Nashrga tayyorlash markazi k. B. Us mo nov

Saylanma xurushlash. Dislokatsiyalar yadrosidagi atomlar katta erkin cnergiyaga ega. Shuning uchun dislokatsion chiziqlarning kristall yuzasiga chiqish joyida maxsus olingan xurushlagich yordamida chuqurchalar yoki o‘yma shakllar hosil qiiinadi. Saylanma xurushlash usuli yordamida dislokatsiyalar turini aniqlash, ularning zichligini hisoblash, dislokatsiyalarning yuzaga chiqish tabiatini o‘rganish mumkin.
Dislokalsiyalarni dekorlash. Dislokatsiva la r dckorlanga nda saylanma xurushlash usulining samarasi sezilarli darajada ortadi. Dekorlash usuli shundan iboratki, metallni qi/dirish jarayonida va muayyan haroratda tutib turilganda dislokatsiva chiziqlari bo‘ylab
www.ziyouz.com kutubxonasi

kichik lekin ko‘zga ko‘rinadigan zarrachalarajralibchiqadi. Tcnnik ishlov berish, asosan, dckorlangan agentlarning dislokatsiyaga ko‘chib odishim ta'minlash uchun zarur. Masalan, temir asosli qotishmalarda uglcrod va azot atomlari juda oson diffuziyalanadi. Faqal zichlikni emas, mikrotuzilishdagi dislokatsiyalarning joylashish manzarasini ham o‘rganish imkouiyati mavjudligi tuiayli, mazkur usul metallardagi dislokatsiya harakati bilan bogliq jarayonlarni o‘g^;inishda. ayniqsa, muhim ahamiyatga ega.
Rentgen usullari. Kristallar tuzilish idagi nomukaniiTailliklarni tadqiq etish maqsadida rentgen nurlarining difraksiyalari hodi- sasidan foydalaniladi. Dislokatsiya yaqinidagi yupqa kristall orqali oHuvchi rentgen nurlari o'z tuzilishiga ko‘ra mukammal br/lgan kristallar orqali oladigan nmlarga nisbatan kamroq yutiladi. Natijada kichik burchak oglîshlari yoki qo‘shni kristall bloklar parametr­ia ridagi ozgina farq yassi proyeksiyalar farqlanib turuvchi difraksion dogMaming yupqa tuzilishi tarzida namoyon br/kidi. Rentgen usullarining asosiy kamehiligi ular yechimining pastligi boiib. 2...5 mkm ni tashkil etadi. Bu usul yordamida faqat nisbatan mukammal kristallarni olgam-sh mumkin.
l'lektron mikroskopiya usuli. Dislokatsiyalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri kuzatishning eng to'g’ri va universal usuli, nurlantiruvchi yoki transmission eleklron mikroskopiya bolib, unda elektronlar uchun shaftof k/lgan, qalinligi bir neeha yuz angstremni tashkil etuvchi yupqa folgalar tadqiq etiladi.
Elektronlar kristall orqali o'tib, to‘g‘ri oriyentatsiyaga ega bolgan istalgan kristallogralik yassilikda og‘adi. Agar kristalining atomlari to‘g‘ri kristallogralik holatdan siljigan bo Isa, bu qism- larning difraksion xususiyati mukammal kristallnikidan farq qiladi. Natijada dislokatsiyalar kengligi 100 A alrofida bolgan qora chiziq shaklida koTmadi.
De forma tsiyala na yotga n material yuzasidagi hodisalarni olfganish uchun, replikalar yordamida hosil qilinadigan elektron- mikroskopik tasvirlardan foydalaniladi. Shu maqsadda okiindan silliqlangan namunani vakuumda ko‘inir yoki kremniy oksidi bilan changlantiriladi. Changlangan qatlam kristallardan yaxshi ajralishi uchun uni oson eriydigan lok yordamida mahkamlanadi. Ajralgandan solfig kontraslni oshirish uchun replikani biron bir og‘lr metall, masalan, palladiy bilan qiya holalda tushadigan qilib changlatiladi. Mazkur usul sirpanish chiziqlari va ular plastik deformatsiyasining turli bosqichlaridagi rivojlanishini kuzatish imkonini beradi.
