N uzoqov, X. A. Alimov,B. X. Yunisov

rasm. Tabiiy tsirkulyatsiyali qozonlarning takomillashib borishi:

a - silindrsimon; b-batareyali; v-o‘t quvurli; g-o‘t va tutun quvurli; d,e-kamerali gorizontal-suv quvurli; j-bo‘limli gorizontal-suv quvurli; z-qaynatish quvurlari to‘g‘ri bo‘lgan; i,k-qaynatish quvurlari egilgan; l- P-simon bir barabanli qozon; m- T-simon zamonaviy barabanli qozon agregati.
Bu kamchiliklar gorizontal suv-quvurli qozonlarda sezilarli darajada bartaraf etildi. Bularda yassi kameralar o‘rniga silindrsimon qopqoqlar qo‘llanildi, ularga to‘g‘ri quvurlar to‘plami ulandi, quvurlar ikki to‘plam holida gorizontal ravishda barabanga ( j ) birlashdi. Shu tufayli bug‘ning bosimi ortdi, quvurlarning soni va uzunligi ortishi esa, qozonning unumdorligini oshirish imkonini yaratdi. Barabanlar avvalo uzunasiga, keyinroq ko‘ndalangiga joylashtirildi. Suv ekonomayzerlari va havo isitkichlarni qo‘llash natijasida qozonlarning tejamliligi va unumdorligi ortdi.
Gorizontal suv-quvurli qozonlar o‘z vaqtida gaz quvurli qozonlarga nisbatan katta afzalliklarga ega edi, lekin ularning hozirgi vertikal suv-quvurli qozonlarga qaraganda muhim kamchiliklari bor. Avvalo, bir necha barabanning bo‘lishi metall sarfini oshirib yuboradi, qimmat turadigan tutashtirish kameralari esa, qozon narxini ortishiga sabab bo‘ldi.
Shuning uchun ularni vertikal suv-quvurli qozonlar siqib chiqardi va hozirgi paytda gorizontal suv-quvurli qozonlar ishlab chiqarilmaydi. Vertikal suv-quvurli qozonlar dastlab qozonning eng qimmat qismining-barabanlarning soni ko‘p qilib qurilar (z,i) edi.

2. 
   rasm. Qozon qurilmasining texnologik sxemasi.
   

1 - transporter; 2 - nam ko‘mir bunkeri; 3 - nam ko‘mir taqsimlagich; 4- ko‘mir maydalaydigan tegirmon; 5 - separator; 6 - siklon; 7 - chang vinti; 8 - ko‘mir changi bunkeri; 9 - ko‘mir changi ta’ minlagichi; 10 - tegirmon ventilyatori; 11 - gorelkalar; 12 - baraban; 13 - o‘txona; 14 - sovuq voronka; 15 - shlak yig‘gich; 16 - o‘txona ekranlari (ko‘tarish quvurlari); 17 - ekran kollektorlari; 18 - tushirish quvurlari; 19 - feston; 20 - bug‘ qizdirgich; 21 - suv ekonomayzeri; 22 - havo qutisi; 23 - puflash ventilyatori; 24 - havo tortishi qutisi; 25 - gaz tozalash qurilmasi; 26 - so‘rish ventilyatori; 27 - tutun quvuri -mo‘ri; 28 - kul-shlak chiqarish kanali.
Vertikal suv-quvurli qozonlarning keyingi takomillashuvi natijasida barabanlarning soni bittaga keltirildi (k,l,m), qaynatish quvurlarining to‘plami bevosita baraban bug‘ yig‘gichga tutashtirildi. Shunday qilib, barabanlar soniing kamayishi bilan bir vaqtda qozon isish sirtining konvektiv qismi qisqardi va o‘txonada ekranlar tarzida joylashgan radiatsion qismi ko‘paydi. Zamonaviy bug‘ qozon qurilmasi (1.2-rasm) qozon agregatidan va yordamchi qurilmalardan (ko‘mirni maydalash va chang tayyorlash, yoqilg‘i va suvni uzatish, havoni va yoqilg‘i mahsulotlarini tortish va puflash, nazorat-o‘lchov asboblari, avtomatik boshqarish asboblari) tashkil topgan. Qozon devorlarining o‘ta qizib ketishi ularning buzilish xavfini tug‘diradi. Buning oldini olish uchun qozonning qizigan sirtlaridan issiqlikni tez olib turish kerak. Buning uchun isitish sirtlari bo‘ylab suv va suv-bug‘ aralashmasining harakatini tegishli tarzda tashkil etish lozim.