Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

9.3.
 
F. BASTIA VA G.CH. KERINING IQTISODIY 
QARASHLARI 
 
XIX asrning 40–50-yillarida fransuz va xalqaro ishbilarmonlar 
orasida 
Frederik Bastia (1801-1850)
146
 
nomi va iqtisodiy qarashlari 
keng ommalashdi. U boy fransuz ishbilarmonlari oilasida tug‘ildi. 
Bastiya 40-yillari bir qancha pamfletlar (risolalar) chiqarib, ularda erkin 
savdo foydasiga proteksionizmni inkor etuvchi, vino ishlab 
chiqaruvchilar manfaatini himoya qiluvchi, 
sotsialistik 
g‘oyalarga 
qarshi 
bo‘lgan 
qarashlarni faol targ‘ib etdi. 
F.Bastianing 
eng 
asosiy 
g‘oyasi 
jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning mavjud- 
ligini inkor etishdir. Uningcha, o‘sha davrdagi 
jamiyat dunyodagi «eng go‘zal, mukammal, 
mustahkam butunjahon assosiasiyalaridandir. 
Barcha 
qonuniy 
manfaatlar 
uyg‘unlashgandir». F.Bastia 1850 yilda 
«Iqtisodiy garmoniyalar» kitobini chop etdi. Unda u garmoniya 
(uyg‘unlik)ning asosini almashuv va sof, hech narsa bilan cheklanmagan 
raqobatda ko‘radi. F.Bastia o‘z g‘oyasini isbotlashda Seyning fikridan 
foydalangan bo‘lib, xizmatlar nazariyasi bunga mos keladi deydi, ya’ni 
almashuv, xarid – savdo o‘zaro teng «xizmatlar»ni almashishi demakdir. 
Sey bo‘yicha bu «xizmatlar» nafaqat odamlar, balki buyumlar va tabiat 
kuchlari tomonidan ko‘rsatilsa ham, jamiyat hayotining qanday sohasida 
bo‘lmasin Bastia faqat shaxsiy xizmatlarni ustun qo‘yadi. «Xizmat» 
deganda ishlab chiqarish davomida real mehnat sarfinigina emas, balki 
shu xizmatdan foyda keltiruvchi har qanday harakat, faoliyat va kuch 
tushuniladi. Bundan shu narsa aniq bo‘lib qoladiki, qimmat yaratishda 
ishlab chiqarishga faqat ishchilar emas, balki kapitalist va yer egalari 
ham katta «xizmat» ko‘rsatadilar. F.Bastia kapitalistning «xizmati»ni 
shunday ko‘radiki, unga foiz olish imkoniyatini berishini, kapitalist 
kapitalni avans yoki ssuda tarzida sarflab, iste’molni orqaga suradi. Bu 
Seniorning tiyilish nazariyasining 
146
А.Раззоқов, Ш.Тaшматов, Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD- 
MOLIYA”, 2007. 144–146-б. 
Frederik Bastia (1801-1850) 

