozik naqsh- lar bilan bezatilardi. Buxoro kulolchilik buyum- lari bozori ham chaqqon bo‘lib, kulollar butun amirlik shaharlarida faoliyat olib borgan. Hunar- mandlar daromadining aksariyat qismi behisob soliqlarni to‘lashga ketardi. Shu bois ular o‘z ustaxona va korxonalarini yanada rivojlan- tirish va takomillashtirish uchun qo‘shimcha mablag‘larga ega emasdi. Buxoro amirligi hududi katta foyda keltiruv chi tranzit savdo uchun ham qu- lay bo‘lgan. 1888-yil amirlik hududi orqa- li dastlabki temiryo‘l o‘tkazildi. Buxorodan 15 kilometr masofada Yangi Buxoro stansi- yasi qurili shi boshlab yuborildi. Bu yerda amir saroyi va Rossiya siyosiy agentining qaror- gohi ham barpo etildi. Endilikda Buxoro amir- ligi temiryo‘l orqali Toshkent, Orenburg va Moskva bilan bog‘landi. Buxoroda Rossiya davlat banki bo‘limi, paxta tozalash zavodi, Yevropa namunasidagi mehmonxona barpo etildi. Eski Buxorodagi qo‘shbegi uyi va Ros- siya imperatorining siyosiy agentligi qarorgohi ilk paydo bo‘lgan telefon aloqasi bilan bog‘lan- gan edi. 55 Yangi Buxorodagi (Kogon) temiryo‘l stansiyasi 56 BILASIZMI? Buxorodagi maktab Matolar sotish do‘koni Madrasa talabalari XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Buxoro amirligida ta’lim tizimi o‘tgan asrlardan qolgan an’anaga muvofiq boshlang‘ich (maktablar) va yuqori (madrasa) bosqichlaridan iborat edi. Boshlang‘ich ta’lim muassasalarida asosan arab tili va alifbosi- da savod chiqarish, islom asoslarini egallash, axloqiy tarbiyaga urg‘u berilgan. Ularning mod- diy asosini vaqf mulklari, ayrim shaxslardan tushgan xayri-ehsonlar tashkil etgan. Bu davrda Buxoroda 350 ga yaqin an’ana- viy (boshlang‘ich) maktablar faoliyat ko‘rsat- gan. Maktabxonada o‘qishga qabul qilish yoshi Buxoroda 5 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan davrni tashkil etgan. Ta’lim jarayoni esa 7–10 yilgacha davom etgan. O‘g‘il bolalar maktablarining aksariyati masjidlar qoshida tashkil etilgan. Qizlar mak- tabida o‘qitish o‘g‘il bolalar o‘qiydigan masjid- lar huzuridagi maktabxonadagi o‘qitishdan bir muncha farq qilgan. Bu yerda darslar tushlik- kacha davom etgan. Qizlarning o‘qishi 7 yosh- dan boshlanib, 13 yoshda tugar edi. Odatda qizlar uylarida ta’lim olishgan. 57 Maktabda o‘qiyot gan o‘quv chining muvaf faqiyati uchun ota onasi domla (otinoyi)ga non, don (g‘alla) yoki pul ber gan. Bundan tashqari, «bo‘yra puli», «k o‘mir puli», «supurgi puli» kabi «to‘lovlar» ham bo‘lgan. Har pay shanba kuni k el tiriladigan «pay shanbalik noni» maktabdor domla ning asosiy haqi hisob langan. O‘rta Osiyoda maktablar sonining ko‘pligini ko‘rgan rus olimi A. Middendorf musulmon aholisining ommaviy savodxonligini xalq ta’limi bo‘yi cha Rossiya hukumatiga namuna sifati da ko‘tsatgan. BILASIZMI? Buxorodagi rustuzem maktabi, 1898yil Maktabda sinflarga bo‘lish degan gap yo‘q, hamma o‘quvchi qizlar bir xonada bo‘yra ustida o‘tirib dars qilishardi... Biri alif be o‘qisa, ikkinchisi «Haftiyak» o‘qir, uchinchisi «Qur’on» o‘qisa, to‘rtinchisi «Chahor kitob» o‘qir, beshinchisi «Hikmat» o‘qisa, oltinchisi Mashrabni o‘qirdi... Bir kunda asosan ikkiuch soat o‘qilar, qolgan vaqt qizlar otinning xizmatini qilishardi... «Haftiyak»ni bitirib Qur’onga o‘tmoqchi bo‘lsa, yoki Qur’onni bitirib «Chahor kitobi»ga o‘tmoqchi bo‘lsa, qizning otaonasi otinga, uning eriga albat ta bosh oyoq sarpo qilib kelishi shart edi. Kibriyo Qahhorovaning «Chorak asr hamnafas» kitobidan. DARSDAN IJOBIY SABOQ CHIQARIB 1. Buxoroda soliqlarning oshib ketishiga nima sabab bo‘ldi? Soliqlarni oshirmasdan davlatni bosh qarish mum kinmidi? 2. Ta’lim tizimi haqida qanday ma’lumotga ega bo‘ldingiz? 3. Ta’lim sohasining mamlakat rivojida qanchalik ahamiyati bor? XIX ASRNING IKKINCHI YARMI – XIX ASRNING IKKINCHI YARMI – XX ASRNING BOSHLARIDA XX ASRNING BOSHLARIDA XIVA XONLIGI XIVA XONLIGI BUGUN DARSDA MULOHAZA UCHUN 1. Xiva xonligi qachon tash kil top gan? 2. Xiva xonligida davlat bosh qaruvi qanday asosda tashkil qi lingan edi? Buxoro amirligi va Xiva xonligining birbiriga o‘x shash va o‘ziga xos tomonlari nimadan ibo rat edi? Yüklə 18,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|