Turli konst ruksion po'kitlar va qotishmalarning plastik defor- matsiyalanayotgan kesish hududidagi dislokatsion lu/'ilishlarini to‘g‘ridan to‘g‘ii kuzatish metallar plastik oqimining turlicha tabiati atom darajasida namoyon bo‘ladi va kristall tuzilish nuqsonlarining ko‘payishi, harakati, o'zaro ta'sirining oqibatidir, degan xulosaga kelishga asos bo‘ladi. Melallarning plastik deformatsiyasi dislo- katsiyalarning sirg‘alish tasmalaridan birgalikda yohial!irilgan harakati va ko‘payishi jarayoni tarzida kechadi. Sirpanish tasmasi — mohiyatiga ko‘ia materialning dislokatsiyalar zichligi yuqori bo‘lgan qismidir. Sirpanish tasmalarining mo‘ljali, ularning uzunligi, kengligi va zichligi sirpanish yassiliklarining ishlov berilayotgan materialda kristallogratik oriyenlatsiyasi, plastik deformatsiyasi va mustahkamlik darajasi, jarayonning kechish tabiati haqida maiumot be rad i.
O‘tga chidamli metallar deformatsiyasi uchun sirpanishning ingichka tasmalari xosdir. Strukturali dckorlashda tasmalarning eni 0,1...0,6 mkm ni tashkil etadi va bu dekorlovchi zarrachalarning o'lcha mla riga mosdir.
Sirpanish tasmalari poiat va qotishmalarga ishlov berishning turli jarayonlarida ularning yuza qatlamida ham. qirindida ham shakllanadigan yupqa slrukturasining asosiy elementi hisoblanadi. Sirpanish tasmalari materialning yuqori deformatsiyalangan lokal hududlaridan iborat boiib, ular faqat qayishqoq deformatsiyaga uchragan hududlar bilan chegaradoshdir. Sirpanish tasmalarining zichligi va kengligi oillshi bilan plastik deformatsiya yanada ko‘proq gomogen labial kasb etadi.
Kesish paytida plastik deformatsiya hududidagi yupqa struk- turaning rivojlanishi deformatsion muslahkamlanishning turli bosqichlari bilan bog'liq. Mustahkamlanishning har bir bosqichi ta’sir etayotgan zo^isl!, deformatsiyalanish vaqti va tezligi kabi ko‘plab boshqa omillarga bogiiq. Kesish sohasida ajralish yuza larda n uzoqlashish bilan zoinqish material buzilisli bosqichidan ohgan yuzadagi eng yuqori darajadan deformatsiya mavjud boilmagan chuqurlikdagi eng kam miqdorgacha kamayadi. Metall yuzasida bir xilda joylashgan sirpanish tasmalarining rivojlanishi plastik defor­matsiya boshlanishi mikrostrukturasinin? bch’isidir. Plastik defor­matsiya ning mazkur davrida sirpanish faqat bir sistema bo’ylab rivojlanadi. Plastik oqimning boshlanishi turli zarralarda turli paytlarda ekanligi ko zga tashlanadi. Ishlov berilayotgan material zoiriqishining keyingi bundan ortib borishi sirpanishning yangi 44
tasmalari paydo bo‘lisliig¿i ko'maklashadi. Dcfornial.siya darajasi 0,8% bolganda plastik dcformalsiya ikkita sistema bo‘ylab, dcformatsiya daiajasi 5% bo^gaiida. sirpaiiishning ikki-to'rlta sislemalari bo‘yicha livojlanadi.
Sirpanisli tasmalari, asosan, islilov berilayotgan materialning boi|inish yuzalarida joylasligan yoki zo‘riqishi eng yuqori kattalikka ega boigan yuza oldi qatlamlarida joylasligan dislokatsiya manbalaridan boslilanadi. Sirpanisli tasmalari bo‘ylab harakat paytida dislokatsiyalar to'siqlarga ucliraydi. To‘siqlarni ycngib onib ilgarilab borib dislokatsiyalar plastik deformatsiyaning keyingi rivojlanishini ta’ininlab beradi. Dislokatsiyaning to‘siq yonida to‘xtab qolishi islilov berilayotgan materialning mustalikamlanishi sabablaridan biridir. Ko'p fazali materiallarda dislokatsiyalaruing harakatiga mustalikamlovclii fazalarning dispers ajratmalari, aralaslima atomlar, birlamchi struktura dislokatsiyalari va boshqalar (o‘sqinlik qiladi.
Sirpanisli tasmalarining rivojlanishiga esa yoinalishini yo‘qotgan zarra la ruing chegaralari — ko‘p burchakli chegaralar deb ataluvchi chegaralar to’sqinlik qiladi. Sirpanisli mexaniznii bilan birqatorda polat va qotishmalar ikkilantiruvchi va donni chcgaralovchi sirpanisli mexaniznii yordamida ham plastik dcformatsiyalanishi mumkin. Deformatsiyalash mexanizmlarining nisbati va ular matcriatining umumiy dcformatsiyasidagi ulushi, birlamchi strukluraga va islilov berish sharoitlariga bog‘liq.
