N sosial SİyaSƏt uoT 330: 332. 364 (479. 24) sosial SİyaSƏT vƏ

75

A.Musayev, İ.qarayev

sOsİAl sİyAsƏT VƏ İqTİsADİ İNKİŞAF

1/2013

---

ölkənin müdafiə qabiliyyətinin azalmasına səbəb olan proseslərin meydana gəlmə -

sinə səbəb olur.

10. Demoqrafik keçid modelləri

Müasir  demoqrafiya  elminin  son  zamanlar  daha  geniş  tədqiq  olunan  is-

tiqamətlərindən biri əhalinin təkrar istehsalı prosesində baş verən kəmiyyət və key-

fiyyət dəyişikliklərini izah etməyə cəhd edən  demoqrafik keçid konsepsiyasıdır. İlk

dəfə demoqrafik keçid termini 1945-ci ildə Amerika demoqrafı Frenk Noutstayn

(1902-1983) tərəfindən təklif edilmişdir. Lakin demoqrafik keçid konsepsiyasının

nəzəri əsasları demoqrafik inqilab adı altında XX əsrin 20-30-cu illərində fransız

demoqrafı Adolf Landri (1874-1956) tərəfindən hazırlanmışdır. Elmi ədəbiyyatda

geniş istifadə olunan demoqrafik keçid, demoqrafik modernləşdirmə və demoqrafik

inqilab terminləri prinsip baxımından eyni məna kəsb edir. Demoqrafik keçidin üç

əsas modeli mövcuddur:

1.Yüksək doğum və yüksək ölüm fazası;

2.Yüksək doğum və aşağı ölüm fazası;

3. Aşağı doğum və aşağı ölüm fazası.

Demoqrafik inqilab (demoqrafik modernləşdirmə, demoqrafik keçid) yüksək

doğum və yüksək ölüm tarazlıq modelindən  demoqrafik proseslərin yeni sosial-iqti-

sadi şəraitə uyğunlaşması məqsədi ilə  aşağı doğum və aşağı ölüm tarazlıq modelinə

olan keçiddir. Demoqrafik inkişaf tarixində bir modeldən digər modelə keçid min

illər vaxt tələb edir. Uzun illər bəşər cəmiyyəti yüksək doğum və yüksək ölüm  mode -

li çərçivəsində fəaliyyət göstərmişdir. Lakin uzun illərdən sonra bütün dünyada ölüm

səviyyəsinin  aşağı  düşməsi  yeni  demoqrafik  modellərə  keçilməsi  ilə  müşahidə

ediləcəkdir  Demoqrafik  tarazlıq  bir  tərəfdən  sistem  daxilində  doğum  ilə  ölüm

arasında olan tarazlıq, digər tərəfdən isə demoqrafik sistemin cəmiyyətin digər sis-

temləri  ilə  mövcud  demoqrafik  və  qeyri-demoqrafik  proseslərin  qarşılıqlı  təsiri

şəraitində baş verən tarazlıqdır.

Uzun əsrlər boyu insan cəmiyyəti yüksək doğum və yüksək ölüm modeli əsasında

inkişaf etmişdir. Əgər biz bəşər cəmiyyətinin təşəkkülü və inkişafı tarixinə demoq -

rafik baxımdan yanaşsaq, onda nəzərə çarpan ilk əsas cəhət ondan ibarətdir ki, yalnız

XX əsrdə dünya əhalisinin sayı 4 dəfədən çox artmışdır. Belə bir demoqrafik part-

layış heç vaxt tarixdə müşahidə olunmamış və bir daha gələcəkdə baş verməyəcəkdir.

Şəkil 1-dən aydın göründüyü kimi dünya əhalisinin sayı 1950-ci ildən etibarən

görünməmiş sürətlə artmağa başlamışdır. Əgər 50 min illik demoqrafik inkişaf tari -

xində yalnız 1820-ci ildə Yer kürəsində əhalinin sayı 1 milyard olmuşdusa, ikinci

milyarda çatmaq üçün cəmi 100 il vaxt tələb olunmuşdur. Lakin sonrakı 3 milyarda

çatmaq üçün artıq 40 il, 4 milyard üçün 15 il, 5 milyarda çatmaq üçün 12 il, 6 mil-

yarda çatmaq üçün isə 12 il lazım gəlmişdir. Demoqrafik partlayışa səbəb tibbin