11
1.O’yinning mohiyati va o’ziga xosligi.
2.O’yinning bola tarbiyasidagi o’rni va uning bolalar bog’chasidagi
pedagogik jarayonda tutgan mavqei.
Pedagogikada bolalar o’yini o’zida kattalar harakati va ular o’rtasidagi
munosabatlarni aks ettiruvchi tarixan tarkib topgan faoliyat turi sifatida
baholanadi. O’yin buyumli va ijtimoiy voqelikda harakat qilish va uni anglash
ishiga yo’naltirilgandir. U o’zining kelib chiqishiga ko’ra ham, yo’nalishi va
mazmuniga ko’ra ham ijtimoiy voqelik hisoblanadi.
O’yinning turlari. Bolalar o’yinlari o’zining rang-barangligi
bilan ajralib
turadi. Ular o’z mazmuni va tashkil etilishiga ko’ra, bolalarga ta’sir ko’rsatish
darajasiga ko’ra, qo’llaniladigan buyumlarning turlariga, kelib chiqishiga ko’ra
turlichadir. Bularning barchasi bolalar o’yinlarini turkumlashtirishni favqulodda
qiyinlashtiradi, biroq, o’yinlarga to’g’ri rahbarlik qilish uchun ularni, albatta,
guruhlash zarur. Pedagogikada o’yinlarni ikki katta guruhga bo’lish juda keng
tarqalgan: ijodiy o’yinlar va qoidali o’yinlar.
Qoidali o’yinlar kattalar tomonidan yaratiladi va bola hayotiga olib
kiriladi. Mazmuni qoidalarining murakkabligiga qarab, ular turli yoshdagi
bolalarga mo’ljallangan bo’ladi. Tayyor qoidali o’yinlarning katta guruhni xalq
o’yinlari tashkil etadi, ularning ko’plari avloddan avlodga o’tib,
bizga yetib
kelgan.
O’yinning tuzilishi. O’yin - bu bola faoliyatining turi. SHunday ekan,
barcha faoliyatda bo’lgani kabi unga ham qator hislatlar: maqsadning
mavjudligi, sabablar, amalga oshirish vositalarining rejali harakatlar, natijaning
mavjudligi kabilar xosdir. Har qanday ko’rinishdagi o’yin tushunib olingan va
maqsadga qaratilgan faoliyat tarzida kechadi. Har bir o’yinda bola uchun
ahamiyatli bo’lgan maqsad mavjud: qizchasini ovqatlantirish, kosmosga uchish,
quvlashmachoq
o’ynayotganda
o’yin
qatnashchisiga
qo’l
tekkizish,
“qopqondan” qutulib chiqish va hokazolar.
12
Bola o’yin mavzusi va mazmunini kelisha oladigan,
rollarni
taqsimlaydigan, o’z o’yin faoliyatini muayyan darajada rejalashtiradi. Boshqa
faoliyat turlarida bo’lgani kabi o’yin jarayoniga bolaning butun shaxsiyati, uning
psixik bilish jarayonlari, irodasi, hissiyoti va ta’sirchanligi, ehtiyoj va
qiziqishlari jalb etiladi. O’yinda bola faol harakat qiladi, gapiradi, o’z bilimlarini
qo’llaydi.
O’yin o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. Ular orasida sabablarning
o’ziga xosligi asosiy hisoblanadi. O’yin - bu bolaning shaxsiy tashabbusiga
ko’ra vujudga keladigan, o’zining faol ijodiy yo’sindagi, yuksak ta’sirchanlik
ruhi bilan ajralib turadigan erkin va mustaqil faoliyati sifatida bola shaxsining
tarkib topish darajasiga ko’ra kechadi.
Bolalarning o’yindagi erkinligi
va mustaqilligi shundaki, o’yinda amaliy
ehtiyojlarga qaram bo’lmaydi, u o’zining bevosita ehtiyoj va qiziqishlaridan
kelib chiqadi. Bola o’yindan zavq olish maqsadida foydalanadi. Bola o’yinining
asosiy sababi “voqelikning uning uchun ahamiyatli bo’lgan tomonlarini boshdan
kechirish” hisoblanadi
3
.
O’yin faoliyatining ijodiy tabiati. Haqiqiy o’yin doimo tashabbus,
topqirlik, zukkolik bilan bog’liqdir. O’yinda bolaning tafakkuri va xayoloti faol
ishlaydi. O’yin bola uchun ermak, quvonch manbaigina emas, uning diqqati,
xotirasi, ijodiy tafakkuri va tasavvurini o’stirishga xizmat qiladigan vosita
hamdir. Bola hayotida o’yin
uning harakatga, ishga, atrofdagi hayot
taassurotlarini tushunishga bo’lgan intilishini qondiradigan muhim faoliyat
turidir.
Talab darajasida rivojlanayotgan bola ko’p harakat qiladi va ishtiyoq bilan
o’ynaydi. O’yinni bolalar hayotini tashkil etishning forma va ko’rinishlaridan
biri deb bejizga aytishmaydi. O’yin bola hayotini qiziqarli mazmun bilan
to’ldiradi, uning xulq – atvorini shakllantirib boradi. Ko’p va diqqat bilan
o’ynaydigan bolalar kamroq sho’xlik qilishadi, barcha bilan muloqotga kirisha
3
S. L. Rubinshteyn.
13
oladigan, tartibli va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lib ulg’ayadi. Jozibali
o’yin ta’sirida bolaning qanchalik o’zgarib
ketishiga bir nazar tashlang-a,
kamgap bola ko’p gapiradigan, odamovi bola dilkash, qo’rs bola xushmuomila
bo’lib qoladi. Tinib - tinchimas bola o’yinga berilganda boshqa hollarda bajara
olmagan ishlarni o’yin jarayonida osonlik bilan amalga oshiradi. O’yin
jarayonidagi muloqotlar bolalar uchun xulq - atvor normalarining amaliy
maktabi bo’lishga erishishimiz kerak.
Bunda ular o’yin harakatlarida nima yaxshi-yu nima yomonligini,
vijdonan, adolatli, o’rtoqlarcha ish tutish nima,
u qanday ekanligini anglab
yetishlariga yordam beradi. O’yinlarni shunday tashkil etish kerakki, bunda
soddalikdan asta sekin murakkablikka o’tish qoidalariga rioya etish kerak.
Vaqti-vaqti bilan o’yin turlarini yangilab turish kerak. O’yin jarayonida
bolalarning hamkorlik kabi ijodiy harakatlarini rag’batlantirib borish kerak.
O’yinlar bolalarni ham aqliy, ham ma’naviy, ham axloqiy tarbiyasidagi tutgan
o’rni benihoya kattadir. Bolalar tafakkurining shakllanishi va rivojlanishini
yaxshilash niyatida foydalanish mumkin bo’lgan quyidagi o’yin mashg’ulotlarni
tavsiya qilmoqchimiz.
Dostları ilə paylaş: