Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi
Italiyaning kapitulyasiyasi va fashistik blokning inqirozi
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Italiyaning kapitulyasiyasi va fashistik blokning inqirozi. Afrikaga
muvaffaqiyatli desantlar tushirilgandan keyin, 1943- yil yanvarda Marokashning Kasablanka shahrida, kelgusidagi harakatlar rejasini kelishib olish uchun Ruzvelt va Cherchill uchrashadilar. Ruzveltning taklifi bilan Germaniyadan so’zsiz taslim bo’lish to’g’risida talab qilish to’g’risida taklifga erishiladi. Ammo bu uchrashuvda Yevropada ikkinchi frontning ochilish to’g’risidagi masala hal qilinmadi. Cherchill tomonidan taklif qilingan “Bolqon varianiti” bo’yicha Germaniyani zudlik bilan tor-mor qilshini oqlamaydi, chunki harbiy harakatlar undan yiroqda bo’layotgan edi. Uning asosiy maqsadi Italiya va Bolqonni ingliz imperialistlar nazorati ostida qoldirib, Sovet Armiyasining ularni ozod qilishiga xalaqit qilishdan iborat bo’lgan. Kasablankada bo’lib o’tgan konferensiyada qatnashgan fransuz generali de Gollning so’zlariga qaraganda, “Cherchill Italiya yarim orli bo’ylab harakatlanish bilan birgalikda Gretsiya va Yugoslaviyaga tushishni, Turkiyaning urushga qo’shilishni, undan keyin esa, Avstriya, Chexiya va Vengriyaga kirib borishni kirib borishni mo’ljallagan edi. Tushunishimizcha, usha strategik reja London siyosatiga mos kelgani holda, Angliyaning O’rta-yer 189 dengizida ustunlik qilishni va bundan ham muhimrog’i nemislar o’rnida ruslarning bo’lib qolishidan xavfsirardi”. Ruzvelt “Bolqon varianti” tarafdori bo’lmasada, Cherchill masalani o’ziga mos ravishda hal qilishga erishadi: Shimoliy Afrikani egallab bo’lganidan so’ng, Italiya hududidagi Sitsiliyaga harbiylarni tushirishga erishadi. Fransiyaga qo’shin tushirish yana kechiktiriladi. Sitsiliyani egallab olish bilan tabiyki, Italiyadagi navbatdagi opersiyalarni rivojlanishiga turtki bo’lishini, va albatta, Bolqondagi masalalar ham o’z yechimini topadi deb tahmin qilindi. 1943-yilning may oyidagina Ruzvelt va Cherchillning Vashingtonda bo’lib o’tgan uchrashuvlarida ikkinchi front to’g’risida qaror qabul qilinadi. Cherchill esa yana “Bolqon varianti” g’oyasini ilgari suradi, ammo AQSh hukumati Germaniyani bo’lib tashlab, G’arbiy Yevropada mustahkam o’rnashishini muhimroq deb hisoblaydi. Shuning uchun u desantlarni Fransiyaga tushirishni va shuning bilan ingliz-amerika qo’shinlarini eng qisqa yo’l bilan Yevropa markaziga olib kelish mumkin degan fikrda turib olgandi. Oxir oqibat Vashingtonda bo’lib o’tgan konferensiyada 1944-yilning 1 mayiga qadar Fransiyada ikkinchi front ochish to’g’risida qaror qabul qilinadi. Konferensiya yana Italiyani urushdan olib chiqib ketish maqsadida Sitsiliyaga harbiylarni tushirish to’g’risida, Germaniyani osmondan bombardimon qilish rejasi va Tinch okeanidagi opersiyalari to’g’risidagi rejalarni ham ma’qulladi. Mana shundan keyingina Ruzvelt ikkinchi front ochish ikki-yilgi orqaga surilgani haqida Stalinga ahborot beradi. Bizning fikrimizgacha, bunday qaror Sovet hukumatining qat’iy e’tiroziga sabab bo’ldi. Angliya va AQSh Kasablanka va Vashingtonda ko’zlagan rejalarini amalga oshirishni davom ettirdilar. Birinchi navbatda, AQSh va Angliya dengiz kommunikatsiyalariga xalaqit berayotgan nemis suv osti kemalariga qarshi urush ochadilar. Ular juda ham zmaonaviy va yangi radiolakatorlar bilan jihozlangan maxsus kemalarga qarish kemalar va samolyotlar, maxsus eskort avianosetslar quradilar, suv osti kemalarini faol qidirish va ta’qib qilish ishlarini olib boradilar. 1943-yil davomida Germaniya 245 ta suv osti kemasidan judo bo’ladi, bu esa o’tgan-yillradagini qo’shib sanagandan ham ko’pdir. 1943-yilning may oyida nemis qo’mondonligi Shimoliy 190 Atlantikadagi suv osti kemalarining guruh bo’lib harakatlanishlaridan voz kechadi va okeandan olib chiqib ketadi. O’zining yer, suv va havo yo’llarini yo’lga solib olgan ingliz-amerika qo’mondonligi Italiyaga bostirib kirishini boshlaydi. 1943-yilning 10-iyulida, Kursk janglarining qizg’in pallasida, qachonki, gitlerchi Germaniyaning barcha asosiy kuchlari sovet-german frontiga tashlangan vaqtda, Sitsiliyaga o’z harbiy kuchlarini tashlaydi. Yarim orolda joylashgan italyan garnizoni hech qanday qarshilik qilmaydi. Ikki haftadan so’ng ittifoqchilar Sitsiliyani egallab oladilar. Italiya hukmron doiralarida jiddiy siyosiy inqroz vujudga keladi. Germaniyaning muqarrar mag’lub bo’lishiga ishongan holda, avvalroq xuddi Afrikadagi fransuz ma’muriyati kabi, ittifoqchilar tomoniga o’tishga qaror qiladilar. Fashist partiyasining ba’zi rahbarlari va armiyaning yuqoridagi boshliqlari qirolning qo’llab-quvvatlashi orqali ingliz-amerika ittifoqchilar bilan aloqaga kirish maqsadida Mussolinidan qutulmoqchi bo’ladilar. 1943-yil 25-iyulda Katta fashist ittifoqi Mussoliniga ishonchsizlik ifodalaydi. Mussolini qirol qabuliga kelganida qirol soqchilari uni hibsga oladi. Qirol Mussolnining premer-vazirlikdan bo’shatilganinin va uni sobiq bosh shtab boshlig’i marshal Badolyo bilan almashtirilganini e’lon qiladi. Badolyo hukumati Germaniya tomonida urushni davom ettirishni rasman ma’lum qilgan bo’lsada, maxfiy ravishda Angliya va AQSh vakillari bilan muzokaralarga olib borayotgan edi. 1943- yil 8- sentyabrda London radiosi Badolyo hukumati bilan tinchilik shartnomasi tuzilganiligi to’g’risida xabar beradi. Ingliz-amerika qo’shinlari Badolyo bilan shartnomaga asosan Italiyaga tushiriladi. Bunga javoban, Italiyadagi nemis qo’shnilari esa italyan armiyasini qurolsizlantirib, Shimoliy Italiya va Markaziy Italiyani yo’llarini berikitib, ingliz-amerika qo’shinlari yo’llarini to’sib qo’yadi. Shunday qilib, Italiyani ikkita biri-biriga teng kelmaydigan qismga ajratilgan Neapolning shimolrorog’ida italyan fronti binoga keladi. Shimoliy va Markaziy Italiyada nemis-fashist bosqinchilardan tuzilgan italyan fashist hukumati ish olib borardi. Unga nemis parashyutistlari ozod qilgan Mussolini boshchilik qilardi. Mamlakatning uchdan birini egallagan, uning janubiy qismida esa, ingliz- 191 amerika harbiylari tomonidan harakatlanayotgan va Germaniyaga urush e’lon qilgan Badolyo hukumati ish olib borardi. Italiyaga ittifoqchilarning tushirilishi ikkinchi frontda o’zgarish kirita olmaydi. 1943- yil sentyabrda Italiyada 17 ta nemis diviziyasi, vaholanki, xuddi shu paytda sovet-german frontida Germaniya va uning ittifochilarining 221 ta diviziyasi janglar olib borayotgan edi. Bunga ham qaramasdan, fashist rejimining halokatga uchrashi va Italiyaning ittifoqchilar tomoniga o’tishi – juda katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Italiya armiyasi urushdan yuz o’girdi. Janubiy Italiyada fashizm rejimi ag’darildi, Shimoliy va Markaziy Italiyada esa u faqatgina nemis qo’ndoqlari ostidagina ushlab turildi. Harbiy janglar davomidagi burilishlar fashistik blokda chuqur o’zgarishlar keltirib chiqardi. Finlyandiya, Vengriya, Ruminiya hukumatlari Germaniyaning g’alabasidan umidlari uzdilar va sovet qo’shinlari yaqinlashishini qo’rquv bilan kutdilar. Ushbu davlatlarning hukmron doiralari Italiyaga o’xshab, Angliya va AQSh tomoniga o’tishga harakat qiladilar. Stalingrad jangi tugaganidan keyin Finlyandiya urush tub burilishga kelgani va albatta undan zudlik bilan kerak degan xulosaga keladi. AQSh hukumati yordamida u 1943- yil yanvarda Sovet Ittifoqi bilan yarashishga harakat qiladi, biroq Germaniyaning tazyiqi ostida muzokaralar to’xtatib qo’yiladi. Ruminiya va Vengriya ham Angliya va AQSh bilan maxfiy muzokaralarga kirishadi. Ular ingliz-amerika ittifoqchilar bilan tinchlik shartnomasi tuzish va ularning harbiy qismlarini davlatlariga kiritishga ham rozi edilar, faqat davlatlariga Sovet Armiyasini kirtishni istamas edilar. Muzokaralardin xabar topgan Gitler, ularni to’xtatib qo’yadi. Germaniya vaqtinchalik davrga Finlyandiya, Ruminiya va Venngriyani o’z nazorati ostida qoldira oladi xolos. Biroq ular orasida qarama-qarshiliklar tobora kuchaya bordi. Fashist blokining yetakchi davlatlari – Germaniya va Yaponiya-Italiya taslim bo’lib kapitulyasiyaga qo’l qo’yganlaridan keyin uchlik paktiga o’zaro sodiqligini e’lon qilishadi. Biroq, ularning har biri o’zlarining alohida maqsadlarini belgilab olgan edilar. Yaponiya yangi hujumga imkoniyat mavjud emasligini bilgani holda, 1942- yil kuzdan mudofaaga o’tadi. Yapon olimlari yashirincha 192 yadro quroli ustida ishlar boshlab yuborishadi, biroq, yapon fanining qoloqligi va kerakli xom-ashyo (uran) ning mavjud emasligi sabab, ular kerakli natijaga erisha olmaydilar. Yaponiya bosib olgan yerlarini ushlab qolish maqsadida, siyosiy taktika yurigizadi. Yaponiya Birma va Filippinga “mustaqillik” berilishini e’lon qiladi. Shuning bilan Yaponiya, bu davlatlarning Angliya va AQShga urush e’lon qilishlariga erishadi. Biroq Indoneziyaga “mustaqillik” emas, balki “ko’ngilli armiya” to’g’risida e’lon qiladi, bu indoneziyaliklarning armiyada komanda lavozimlarini olishi mumkin degani edi, xolos. Gitler