Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

ikkinchi yo‘l 
– nikohdan voz kechish yoki kech turmush 
ko‘rish, tug‘ilishni kamaytirish. 
Rikardo
143
 
taklif qilgan iqtisodiy tamoyillariga amal qilinayotgan 
bir paytda iqtisodchilar uchun aholining ko‘payishi muammosi dolzab 
hisoblanar edi, ular aholi sonining oshib ketishining dahshatli 
natijalaridan qutulish uchun Maltusning nazariyasida keltirilgan 
oilalarda homiladorlikdan saqlanish vositalaridan foydalanishni taklif 
qila boshladilar. 
D.Rikardoda daromad taqsimlanishi va qiymatning ma’lum vaqt 
oralig‘ida vujudga kelishidagi g‘oyalar Tomas Maltusni o‘ylantirgan. 
Masalan, Rikardoning taqsimot nazariyasi va yashash darajasi 
minimumi Maltusning aholi nazariyasida keltirilgan. Agar ish haqi 
darajasi va yashash minimumini aniqlash imkoni bo‘lmasa, unda uzoq 
vaqt davomida daromadlar taqsimotini aniqlash imkoni bo‘lmaydi. 
Shunday qilib, Rikardoning taqsimot nazariyasi Maltusning aholi 
nazariyasiga butunlay bog‘liqdir. 1830-yilning ikkinchi yarmiga kelib 
Rikardoning iqtisodiy ta’limotlarini rad etuvchi ko‘plab ma’lumotlar 
yig‘ildi, o‘sha vaqtlarda Rikardo ta’limotining asosiy g‘oyasi bo‘lmish 
uzoq muddatga mo‘ljallangan davrda daromadlar taqsimotidagi 
o‘zgarishlarni tushuntirishga ojizlik qildi
144
. 
T. Maltus o‘z nazariyasini asoslab berishda tuproq unumdor- 
ligining pasayib borish konsepsiyasidan foydalangan. Agar bitta yer 
uchastkasining o‘ziga ustma-ust mehnat sarflansa, u xuddi shunday 
nisbatda hosildorlikning o‘sishiga olib kelmaydi, chunki hosildorlik 
143
Д.Джумонов, З.Аллаберганов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD-MOLIYA”, 
2017. 128–130-б. 
144
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 175–176-b. 

---

202 
faqat mehnatga emas, balki tuproqning tabiiy unumdorligiga ham 
bog‘liq bo‘ladi. U berishi mumkin bo‘lgan narsadan ortiqchasini undan 
olib bo‘lmaydi. Hisoblab chiqqach, T.Maltus xulosa qiladi: insoniyat 
qancha harakat qilmasin, qishloq xo‘jaligidan u oladigan oziq-ovqat 
mahsulotlari miqdori faqat arifmetik progressiyada o‘sadi (eslatib 
o‘tamiz, arifmetik progressiyada o‘sish 1,2,3,4,5 ... ko‘rinishda, ya’ni 
har bir keyingi son oldingisidan bir xil absolut miqdorga oshib boradi), 
aholining soni esa geometrik progressiyada o‘sadi va 25 yilda ikki 
barobar ko‘payadi (eslatib o‘tamiz, geometrik progressiyada o‘sish 
1,2,4,8,16 ... ko‘rinishda, ya’ni har bir keyingi son oldingisidan 2 
barobar ko‘p bo‘ladi). Agar yer aholisi asr boshida 1 mlrd. bo‘lsa, asr 
oxiriga kelib u 8 mlrd. tashkil etadi, yashash vositalari esa to‘rtdan birga 
ko‘payadi. 
T.Maltus esa ijtimoiy siyosatning hukumat va boshqa jamiyat 
tashkilotlar tomonidan olib borilishiga qat’iy qarshi bo‘lgan. Uning 
fikricha, kambag‘allarga bo‘lgan xayrixohlik ularning ahvolini 
yaxshilashga qodir emas, balki faqat vaziyatni keskinlashtiradi. 
Aholining quyi tabaqalariga ko‘rsatiladigan moliyaviy yordam qisqa 
muddatli samara beradi va shu bilan aholining o‘sishini rag‘bat- 
lantiradi. Ammo bu unga muvofiq ravishda oziq-ovqat mahsulot- 
larining ko‘payishiga olib kelmaydi. Demak, umuman olganda, jamiyat 
kambag‘allashadi. T.Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy 
sababi boshqaruv yoki notekis taqsimotga bog‘liq emas, balki u «tabiiy 
qonunlar va inson ehtiroslari», tabiatning xasisligi va odamlarning juda 
tez ko‘payishi bilan bog‘liqdir. Shu bois, «xalq o‘z azob-uqubatlari 
uchun, birinchi navbatda, o‘zini ayblashi kerak». Unga hech qanday 
inqilob va ijtimoiy islohotlar yordam bera olmaydi. Shuning uchun 
aholining o‘sishini va tekinxo‘rlikni rag‘batlantiruvchi ijtimoiy va 
xususiy xayrixohlikdan voz kechish zarur. 
Bu nazariya barcha iqtisodiy ta’limotlar ichida eng qayg‘ulisi, 
eng ma’yusi hisoblanadi. T.Maltusdan keyingi davrdagi iqtisodchilar 
uning xulosa va prognozlari asossiz ekanligini isbotlab berdilar. Buning 
uchun odamlarga tuproq unumdorligini oshirish, T.Maltus tasavvur qila 
olmagan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish imkonini yaratib 
beruvchi fan-texnika yutuqlari asos bo‘ldi. Amerika iqtisodchisi 
J.L.Saymonning tasdiqlashicha, insonning ijodkorligi va uning mevasi – 
texnik jarayon yer sayorasidagi aholining har qanday 

