Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

9-
 
bob. KLASSIK IQTISODIY MAKTABGA MUQOBIL 
G‘OYALARNING MOHIYADTI 
 
(2 soat) 
9.1.
 
TOMAS MALTUSNING “NUFUZ NAZARIYASI” 
 
Мarksistik iqtisodiy fanda «marksist» bo‘lmagan mualliflarni 
sharmanda qilish «an‘anasi» bor edi. Ehtimol, eng ashaddiy va qattiq 
tanqidga uchragan ingliz olimi Tomas Robert Maltus
141
g‘oyalari bo‘lsa 
kerak. Uni nimalar deb atashmadi: kapitalizm himoyachisi (apologeti), 
odamlarning dushmani, fashizm ideologi. Eng qiziqarli joyi shundaki, 
T.Maltus nafaqat turli toifadagi sotsialistlarning, balki ularning asosiy 
muxolifatlari bo‘lgan erkin bozor va xususiy tadbirkorlikning mutlaq 
ustunliklariga ishongan liberallarning ham g‘azabini qo‘zg‘atgan. Nega 
T.Maltusni shunchalik yomon ko‘rishgan? Pessimizmi uchun, aholi 
farovonligini ancha oshirish mumkinligiga ishonmaganligi uchun. Axir 
sotsialistlar ham, liberallar ham «baxtli kelajakka» ishongan. Birinchisi, 
xo‘jalik jarayonlarini ongli ravishda ijtimoiy tartibga solish tufayli 
umumiy farovonlikka erishishga umid 
qilgan bo‘lsalar, ikkinchisi, turmush 
darajasini 
oshirish 
bozor 
mexanizmining amal qilishi va xususiy 
manfaatdorlik 
kuchi 
bilan 
ta’minlanishiga ishongan. Unisiga ham, 
bunisiga ham pessimizm yot bo‘lgan. 
Ingliz iqtisodchisi 
Tomas Robert 
Maltus (1766–1834) 
dvoryan oilasida 
tug‘ilgan. Kembrij universitetini tamomlagach, qishloq ruhoniysi, 
1807-yildan esa siyosiy iqtisod professori bo‘ldi. Uning asosiy asarlari 
«Aholi nufus qonuni to‘g‘risida tajriba» (1798), «Yer rentasining 
tabiati va o‘sishi to‘g‘risida tadqiqot» (1815), «Siyosiy iqtisodning 
prinsiplari» (1820) 
hisoblanadi
142
. 
«Nufus qonuni». 
T.Maltus resurslarning cheklanganligi va 
ehtiyojlarning cheksizligi sharoitida aholi ehtiyojlarini qondirish 
141
Д.Джумонов, З.Аллаберганов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD-MOLIYA”, 
2017. 127–132-б. 
142
А.Раззоқов, Ш.Тaшматов, Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD- 
MOLIYA”, 2007. 137–143-б. 
Tomas Robert Maltus (1766–1834) 

---

201 
muammosiga o‘ziga xos tarzda yondashdi. U o‘zining “Nufus qonuni 
to‘g‘risida tajriba” asarida aholi soni juda tez ko‘payib boradi, oziq- 
ovqat mahsulotlarning o‘sishi esa, ancha orqada qolib ketadi deb 
ishontirishga uringan. T.Maltus aholining ko‘payishini cheklovchi 
muayyan chora-tadbirlar qo‘llanilmasa, insoniyat ocharchilikka duch 
keladi deb xulosa qiladi va bunday vaziyatdan chiqishning ikki yo‘lini 
taklif etadi: 
birinchisi 
– epidemiyalar, urushlar, kasalliklar natijasida 
aholining kamayishi, bunda tabiatning o‘zi kishilar bilan ularning 
yashash vositalari o‘rtasida me’yorl nisbatning o‘rnatilishiga qisman 
yordam beradi,