Germaniyasi ittifoqchilarning yangi hujumi muqarrarligini nazarda tutgani holda, ommaviy safarbarlik, partiya va politsiyani qo’lda ushlab turish, ommaviy terrorni kuchaytirish ishlarini yangidan – yangi yo’llarini axtarishga tushgan edi. Kursk ostonasidagi mag’lubiyatdan keyin armiyaga avval harbiy xizmatga yaroqsiz bo’lganlarni ham olish boshlanadi. Bosib olingan davlatlar va Germaniyaning ittifoqchi davlatlari odalmrini ekspluatatsiya qilish kuchaytiriladi. 1943-yilga kelib, Germaniyaga chet ellardan majburan haydab kelingan ishchilar va asirlar soni 7 mln. kishiga yetdi. Germaniya davlat apparitni boshqarishda partiya-politsiya apparatining roli yanada kuchaydi. Kursk jangidan keyin gestaponing boshlig’i Gimmler, ichki ishlar vaziri etib tayinlanadi. U barcha politsiya-jazo organlarini o’z qo’li ostiga oladi. Fashist partiyasining viloyatlardagi rahbarlari “reyxni himoya qiluvchi komissarlar” lavozimlarini egallagan va mahallaiyy ma’muriyatni boshqarar edilar. Armiyaga “milliy-sotsial rahbariyat ofitserlari” jo’natildi. Oliy qo’mondonlikda “milliy-sotsial shtab” ta’sis qilinib, uning vazifasi – armiyada fashistik nazoratni kuchaytirishdan iborat edi. Milliy partiya a’zolaridan tashkil topgan SS qo’shinlarining soni deyarli ikki baravarga ko’paydi. Fashistik terror yanada kuchaya boshladi. Germaniyaning oltita asosiy konsentratsion lagerlarida 1940-yildan – 1943-yilgacha mahbuslar soni 5 baravarga, o’lim jazolari esa 18 baravarga ortdi. Bosib olgan davlatlar xalqlari, ayniqsa, slavyan va yahudiylarni ommaviy ravishda qiynash va o’ldirish kuchaytirilgan darajada olib borilardi. Pol’shada gitlerchilar tomonidan qurilgan 193 “Yo’q qilib tashlash” lagerlariga butun Yevropadan mahkum qilingan odamlar bilan to’la vagon poezdlari oqib kelardi. Ularni otishardi yoki gaz kameralarida bo’g’ib o’ldirilardilar. Ularning jasadlarini krematoriylarda kuydirishar, kiyimlari va qimmatbaho buyumlarini esa Germaniyaga jo’natishardi. Maxsus komandalar esa tilla tishlarini sug’urib olib, ularni qaytadan quyib, nemis banklariga jo’natishardi. O’ldiriligan ayollar sochlaridan matraslar, odam yog’idan esa sovun tayyorlashardi. Eng yirik lagerlardan biri – Krakov shahri yoqinida joylashgan Osvensim lageri edi. 1940-yilning may oyidan dekabr oyigacha u yerda 3 mln. kishidan ziyod odam o’ldirib yuborilgan. Osvensim bino bo’lgan kundan – ya’ni 1940-yilning may oyidan 1945-yilning yanvarigacha SSSR, Pol’sha, Fransiya, Belgiya, Gollandiya, Chexoslovakiya, Yugoslaviya, Ruminiya, Vengriya va boshqa davlatlarning 4 mln.dan ortiqroq fuqarolari o’ldirilib yuborilgan. O’lim lagerlaridan yana biri Maydanek bo’lib, Lyublinda joylashgan edi. Bu lagerda 1940-yildan – 1944-yilgacha 1,5 mln odam o’ldirib yuborilgan. Nemislar 1942-yili Pol’shaning Treblinka stansiyasida yana bitta o’lim lagerini quridirishadi. Bu lagerda ikki-yildavomida 800 mingdan ortiq odam o’ldirib yuboriladi. Butun urush davomida nemis konsentratsion lagerlari va o’lim lagerlarida 18 mln. kishi mavjud bo’lib, shundan 11 mln.i qiynoqqa solingan va o’ldirib yuborilgan. 