---

203 
o‘sishini kompensatsiyalashi va uning yuqori hayot darajasini 
ta’minlashi mumkin. 
Hozirgi zamon iqtisodchilari T.Maltusning ijtimoiy siyosatning 
ahamiyatiga bergan bahosiga qo‘shilmaydilar. Mehnatga yaroqsiz va 
kam ta’minlangan aholini qo‘llab-quvvatlash hozirgi zamonaviy jamiyat 
iqtisodiy siyosatning zarur qismidir. Bundan tashqari, xayriya faoliyati 
ijtimoiy va siyosiy barqarorlikni ushlab turish uchun ham zarur: 
kambag‘allarning ko‘payishi bunday barqarorlikka xavf solishi mumkin. 
Biroq bunda faol ijtimoiy siyosatning salbiy tomonini ham hisobga olish 
zarur: u mehnatga va tadbirkorlik faoliyatiga bo‘lgan qiziqishni 
susaytiradi. 
T.Maltus o‘zining «Nufus nazariyasi»ni tarixiy material va 
faktlardan foydalangan holda asoslab berishga harakat qilgan. Ammo u 
unumdorlikning pasayishi savoli bo‘yicha o‘z dalillarida jamiyatning 
ishlab chiqarish imkoniyatlarini muttasil kengaytirib boruvchi texnika 
taraqqiyotining ahamiyatini inkor etdi. Masalan, XIX asrning ikkinchi 
yarmida AQSH aholisi deyarli to‘rt barobar ko‘paydi, lekin shu bilan 
birga jamiyat a’zolarining o‘rtacha daromadlari ham to‘rt marta o‘sdi. 
T.Maltus aholi zich joylashgan mamlakatlarga qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishi uchun tabiiy sharoiti yaxshi bo‘lgan mamlakatlardan oziq- 
ovqat mahsulotlarini olib kelish imkonini beruvchi transport 
vositalarining tez rivojlana borishini ko‘ra olmagan. Nihoyat, ingliz 
olimi o‘lim darajasiga e’tibor bermagan (o‘lim darajasi bilan aholining 
ko‘payish darajasi nisbatan bir xil) va jamiyat farovonligining o‘sishi 
tug‘ilishning kamayishiga olib kelishini ham hisobga olmagan. 
Rivojlangan mamlakatlarda aholining ko‘payishiga bo‘lgan 
moyillik yuqori emas. Nimaga? Buning asosiy sabablaridan biri shundan 
iboratki, hozirgi davrda yosh bolalar o‘limi darajasining pasayishi ko‘p 
bolalik bo‘lish zarurligini bekor qiladi. Oldingi davrda yosh bolalar 
o‘limi ko‘p bo‘lganidan ehtiyot shartdan ularning tug‘ilishi ko‘p 
bo‘lgan. Ikkinchi asosiy sababi (Nobel mukofotining sohibi G.Bekker 
fikriga asosan), ko‘pchilik ziyoli ayollar uyda bola boqib o‘tirishdan 
ko‘ra, muayyan mansabdagi ijtimoiy ish bilan shug‘ullanishni afzal 
ko‘radilar. Oila ma’lum ma’noda ikkinchi o‘ringa suriladi. Tug‘ilishning 
kamayishiga ta’sir etuvchi uchinchi sabab urbanizatsiya – jamiyatning 
rivojlanishida shaharning ahamiyati oshib borishi hisoblanadi. Shahar 
hayot tarzi ko‘p bolali oilalarning 

---

204 
ko‘payishini keltirib chiqarmaydi. Agar qishloqda bola yoshligidan 
yordamchi hisoblansa, shaharda esa o‘z tarbiyasi uchun katta mablag‘ va 
vaqt sarflashni talab qiluvchi iste’molchi hisoblanadi. 
Ammo, qancha ajablanarli bo‘lmasin, XX asrning oxiriga kelib 
industrial rivojlanish ijtimoiy pessimizmning kelajagi yo‘qligiga 
barchada ishonch tuyg‘usini uyg‘otgan bir paytda, T. Maltusning 
ko‘plab g‘oyalari yana faollashdi. Real hayotdan olingan ba’zi bir 
faktlarni ko‘rib chiqamiz. 
Qayerda ishlab chiqarish, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishi yomon tashkil etilgan bo‘lsa, qayerda hosildorlik past, yig‘ib 
olingani esa omborlarning yetishmasligidan chirayotgan bo‘lsa, o‘sha 
yerda T.Maltusning qayg‘uli xulosalari o‘z kuchini saqlab qolgan. Buni 
bugungi kunda ham ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlar xalqlari his 
etib turibdi. Shu narsani hisobga olish kerakki, 83 % jahon iste’moli 
20 % aholiga to‘g‘ri keladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar 
farovonligi darajasidagi farq kuchayib bormoqda. XX asr 70-yillarning 
boshida ocharchilikdan qiynalganlar 400 mln. kishini tashkil etgan 
bo‘lsa, 80-yillari – 500 mln., 90-yillari esa 700 mln. kishidan ko‘pini 
tashkil etdi. Kam rivojlangan mamlakatlar turmush darajasini «jahon 
andozasi»ga «ko‘tarish» uchun resurslardan foydalanishni 40 baravar 
ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi.