N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

Material balansda ba'zi bir faktorlarni hisobga olish. 
Gaz konlarini 
ishlatish nazariyasi va tajribasi shundan dalolat beradiki, mahsuldor qatlamda 
bosimning pasayishi natijasida yuzaga keladigan ba‗zi bir jarayonlarni material balans 
tenglamasida hisobga olish zarur. 
Gaz hajmining o‘zgarishi faqatgina suvning kirib kelishi bilangina bog‘liq 
bo‘lmay, balki boshqa bir qator faktorlarga ham bog‘liq. Bular quyidagilar: 
1.
Retrograd holatlar – kondensatning qatlamga tushib qolishi. 
2.
Qatlamning deformatsiyalanishi. 

---

63 
3.
Boshqa qatlamdan gazning kirib kelishi yoki boshqa qatlamga gazning sizib 
ketishi.
Qatlamdagi retrograd holatlarni hisobga olish.
Gazkondensat konlarini 
ishlatish jarayonida qatlamga kondensat cho‘kib qoladi. Shuning uchun qatlamdagi 
gazkondensat aralashmasining boshlang‘ich massasi quyidagiga teng bo‘ladi: 
 
 
 
t
M
t
M
t
M
M
o
q
k
b
.
.



(1.52) 
Bu yerda 
 
t
M
- qatlamdagi gazkondensat sistemasining joriy massalari 
yio‘indisi;
 
t
M
k
- 
t
vaqtda qatlamga o‘tirib qolgan kondensat massasi; 
 
t
M
o
q
.
.
- 
t 
vaqtda qazib olingan qatlam gazi. 
Yuqoridagi tenglamalar asosida gaz rejimidagi gazkondensat uyumi uchun 
quyidagi tenglamani yozishimiz mumkin: 
 


 
 
 
   
 
t
M
P
P
P
T
P
P
z
T
t
P
P
T
P
z
T
P
o
q
k
g
qat
at
st
b
g
q
qat
at
b
st
b
b
.
.
.
.
~
~
~
~
~
~
~
~
























(1.53) 
Bu yerda 
b


~
va 
 


P
~
mos holda boshlang‘ich gaz bilan to‘yingan 
uyumning o‘ovaklik hajmi va 
t
vaqtdagi cho‘kkan kondensat band etgan qatlamning 
o‘ovaklik hajmi;
 
t
P
P
b
~
;
- 
b


~
va 
b


~
-
 
P
~

dagi boshlang‘ich va joriy o‘rtacha 
qatlam bosimi; 
 
P
z
z
b
~
;
- 
qat
T
harorat va 
b
P
va 
 
t
P
~
bosimdagi gazkondensat tizimidagi 
o‘ta siqiluvchanlik koeffitsienti; 
 

P
g
g
q
~
;
.
.


at

va
st
T
sharoitga keltirilgan boshlang‘ich 
va joriy gaz tarkibining zichligi;
 

P
k
~

t 
vaqtdagi qatlamga cho‘kkan beqaror 
kondensat zichligi. 
Mahsuldor qatlamdagi deformatsion o‟zgarishlarni
hisobga olish.
Karbonat 
kollektorlarning o‘tkazuvchanligi ma‘lum darajada o‘ovaklidir. Tajribalar shuni 
ko‘rsatadiki, qatlam bosimining pasayishi o‘ovaklik va o‘tkazuvchanlik 
koeffitsientining pasayishiga olib keladi. 
Deformatsiyalanadigan kollektorli gaz uyumi uchun material balans 
tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega ( 
1
~


bo‘lganda). 
 