---

215 
o‘zidir. Bastia «Tiyilish» so‘zi o‘rniga «orqaga surish» so‘zi qo‘yilgan, 
xolos. 
Mehnat va kapital o‘rtasidagi uyg‘unlik, ya’ni garmoniyani yanada 
to‘laroq isbotlash maqsadida Bastia o‘zining kapital jamg‘arilishi 
«qonuni»ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish haqining bir-biriga 
qarama-qarshi ekanligi to‘g‘risidagi ta’limotini inkor etishga harakat 
qildi. F.Bastianing bu «qonuni»ga ko‘ra, mehnat va kapital manfaatlari 
oliy darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va 
ishchining maoshi bir vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, hatto 
ishchilarning hissasi kapitalistlarnikidan tezroq o‘sishini ko‘rsatib, bu 
bilan kapitalistning foydasi nisbatan kamayishini aytadi. U bu fikrni 
isbotlashga urinib ham o‘tirmaydi. Uningcha, foyda normasi va 
kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi masalalari qorishtirib 
yuborilgan. Foyda normasining pasayib borish tendensiyasi ishchilarni 
ekspluatatsiya qilishning kuchayishi bilan mos kelishi mumkin, demak 
kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi ham oshib borishini kutish 
mumkin. 
F.Bastia o‘zining bu nazariyasi yordamida kapitalistlar va yer 
egalari o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni hal etadi. U yer rentasini yer 
egasining yoki uning ota-bobolarining shu yerni ishlash va yaxshilash 
xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib, kapital 
va yer egaligi o‘rtasidagi uyg‘unlik shu bilan hal etiladiki, yer rentasi 
yerga qo‘yilgan kapital foizining bir ko‘rinishiga aylantiriladi. Bunday 
izohlash yer rentasining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatini 
inkor etadi, uning foydadan hech qanday farqi qolmaydi. Ishlanmagan 
yerlardan olinadigan renta umuman bu tizimga mos kelmaydi deyiladi. 
Demak, Bastianing izohi bo‘yicha o‘sha davrdagi burjua jamiyati 
turli sinflar o‘rtasidagi o‘z xizmatlari bilan almashib turuvchi 
«uyg‘unlashgan hamkorlik» jamiyati tarzida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy 
erkinlik bu xizmatlar almashuvining ekvivalentligining garovi 
hisoblanadi, chunki bu erkinlik nomutanosib harakatlarning oldini oladi. 
Proteksionizmni cheklanmagan erkin raqobat bilan almashtirishi esa 
sosialistlarning jamiyatni mukammalroq iqtisodiy jamiyatga aylantirish 
to‘g‘risidagi chaqiriqlariga qarama-qarshi qo‘yiladi. 
1775–85-yillardagi mustaqillik uchun Shimoliy Amerika va 
Angliya o‘rtasidagi kurashda qozonilgan g‘alaba tufayli AQSH davlati 
vujudga keldi. Hokimiyat tepasiga yangi sinf – burjuaziya o‘tirdi. 

---

216 
Genri Charlz Keri (1793-1879) 
AQSH burjuaziyasi ingliz burjuaziyasidan anchagina farq qilar edi. 
AQSHdagi hukmron sinf 1865-yilgacha qullikni saqlab qoldi va ingliz 
siyosiy iqtisodiga zid ravishda o‘z siyosiy iqtisodini yaratishga tayyor 
edi. Biroq AQSHda siyosiy iqtisod klassik asosda vujudga kelmadi. 
Buning sababi shuki, XIX asrning 20–30-yillarida AQSHda 
kapitalizmning nisbatan tez rivojlanishi ishchilar harakatining vujudga 
kelishiga va tez o‘sishiga olib keldi. 
Ayni vaqtda ish tashlashlar bo‘lib turdi. Siyosiy kurashning 
keskinlashuvi vulgar siyosiy iqtisod uchun zamin yaratdi. Bundan 
tashqari klassik siyosiy iqtisod AQSHda qulchilikning saqlanib qolishini 
tanqid qilar edi. Shu sababli AQSHda yuzaga kela boshlagan iqtisodiy 
fikr klassik maktabga qarshi chiqdi. Bu g‘oyalar Genri Charlz Keri 
(1793–1879) tadqiqotlarida o‘z aksini topdi
147
. 
Yirik noshirning o‘g‘li bo‘lgan G.Keri kommersiya sohasida katta 
yutuqlarga erishdi. Boyib olgach, yirik fabrikantga aylandi va iqtisodiy 
tadqiqotlarga kirishdi. U bir qancha iqtisodiy asarlar muallifi edi. 
1837–40-yillarda uning «Siyosiy iqtisod tamoyillari» va 1857–59-
yillarda «Ijtimoiy fanlarning asoslari» nomli asarlari chop etildi. Bu 
asarning qisqacha varianti 1865-yilda «Ijtimoiy fanlar uchun qo‘llanma» 
nomi bilan chop etildi. Yuqorida eslangan F.Bastia shu Amerikalik 
olimdan ilhomlandi.