Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.7.
VALUTA KURSI NAZARIYALARI Valuta kursini belgilashda har bir mamlakat o‘z iqtisodiy holatidan kelib chiqib hozirgi kunda tadqiq qilinayotgan valuta kursi nazariyasiga suyanadi. Valuta kursi nazariyasi turli valutalar orasidagi nisbat, uning omillar ta’sirida o‘zgarish darajasini o‘rganadi. Aniq va ishonchli xulosalar, tadqiqotlar natijasi mamlakatda qanday valuta kursi rejimini tanlash, ya’ni valuta kursini o‘rnatilish 411 usulini hamda uni tartibga solish yo‘llarini aniqlashga imkoniyat yaratadi. Valuta kursini o‘rnatilishi hozirgi amaliyotda valutaning to‘lov qobiliyati paritetiga asoslangandir. Valuta kursi ilgari oltin standart va qat’iy belgilangan kurslar pariteti orqali o‘rnatilan. To‘lovga qobiliyatlilik pariteti asosida o‘rnatilgan kurs valutaning real kursini ifoda etadi. Shuningdek, to‘lovga qobiliyatlilik pariteti ko‘rsatkichi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni (YaIM va boshqalar) bir valutada hajmini hisoblash orqali xalqaro taqqoslashda keng qo‘llaniladi. 50-yillar o‘rtalaridan boshlab to‘lovga qobiliyatlilik pariteti asosida mamlakatlar makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari yagona valutada hisoblanadi va taqqoslanadi. To‘lovga qobiliyatlilik pariteti – bu V mamlakatning bir birlik valutasida sotib olish mumkin bo‘lgan ma’lum bir mahsulotlar va xizmatlar majmuini A mamlakat valutasi sotib olish uchun yetarli bo‘lgan pul miqdori. Ammo biz bilamizki hozirgi kunda valutalar kursi to‘lovga qobiliyatlilik paritetiga nisbatan haqiqiy baho kasb etmaydi. 90-yillarga kelib to‘lovga qobiliyatlilik pariteti va haqiqiy valuta kursi orasidagi nisbatni o‘rganish keng miqyosda amalga oshirila boshlandi. Sababi shu paytga kelib bu ko‘rsatkichlar orasidagi nisbat keskin o‘zgara boshladi. Natijada mamlakatalarning iqtisodiy holatini baholovchi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslash birmuncha noaniqliklarni keltirib chiqardi. Bu taqqoslashlarni amalga oshirish uchun nazariy valuta kursi funksiyasini bajaruvchi to‘lovga qobiliyatlilik pariteti foydalanila boshlandi. Shuningdek, bu paritetning o‘zgarishi orqali valuta kursini o‘zgarishi darajasi ham aniqlana boshlandi. Erkin suzib yuruvchi valuta kursi rejimida valuta kursi muvozanatini ta’minlash shu paritet orqali amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi xalqaro iqtisodiyotda valuta kursi va to‘lovga qobiliyatlilik pariteti orasidagi nisbat rivojlangan mamlakatlar uchun saqlanib qolmoqda. Boshqa mamlakatlarda bu nisbat birmuncha farq qiladi. To‘lovga qobiliyatlilik pariteti AQSH dollariga nisbatan belgilanadi. Uzoq muddatli rejada tashqi iqtisodiy aloqalar yordamida aniqlangan davlatlararo to‘lovga qobiliyatlilik pariteti valuta kurslarida akslanadi va ularning o‘zgarishiga olib keladi. Shu munosabat bilan 412 to‘lovga qobiliyatlilik pariteti valuta kursining muvozanat nuqtasi bo‘lib xizmat qiladi. Erkin suzib yuruvchi valuta kursi rejimiga o‘tish davlatning to‘lovga qobiliyatlilik pariteti orqali ifodalangan iqtisodiy potentsiallarini muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi. Ammo bugungi dune bozori sharoitida valuta kursining muvozanat nuqtasi paritet bilan muvofiqlashuvi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad yuqori bo‘lgan davlatlarda saqlanmoqda. Jon boshiga daromad o‘rta va past bo‘lgan davlatlarda mazkur muvozanat nuqta surilgan. Ya’ni o‘rtacha rivojlangan davlatlarda valuta kursi undagi paritetning ikki baravari yoki undan ortiq darajada belgilanmoqda. Boshqacha qilib aytganda, milliy valutaning mos ravishda 50% va 25% darajasida belgilanmoqda. Unda valuta kursi undagi paritetning ikki, to‘rt baravari darajasida belgilanadi. Ana shu yangi nuqtalar atrofida valuta kurslari o‘zgarmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatning milliy iqtisodiyotga bo‘lgan ta’sirining o‘sib borishi har bir davlat tomonidan valuta kursi va to‘lovga qobiliyatlilik pariteti o‘rtasidagi munosabatni, uning boshqa davlatlar bilan farqini o‘rganishni taqozo etadi. To‘lovga qobiliyatlilik pariteti va valuta kursi orasidagi tafovut asosida guruhlangan mamlakatlar o‘rni iqtisodiy rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rniga, yoki jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadiga ko‘ra o‘rniga nisbatan mos tushadi. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi daromad yuqori bo‘lgan davlatlar uchun valuta kursini to‘lovga qobiliyatlilik paritetiga nisbatining qiymati 1 dan kichik yoki teng. Bu davlatlar valutalarining xarid qobiliyati ichki bozorga nisbatan tashqi bozorda yuqoridir. Bu holat kuchli valutaga ega davlatlarning tashqi bozordagi xaridorlik o‘rnini ta’minlaydi. Shunday qilib, iqtisodiy rivojlanish darajasining valuta kursi darajasiga bo‘lgan ta’ siri kuzatilmoqda: paritetining asosi bo‘lgan iqtisodiy rivojlanish darajasi valuta kursining paritetdan farqini ifodalaydi. Milliy valuta kursini to‘lovga qobiliyatlilik paritetiga nisbatan past darajadaligiga ega davlatlar quyidagi xususiyatlarga ega. Birinchidan, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM hajmi rivojlangan mamlakatlarda rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan yuqori, AQSH darajasiga nisbatan 80-85 % ni tashkil qiladi. O‘tish iqtisodiyotidagi davlatlarda bu ko‘rsatkich past bo‘lib, AQSH darajasining 20-25%ini 413 tashkil qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar guruhida bu ko‘rsatkich juda ham past bo‘lib 10-15% ni tashkil qiladi. Tabiiyki, milliy valutani dollar ekvivalenti darajasida belgilasak, yuqoridagi ko‘rsatkichlarda o‘zgarish yuz beradi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki valutani tartibga solishning turli usullarini qo‘llash orqali ba’zi rivojlanayotgan mamlakatlar (Xitoy, Malayziya va boshqalar) milliy valutani barqarorligini oshirishga erishmoqdalar. Rivojlanish orqasidan borayotgan O‘zbekiston va boshqa davlatlarda valuta kursiga bo‘lgan ta’sir ikki yo‘nalishda bo‘lmoqda. Devalvatsiyaga undovchi faktorlar ikki tomonlama, ya’ni ijobiy va salbiy jihatdan ta’sir etadi. Bunda salbiy ta’sir qarzning oshishini hisoblashsa, ijobiy faktor bo‘lib kelajakda raqobatning va eksportning milliy valutaning arzonlashuvi asosida amalga oshirilishi hisoblanadi. Eksportni oshirish ijobiy savdo balansini ta’minlash, ichki jamg‘armani to‘ldirishga, oltin valuta rezervlarini ko‘paytirishga yordam beradi. O‘zbekistonda eksport hajmi YaIMga nisbatan 23% (2008-yilda). Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda savdo balansini ijobiy saldosiga erishish uchun xomashyo resurslari eksport qilinmoqda. Ammo xomashyoning eksportiga asoslangan iqtisodiy siyosat natijasida davlat tashqi bozordagi o‘zgarishlarga va narx-navo dinamikasiga bog‘liq bo‘ladi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida xomashyo narxlari haddan ziyod pasaydi va bu holat arzon xomashyo eksportini vujudga keltirdi. Valuta kursini o‘rnatishda to‘lovga qobiliyatlilik bilan birga quyidagi nazariyalar ham qo‘llaniladi. 1. Boshqariladigan valuta nazariyasi. Bu nazariya 1929–1933-yillardagi xalqaro iqtisodiy krizis davrida, davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi tarafdorlarining nazariyalariga qarshi holatda vujudga keldi. Bunda valuta davlat tomonidan tartibga solinish nazariyasi ilgari surilgan. Bu ikki yo‘nalishda mavjud bo‘lgan. Birinchi yo‘nalish – suriladigan paritet yoki boshqariladigan standart nazariyasi. Bu nazariya I.Fisher va J.M. Keyns tomonidan yaratilgan. I.Fisherning fikricha, pul birligini oltin pariteti asosida boshqarish pulning to‘lovga qobiliyatini barqarorlashtiradi. Keyns esa egiluvchan paritetni tarafdori bo‘lgan. U milliy valuta kursini tushirib 414 bahoga ta’sir o‘tkazish va shu orqali eksportni, mamlakatdagi ishlab chiqarish va bandlikni yaxshilash, shuningdek, tashqi bozor uchun kurashni taklif qilgan. Ikkinchi yo‘nalish – muvozanat yoki neytral valuta kursi nazariyasi, bunda to‘lovga qobiliyatlilik pariteti o‘rniga milliy iqtisodiyot uchun mos neytral valuta kursini o‘rnatish ilgari surilgan. 