 
 
 




 
st
qat
b
o
q
at
b
b
b
m
T
T
t
Q
P
z
P
t
P
P
a
t
P
z
t
P





.
.
~
exp
~
~
(1.54) 

---

64 
Kollektor qatlamning deformatsiyalanishida, birinchidan, uyumning o‘ovaklik 
hajmi kamayishi natijasida, ikkinchidan, qoldiq suvning kengayishi natijasida gaz 
bilan to‘yinganlik koeffitsienti o‘zgaradi. Qatlamning joriy gaz bilan to‘yinganlik 
koeffitsientini 
 
P
~
~

bilan belgilab olamiz. U holda material balans tenglamasi 
quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 
 
 
 
 
 




 
st
qat
b
o
q
at
b
b
b
m
T
T
t
Q
P
z
P
t
P
P
a
t
P
P
z
t
P










~
~
exp
~
~
~
~
.
.
Yana shunday holatlar bo‘ladiki, bunda material balans tenglamasini quyidagi 
ko‘rinishda yozishga to‘g‘ri keladi: 
   
 
 
 
 
t
Q
P
T
T
t
Q
P
t
P
z
t
P
t
z
z
P
o
q
q
at
st
qat
o
q
at
b
at
b
b
.
.
.
.
.
~
~
~
~














(1.55) 
Qatlamdan gaz chiqsa ―+‖, qatlamga gaz oqib kelsa ―-‖ ishorasi qo‘yiladi. 
4.8.
Gaz kondensati konlarida kondensat zahiralarini hisoblash 
Gaz kondensati konlarida gaz zahiralarini hisoblash gaz uyumlari uchun 
qo‘llanilgan (hajmiy va bosim pasayishi) metodlari bilan bajariladi. Gaz zahiralari 
aniqlagandan so‘ng 1 kub metr gazga to‘g‘ri keladigan kondensatning o‘rtacha 
miqdori grammlarda aniqlanib, so‘ngra kondensat zahiralari hisoblanadi. Dastlab 
kondensat miqdori qatlam sharoitlarida hisoblanadi, so‘ngra turli separatsiya 
rejimlarida cho‘kib qoladigan barqaror kondensat miqdori va uning fraktsion tarkibi 
va zichligi aniqlanadi. 
Ma‘lumki, metanga yuqori uglevodorodlar qo‘shilganda ko‘pgina holatlarda 
aralashma hajmi o‘sha temperatura va bosimda ko‘paymay, balki metan hajmidan 
kam bo‘lar ekan. Bu hodisa ko‘pincha gazda pentanlar miqdori 5-10% dan ko‘proq 
miqdor bo‘lganda va mutlaq bosimda 35 MPa dan oshmaganda kuzatiladi. Gaz 
kondensati uyumlaridagi gazlarda pentan va yuqori uglevodorodlar miqdori 1 dan 5% 
gacha, bosim esa ba‘zan 35 MPa dan yuqori bo‘lganda «manfiy hajm» qiymati gaz 
zahiralarini odatdagi metodlar bilan hisoblash aniqligiga deyarli ta‘sir qilmaydi 
(xatolik 0,2 dan 1% gacha). 

---

65 
Barqaror kondensatning balans zahiralari uyumdagi gazning balans zahiralari 
ma‘lumotlari bo‘yicha massa birliklarida quyidagi nisbati bo‘yicha aniqlanadi: 
R
ρ
V
Q
к
0

0
(1.56) 
yoki 
к
0
0
q
ρ
V
Q

, 
(1.57) 
bunda Q
0
- standart sharoitlarda barqaror kondensatning boshlang‘ich balans 
zahiralari, m
3
; V
0
- standart sharoitlarda gazning boshlang‘ich balans zahiralari 
(kondensat bilan birgalikda), m
3
; 