Qirindi hosil bo‘1ish jarayoni bosliqa harqanday buzilish singari plastik deformatsiyaning ucli turi bilan birga kcchadi. Oldingi dcformatsiya keskieh oldidagi metallni mustahkamlab krista 11 tuzilishga ega ko‘p nuqsonlarni keltirib chiqaradi va keyingi buzillshlar uchun sharoit yaratadi. Yodde^sh dcformatsiya matcrialni ikkiga bolluvchi darzning o'sib borishi bilan kcchadi. Bo’Hnish yuzalarining shakllanish jarayoni asbobning old va orqa yuza lari bilan mos ravishda tutashgan paytda plastik dcformalsiya bilan tugallanadi. Plastik deformatsiyaning barcha ucli turi bir paytda yuz beradi va bir-birini taqozo qiladi.
Plastik deformatsiyaga uchragan hududning turli kesimlaridagi ko‘p sonli sirpanisli tasmalarini statik tahlil qilisli shuni ko'rsatdiki, kesish paytidagi plastik dcformatsiya rivojlanib boruvchi jarayondir: u ishlov berilayotgan detal materiali substrukturasining butun deformatsiyalanayotgan hudud bo‘ylab o‘zgarishi va dislokatsiyalaruing riv^ojlana borib to‘planishi bilan kechadi (3.4-rasm). Dislokatsiyalar zichligi, dcmak, qirindi hosil bo‘lish sohasidagi deformatsiya darajasi plastik deformatsiya- lanayotgan sohaning tashqi chegaralaridan boshlab keskich bilan metall tutashuvi tugagunga qadar doimiy ravishda o‘sib boradi.
Kesuvchi tig‘ materialga botirilganda kesuvchi tigning bevosita yaqinida jadal sur'atda sirpanish tasmalari paydo bo4a boshlaydi. Qo‘shni tasmalar orasidagi masofalarning statik mustaqilligi liar biri alohida sirpanish tasmasiga asos soluvchi dislokatsiyalar manbalari ishga tushishi hamda rivojlanishining muslaqilligini bildiradi. Yangi hosil boiayotgan hamda materialda mavjud bo’lgan dislokatsiyalar zoüqish urinma tashkil etuvehisining kattaligi oquvchanlik chcgarasidan ortiq boigan sirpanish tekisliklarida gradiyent ta’siri ostida siljiy boshlaydilar. Sirpanishning harakat- lanuvchi tekisliklari kesuvchi ponaga nisbatan turlicha yohialtirilgan boiadi va dislokatsiyalar shu lekisliklar bo'viab deformatsiya- lanayotgan metall ichiga turli yohialishkuda ketadi va kesuvchi tig‘dan uzoqlashadi. Bunday harakatga shartli ravishda dislokatsiya- larning asbobning material bilan lutash yuzasidan tashqi che- garalar, plastik deformatsiyalanayotgan sohalar va kesilayotgan qatlamning tashqi yuzalari yo‘nalishidagi yclpig‘ichsimon harakati sifatida qarash mumkin.
Deformatsiyalanish vaqtida, bu vaqt kesishning odatdagi sharoitlarida dislokatsiyaning 10~²...10^_3s ni tashkil etadi, asosiy qismdagi yetakchi sirpanish tasmalari kesuvchi tig’dan yetaili darajada masotaga siljib ulguradi. Bu dislokatsiyalarning holati plastik deformatsiyalangan sohanin° ollchamchlari víi konflguratsiyasini belgilab beradi. Kesish tezligi qancha yuqori bo Usa, plastik deformatsiyada shuncha kam hajm metall ishtirok etadi, chunki sirpanish tasmalarining tarqallsh tezligi kesish tezligiga nisbatan sekinroq o‘sadi. Legirlangan polatlar va qotishmalar uchun sirpanish tasmalarining tarqalish tezligi 70 sm/s ga etadi. Dcmak. dislokatsiyalar kesish paytida, asosan, lokal to‘siqlarda — mustahkamlovchi fazalarning dispers ajralmalarida, ayrim aralashgan atomlar yoki ularning agregatsiyalarida to’xtalib qoladi. To’siqlarni yengib oUish uchun zo‘riqishni orttirlsh lozim. Ishlov berilayotgan zagotovka materialida dislokatsiyalar harakatiga to'siqlar miqdori qancha yuqori boisa, plastik dcformatsiyalanuvchi hududning ollchamchklri kichik, kesishga ko'rsatilayotgan qarshilik esa katta h^adi.