1943-yil davomida AQSh va Buyuk Britaniya o’zining iqtisodiyotini harbiylashtirib bo’lgan edi. Ularning harbiy iqtisodi yuqori darajalarga ko’tirilib ketadi. 1943-yilning o’zidagina AQSh 38 mingdan ziyod tank, 86 mingga yaqin smalyot ishalb chiqarib, dunyoda birinchi o’ringa chiqib oladi. 1943- yilda AQSh ning umumiy daromadi 1940-yilga nisbatan ikki baravaga ko’paydi. Sanoat va qishloq xo’jaligida misli ko’rilmagan natijalarga erishiladi. Ishsizlik tugatilgani holda, ishchi kuchi yetishmay qolgan edi. Davlat mablag’lari asosan, atom bombasi ishlab chiqarishga kerak bo’ladigan alyumin, sun’iy kauchuk, uran ishlab chiqarishga sarflanar edi. AQSh hukumati ish haqi va narxlarni tartibga solish, davlat buyurtmalarin bajarishni kuzatib borish, xom-ashyo va ishchi kuchini taqsimlashni boshqaruvchi butun ma’muriy tizim tuzgan edi. Ularning ustidan umumiy nazoratni 1942-yilning oktyabrida tuzilgan Iqtisodiy Barqarorlik Xizmati 194 (keyinroq – Harbiy safarbarlik xizmati) olib borardi. Bu tashkilotlarning tuzilishi AQSHda harbiy davlat – monopolistik kapitalizm tizimining qaror topish jarayoninin tugallashiga yordam berdi. AQSh hukumati tomonidan 1943-yilning yozida mehnat nizolari to’g’risidagi Smit-Konnelli qonuni qabul qilinadi. Ushbu qonunga ko’ra, AQSh prezidentiga harbiy korxonalarda ish tashlashlarni ta’qiqlash huquqi berildi. AQSh iqtisodining o’sishidan asosan yirik monopoliyalar foyda ko’raradilar. Ularning (soliqlarni chiqarib tashlaganda) sof daromadlari 125 mlrd. dollarni tashkil qildi. Ammo aholining boshqa qatlamlari: mayda tadbirkorlar, savdogarlar, fermerlarning ham turmush darajalari yaxshilandi. Fermerlarning daromadlari urush-yillari to’rt baravarga o’sdi. Yollanma ishchilarning ahvoli juda qiyin edi. 1942-yilning iyul oyida hukumat po’lat quyuvchilar va kasaba-uyushmalari o’rtasidagi nizoni ko’rib chiqayotib, narxlar va ish-haqini urush oxirigacha 15% ga oshirishi mumkinligini nazarda tutardi. Aslda, urush oxiriga borib, narxlar 25% ga o’sdi, kasaba-uyushmalari hisoblashicha esa – 45% ga o’sdi. Soatbay ish haqi narxlar oshirishdan orqada qolib ketdi. SSSR bilan hamkorlikda fashizmaga qarshi urushda AQSh ning qatnashishi, aholi turmush darajasining o’sishi – jamoatchilik ongini o’zgartirib yubordi. Mamlakatda fashizmga qarshi qarashlar, vatanparvarlik g’oyalari vujudga keladi. Davlatning milliy birlikka chaqirig’i ommaning keng qatlamlarida zo’r ko’tarinkilik bilan ma’qullandi. Shuning bilan bir vaqtda, ana’anaviy - shaxsiy va konservativ qarashlar ham jonlana bordi. Avvallari obro’ga ega bo’lmagan tadbirkor va bankirlar, “vatan uchun” harbiy sanoatni tashkilotchilari sifatida yana obro’ va e’tiborga ega bo’ldilar. AQShda SSSR tarafdorlari o’sib borardi va ikkinchi front ochishga talablar ko’paya bordi. Tezroq ikkinchi frontni tuzish kampaniyasini - Kommunistlar Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|