Naxçivan döVLƏt universiteti 1967

ayaq  oynağı  üçün  isə  aşağı  tempi  xarakterikdir.  Yeniyetməlik  yaşında  olan  idmançılarda 
məşqin təsiri ilə hərəkətlərin tezliyi bütün hissələrdə əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir.  
   Sürət  keyfiyyətlərinin  strukturunu  xarakterizə  edən  əlamətlər  müxtəlif  genetik 
qanunauyğunluqlara  (determinasiya)  malikdirlər.  Hərəkətlərin  maksimal  tezliyi  –  yüksək,  tək 
hərəkətlərin  sürəti  –  zəif,  hərəki  reaksiyanın  latent  dövrü  isə  yüksəklə  zəif  göstərici  arasında 
tərəddüd  etməklə,  orta  səviyyəli  genetik  qanunauyğunluqlara  malikdir.  Sürət  keyfiyyətlərinin 
quruluş  komponentlərinin  genetik  qanunauyğunluq  dərəcəsi  yaş  dövrləri  ilə  də  əlaqədardır.  Irsi 
xüsusiyyətlərin ən yüksək səviyyəsinin cinsi yetişkənlik dövründə müşahidə olunması vurğulanır ki, 
bu  da  13-15  yaşlı  yeniyetmələrdə  hərəki  reaksiyaların,  onların  latent  və  motor  komponentlərinin 
təyin  olunması  ilə  təsdiqlənir.  Bu  dövrdə  onlarda  hərəki  reaksiyaların  azalmasının  baş  verməsi 
göstərir ki, bu da əsas etibarı ilə latent komponentin enməsi hesabına təzahür olunur. 
   Yaş artdıqca hərəkət reaksiyasının müddəti (HRM) xeyli dəyişir. 2-3 yaşlarında o, 0.54-0.84 
san,  5-7  yaşlarında  0.3-0.4  san  təşkil  edirsə,  sonrakı  illərdə  daha  da  qısalır  və  yaşlı  insan 
göstəricilərinə yaxınlaşır (R.M.Bağırova – 2010). 
   Sürətli  hərəkətlərin  hər  bir  quruluş  komponentinin  aşkara  çıxarılması  çox  güman  ki, 
nisbətən sərbəst funksional sistemlərlə təmin olunur. Sinir sistemi və sinir əzələ aparatında bu və ya 
digər  komponentin  həyata  keçirilməsi  üçün  mühüm  və  aparıcı  irsi  əlamətlər  nə  qədər  çox  xüsusi 
çəkiyə  malik  olarsa,  bu  halda  genetik  qanunauyğunluq  dərəcəsi  də  bir  o  qədər  yüksək  olacaqdır. 
Artıq qeyd olunduğu kimi  ən  yüksək  genetik qanunauyğunluq hərəkətlərin  maksimal  tezliyi üçün 
göstərilmişdir  ki,  bu  da  MSS-in  fərdi  neyrodinamik  xüsusiyyətləri  ilə  (sinir  proseslərinin 
mütəhərrikliyi  və  labilliyi)  tənzimlənir.  Beləliklə,  cəldlik  keyfiyyəti  hərəkətlərin  öz  biomexaniki 
təşkilatına  görə  daha  mürəkkəb  şəkildə  aşkara  çıxdıqca,  onun  individual  şəkildə  parametrlərinin 
dəyişiklikləri və  yeniyetmənin tipoloji xüsusiyyətlərinin təzahür olunmasında mühiti və ontogenez 
faktorların xüsusi çəkisi bir o qədər yüksək olur.  
   Müxtəlif  yaşlı  uşaqların  boks  məşqlərinə  seçimi  zamanı  cəldliyin  bütün  göstəricilərinin 
fərdi şəkildə öyrənilməsi çox mühüm bir cəhətin aşkara çıxarılmasına səbəb olmuşdur. Hər bir yaş 
qrupunda tədqiq olunan ayrı-ayrı şəxslərdə reaksiya zamanının bu və  ya digər komponenti qrupun 
ümumi  orta  göstəricilərində  kifayət  qədər  yüksək  olmuşdur.  Məhz  bu  səbəbdən  A.P.Laptev  və 
həmmüəlliflərin  qeyd  etdiyi  kimi  bəzi  yeniyetmələr  cəldlik  və  hərəkətlərin  dəqiqliyi  ilə  əlaqədar 
olmaqla daha yüksək səviyyəli inkişaf etmiş psixo-fizioloji funksiyalara malikdirlər.  
   Q.İ.Şatkov  tərəfindən  yüksək  dərəcəli  yeniyetmə  boksçular  üzərində  aparılmış  tədqiqatlar, 
həmçinin  hərəkətlərin  sürəti  və  dəqiqliyi  ilə  əlaqədar  olan  psixo-fizioloji  funksiyaların  nisbətən 
yüksək  səviyyəsini  aşkara  çıxarmışdır.  Lakin  o  yaşlı  boksçularda  müşahidə  olunan  müvafiq 
funksiyaların  səviyyəsindən  aşağı  olmuşdur.  Bu,  yaşlı  idmançılarda  uzunmüddətli  çoxillik  məşq 
prosesi  ərzində  boksçular  üçün  daha  zəruri  olan  psixo-fizioloji  funksiyaların  hər  zaman 
təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədardır.  
   Yüksək  dərəcəli  yeniyetmə  və  yaşlı  boksçuların  fərdi  göstəricilərinin  müqayisəli  təhlili 
yeniyetmələrin  yaşlılardan  bəzi  göstəricilərdə  əhəmiyyətli  dərəcədə  geri  qalmasını  göstərdi  ki, 
bunlara da hərəkətdə olan obyektə verilən reaksiyanın xəta zamanı, hərəki reaksiyanın müddəti və 
onun motor komponenti aiddir.  
   Onu  da  xüsusi  olaraq  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bütün  tədqiq  olunan  yaş  qruplarında  öz 
həmyaşıdlarına  nisbətən  psixo-fizioloji  funksiyaların  daha  yüksək  səviyyəli  inkişafı  ilə    seçilənlər  
də vardır. Bu, hərəkət dəqiqliyi və yüksək cəldlik göstəricilərinə malik olan daha istedadlı uşaqların 
tapılmasına  yönəldilmiş  axtarış  üçün  böyük  imkanlar  yaradır.  Bundan  əlavə,  həmçinin  o  da  qeyd 
olunur  ki,  boksçularda  tək  hərəkətlərin  sürəti  və  hərəkətlərin  tezliyi  nisbətdə  bir  –  birindən  asılı 
deyil,  yəni  idmançı  çox sürətli  reaksiyaya malik  olmaqla  yanaşı  hərəkətlərdə çox zəif ola bilər və 
əksinə.  
   Beləliklə,  elmi  tədqiqatların  (A.Q.Şiryayev  –  1982)  nəticələrinə  istinadən  qeyd  etmək  olar 
ki,  uşaqlarda  cəld  reaksiya  vermək  imkanlarının  ən  sürətli  inkişaf  dövrü  12-13  yaşda 

---

150