k
- barqaror kondensat zichligi, t/m
3
; R - standart 
sharoitlarda o‘rtacha boshlang‘ich gaz kondensati miqdori, m
3
/m
3
; q - standart 
sharoitlarda barqaror kondensatning gazdagi o‘rtacha boshlang‘ich miqdori, m
3
/m
3
. 
Tajriba ma‘lumotlari bo‘yicha aniqlangan (kondensat bilan hisoblanganda) 
kondensat bera olish koeffitsienti miqdori 0,75 ga etadi, qatlam bosimini saqlash 
bilan uyum oqilona ishlatilganda kondensat bera olishni 0,9-0,92 gacha ko‘tarish 
mumkin. 
Shuni nazarda tutish kerakki, gaz kondensati uyumlaridan foydalanishda 
qatlam bosimi pasayishiga ko‘ra gazdan o‘ta qaynovchi fraksiyalar suyuqlik fazasi 
tarzida qisman ajralib chiqadi, shuning uchun ham gaz tarkibi unda o‘ta qaynovchi 
fraksiyalar kamayishi yo‘nalishida o‘zgarib boradi. Qatlam bosimi pasayishi 
natijasida gazning zichligi va o‘ta siqiluvchanlik koeffitsienti o‘zgarib boradi. 
Shuning uchun gaz zahiralarini to‘g‘riroq aniqlash uchun laboratoriya tadqiqotlari 
olib borish zarur, bu maqsadda vaqti-vaqti bilan gaz namunalaridan olib turiladi. 
Uyumlarda sodir bo‘ladigan bunday o‘zgarishlarni hisobga olmasdan turib, tarkibida 
400-500 sm
3
/m
3
atroflarida suyuq fazasi bo‘lgan qatlam gazi uchun o‘rtacha qatlam 
bosimini aniqlashdagi xatolik 15% ga etadi (p/z nisbati esa - 17% ga yaqin), bunday 
xatoliklar, tabiiyki, gaz zahiralarini to‘g‘ri aniqlash imkonini bermaydi. 
Agar gazdagi suyuqlik fraksiyasi miqdori 150-200 sm
3
/m
3
bo‘lsa, o‘rtacha 
qatlam bosimini (p
o‘r
) aniqlashdagi xatolik 5% dan kam bo‘ladi, bunday holatda p
o‘r
hisoblashda qatlamda cho‘kib qolgan suyuq faza hajmining va gaz fazasi tarkibining 
o‘zgarishini e‘tiborga olmasa ham bo‘ladi. 

---

66 
Shunday qilib, gaz kondensati konlaridagi gaz zahiralarini hisoblashda gazda 
gazsimon holatda bo‘lgan kondensat ulushini hisobga olish lozim. Chunki, gazsimon 
kondensat suyuq faza tarzida ajralib chiqqandan so‘ng hisoblangan gaz zahiralarining 
hajmi shu ajralib chiqqan kondensat hajmi hisobiga kamayadi. Bu qiymat gaz 
zahiralari katta va gazda kondensatning miqdori yuqori bo‘lganda muhim ahamiyatga 
ega bo‘ladi. 
Gaz holatidagi kondensatning gazdagi miqdorini quyidagi nisbat bo‘yicha 
aniqlash mumkin: 
3
0
10
M
4
,
22
Q
V

, 
(1.58) 
bunda V 

standart sharoitlarda qatlam gazidagi gaz fazasi ko‘rinishidagi 
kondensat miqdori, m
3
; Q
0

kondensatning balans zahiralari, t; M 

kondensatning 
molekulyar massasi
1)
.
Qatlam gazida gaz holatidagi kondensat hajmi (standart sharoitlarda) qatlam 
gazidagi og‘ir yuqori molekulyar uglevodorodlar miqdoriga bog‘liq bo‘lib (1.58) 
formula bo‘yicha aniqlanadi. 
Masalan, gaz kondensati uyumida gaz zahiralari 50 mlrd.m
3
barqaror 
kondensatning boshlang‘ich miqdori 150 g/m
3
bo‘lsa, u holatda kondensatning 
boshlang‘ich zahiralari 7,5 mln.t ni tashkil qiladi. (1.58) formula yordamida qatlam 
gazining gaz fazasidagi kondensat hajmi 1,68 mlrd.m
3
yoki boshlang‘ich gaz 
zahirasidan 3% ni tashkil etishini aniqlash mumkin
2)
. Gaz zahiralari 50 mlrd.m
3
, 
barqaror kondensaning boshlang‘ich miqdori 500 g/m
3
bo‘lsa, kondensat zahiralari 25 
mln.t ga teng bo‘ladi. (1.58) formula bo‘yicha aniqlangan gaz fazasidagi kondensat 
hajmi 5,6 mlrd.m
3
ni, ya‘ni boshlang‘ich gaz zahirasining 9% ga yaqinini tashkil 
qiladi. Bu miqdorni erkin gaz zahiralarini hisoblashda e‘tiborga olish zarur.