2. Yetakchi valutalar nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari amerikalik iqtisodchilari J.Vilyams, A Xansen, ingliz iqtisodchilari R.Xoutri, F.Grexem va boshqalardir. Bu nazariyaning mohiyati quyidagilarni e’tirof etadi: 1) valutalarni yetakchi (dollar va funt sterling), qattiq (boshqa rivojlangan mamlakatlar valutalari: Yaponiya eni, Shveysariya franki va boshqalar) va yumshoq, ya’ni xalqaro iqtisodiy munosabatlarda aktiv bo‘lmagan valutalarga bo‘linishi lozimligi; 2) dollarning oltinga qaraganda yetakchi roldaligi; 3) barcha mamlakatlarning valuta siyosatida dollarga tayanishi va uni rezerv valutaligini mamlakatning milliy manfaatiga teskari bo‘lgan taqdirda ham qo‘llab-quvvatlashi zarurligi. Bretton-Vuds tizimi inqirozi dollarning yetakchiligiga bir oz bo‘lsa ham putur yetkazdi. Shuningdek, AQSH valutasi ham boshqa valutalar singari barqaror emasligi o‘z tasdig‘ini to‘di. 3. Qat’iy belgilangan paritet va kurslar nazariyasi. Bu nazariya tarafdorlari (J.Robinson, J. Bikerdayk, A.Braun, F.Grexem) qat’iy belgilangan paritet rejimini qo‘llashni taklif qilishgan. Bunda to‘lov balansi muovazanatini saqlash uchungina kursning o‘zgarishiga yo‘l qo‘yilgan. Ularning fikricha, valuta kursining o‘zgarishi – to‘lov balansini tartibga soluvchi samarali vosita emas, chunki tashqi bozordagi narxlarning o‘zgarishiga valuta kursining o‘zgarishi yetarlicha ta’sir qilmaydi. Bu nazariya Bretton-Vuds tizimi prinsiplarida o‘z ifodasini topgan. 4. Suzib yuruvchi valuta kurslari nazariyasi. Bu nazariyaning mohiyati qat’iy belgilangan valuta kursiga nisbatan suzib yuruvchi valuta kursi rejimining quyidagi ustunliklarini asoslashdan iboratdir: • to‘lov balansining avtomatik tekislanishi; • tashqi muhitga bog‘liq bo‘lmagan holda milliy iqtisodiy siyosat usullarini erkin tanlanishi; 415 • valuta spekulyatsisi oldini olish, chunki suzib yuruvchi valuta kursida valuta operatsiyasida qatnashuvchi tomonlar foydasi nolga teng bo‘ladi, ya’ni biri foyda qilsa, ikkinchisi shu miqdorda zarar ko‘radi; • xalqaro savdoni rag‘batlantirishi; • davlatning valuta kursini o‘rnatishiga ko‘ra valuta bozorining o‘rnatgan valuta kursi yaxshiligi. Monetar iqtisodchilar fikriga ko‘ra, valuta kursi bozordagi talab va taklifga asosan erkin tebranib turishi lozim, davlat esa kursni tartibga solishi lozim emas. 5. Valuta kursi normativligi nazariyasi. Bu nazariyaga ko‘ra valuta kursi iqtisodiyotni tartibga soluvchi qo‘shimcha vositadir. Bunda egiluvchan kurs rejimi taklif qilingan bo‘lib, bu kursni davlat nazorat qilishi lozim. Bu nazariyaning normativ nazariya deb atalishiga sabab, bunda valuta kursi paritetga va xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan kelishuvlarga asoslanadi. Barcha valuta kursi nazariyalari tarafdorlarini ikki guruhga ajratishimiz mumkin. Birinchi guruhdagilar eksportyorlar manfaatini himoyalash maqsadida valuta kursini pasaytirishga qaratilgan davlat valuta siyosatini yuritishni xohlasalar, ikkinchi guruhdagilar iqtisodiy qonun-qoidalar asosida valuta kursini erkin tebranishini tarafdorlaridir. Ikkinchi guruhdagilar iqtisodiy muvozanatga davlatning aralashuvisiz erishishni ko‘zda tutadilar. Bunda valuta kursi nazariyalari valuta kursini oshishiga hamda iqtisodiy rivojlanishga yordam beradi degan fikrni ma‘qullaydilar. Shuningdek, bu valuta kursi nazariyalari asosida mamlakat iqtisodiyoti uchun to‘lovga qobiliyatlilik paritetiga nisbatan valuta kursini tushirish davlat uchun foydali emasligini isbotlashgan. Eksporterlar tarafdorlari fikrlarini davlatning valuta kursini pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarini (devolvatsiya) ma’qul- laydilar. Buning asosiy maqsadi eksportni rivojlantrish va to‘lov balansining ijobiy saldosini ta’minlashdir. Lekin valuta kursini o‘rnatishda barcha makroiqtisodiy parametrlarni (YaIM o‘sish darajasi, inflyatsiya va boshqalar) hisobga olish lozim. |