Navoiy davlat konchilik instituti ashurova n. B. Atamuradov sh

1 4 - m a v z u . S a n o a t k o r x o n a l a r i d a x o d i m l a r n i
b o s h q a r i s h v a u n i r a g ’ b a t l a n t i r i s h
 
Mavzuning maqsadi:
Тalabalarda ishlab chiqarish jamoasi, uning turli iqlimi 
va muhitini asosiy tayanch so’z va iboralar hamda masalalar, muammoli savollar 
orqali bilim va ko’nikmasini shakllantirishga ko’maklashishdan iborat. 
14.1 Ishlab chiqarish jamoasi va uning tashkil topishi 
Ishlab chiqarish jarayoni
- 
bu kishilarning iste’mol uchun zarur bo’lgan 
moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq 
faoliyatidir.
Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish 
jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. 
“Kollektiv” so’zi inglizcha so’zdan olingan bo’lib butunlik, jamoa degan 
ma’noni bildiradi. Ishlab chiqarish jamoasi deganda esa korxonalardagi rahbarlardan 
tortib, to oddiy ishchi-xodimlargacha tushuniladi. 
Ishlab chiqarish jamoasi korxona faoliyatini samarali olib borishga bevosita 
ta’sir etadi. Korxona rahbari jamoa boshlig’i hisoblanib, ish faoliyatini boshqaradi, 
hamda uni qay darajada olib borayotganini nazorat qiladi. 
Jamoa orasida to’g’ri va teskari aloqa mavjud bo’lib, rahbar xodim jamoa 
orasida har bir xodim bilan bo’lgan aloqasi to’g’ri aloqa deyiladi, ya’ni ularning ish 
vaqtidagi, oila sharoitidagi holatlaridan xabardor bo’lgan holatda muloqotda bo’ladi. 
Jamoa doimo bir-birlari bilan oqil, birdamlik, o’zaro yordam tamoyillariga 
asoslangan holda aloqada bo’ladi. 
Mehnat jamoasining tarkibiga maqsadlarning birligi, o’rtoqlarcha hamkorlik, 
o’zaro yordam munosabatlari bilan birlashgan jamiyat o’z ixtiyoriga berib qo’ygan 
zahiralardan jamiyat barcha a’zolarining farovonligini oshirish va har tomonlama 
kamol topish manfaatlari yo’lida birgalashib foydalanish yo’llari bilan zimmalariga 
yuklangan vazifalarni hal qilish uchun o’zlarining kuch g’ayratlarini ongli ravishda 
yo’naltiruvchi xodimlar kiradi. 
Jamoada xodimlar ishlab chiqarish jarayonini bevosita amalga oshiradilar. 

---

245 
Ishlab chiqarish jamoasi moddiy boyliklarni vujudga keltirish bilan bevosita 
mashg’ul bo’lgan kishilarni birlashtiradi. 
Ishlab chiqarish jamoalarini rivojlantirishni majmuiy rejalashtirish jamoaning 
ijtimoiy tuzilmasida progressiv o’zgarishlar qilishga, mehnat sharoitini 
takomillashtirishga, xodimlarning ma’lumoti va malakasini oshirishga, ularning 
ijtimoiy-madaniy va uy-joy maishiy sharoitlarini yaxshilashga, ularga oliy darajada 
xizmat ko’rsatish, ishchilarni huquqiy muhofaza qilishga rahbar javobgar 
hisoblanadi 
Mehnat jamoasi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida qatnashar ekan, eng kam 
sarf xarajat qilgan holda sifatli mahsulot ishlab chiqarishga, muayyan ish hajmini 
bajarishga intilmog’i zarur. 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish korxona jamoalarining mehnat 
faoliyatini faollashtirishga hamda boshlang’ich ishlab chiqarish bo’g’inlari-
uchastkalar va sexlarni boshqarishni takomillashtirishga ko’p jihatdan bog’liq 
bo’lib, ustalar bu vazifani hal qilishda muhim rol o’ynaydilar. 
Ustalarni va sex boshliqlarining ishni yanada yaxshilash ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirishga hamda zahiralarni aniqlashga yordam beradi. 
Ustalar va sex boshliqlarining ishini yanada yaxshilash, ishni muvaffaqiyatli 
amalga oshirish uchun bo’linmalarning rahbarlari ishlab chiqarish samaradorligi 
ko’rsatkichlarini hamda uni oshirishning asosiy yo’llarini chuqur tahlil qilishlari 
zarur. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi darajasini to’g’ri belgilash ilmiy 
rejalashtirishning zarur shart-sharoitlarini, xo’jalikni to’g’ri olib borish va ish 
sifatini to’g’ri baholashning muhim sharti hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish samaradorligini belgilash uchun ko’rsatkichlarning shunday 
tizimi bo’lishi zarurki, bu tizim boshqaruvning turli darajalarida ishlab chiqarishning 
natijalarida baholashga bir xilda yondoshishni ta’minlashda hamda ishlab 
chiqarishning samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar qaysiki, ulardan har biri va 
hammasini birga qo’shganda qanday ta’sir etadi, degan savollarga javob berishi 
kerak. 
Mehnat unumdorligi ko’rsatkichi yordamida qancha iqtisod qilinganligini 

---

246 
o’lchash, hozirgi va o’tgan davrda mahsulot birligiga qilingan sarflarini taqqoslash 
kelgusida qancha mehnatni tejash mumkinligini aniqlash mumkin. Biroq, 
samaradorlikni birdan-bir ko’rsatkichi mehnat unumdorligi ko’rsatkichi emas, balki 
mahsulot birligiga material, fond va kapital mablag’ sarfi ham katta ahamiyatga ega. 
Bularning hammasi bir-biri bilan uzviy ravishda bog’liq bo’lib, bir butun tizimni 
tashkil etadi. Chunki ulardan har biri ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni turli 
tomondan aks ettiradi. Zavod ichidagi bo’linmalarning faoliyatini baholash uchun 
shuningdek samaradorlik ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Bo’linmalar 
ishining natijalariga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli sexlardagi ishlab 
chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlari umumzavod ko’rsatkichlariga muvofiq 
kelishi shart.
Shunisi muhimki, har bir ishlab chiqarish jamoasi rahbarning ish vaqtidan 
foydalanishni yaxshilash haqida g’amxo’rlik qilishi birinchi darajali ahamiyatga 
ega. Siyosiy-tarbiyaviy ish olib borish va mehnatkashlarning madaniy-texnikaviy 
darajasini oshirish, mehnat intizomini mustahkamlash zarurdir. Ishlab chiqarishda 
kadrlarni o’z joyiga qo’yib ishlata bilish rahbarning tadbirkorligini ko’rsatadi. 
Rahbariyat texnika xavfsizligini ishlab chiqarishida ko’p xarajatga yo’l 
qo’yilmaydigan zamonaviy vositalarni joriy qilishga, kasb kasalliklari bilan 
og’rishini oldini oladigan sanitariya-gigiyena sharoitlarini ta’minlab berishga 
majbur. 
Korxonada xizmat qilayotgan ishchilar o’z huquqlarini tushuna bilishi va o’z 
huquqlaridan unumli foydalana bilmog’i kerak. Avvalo o’z huquqidan mahrum 
qilinganda tegishli tashkilotlarga murojaat qilish kerak. Basharti korxona 
ma’muriyati xodimning talabini asosli deb topsa, u bu talabni to’laligicha qondirishi 
lozim.