Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər Tofiq Köçərli

Tofiq Köçərli                                    - 65 - 
 
Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər 
 
Coğrafi  mövqeyinə,  tranzit  yol  üstündə  yerləşməsinə  görə  Naxçıvan  Şərq 
üçün Qərbin, Qərb üçün isə Şərqin bir növ qapısı idi. Bu səbəbdən  Naxçıvan əsrlər 
boyu  müxtəlif  dövlətlər  arasında  döyüş  meydanı  olmuşdu.  Çingiz  xanın  nəvəsi 
Hülaku  xanın,  Qızıl  Orda  xanı  Toxtamışın  qoşunlarının,  şəxsən  Əmir  Teymurun, 
daha kimilərin ayağı bu  diyara dəyməmişdi! 
Hülakular dövründə Naxçıvan Azərbaycan vilayətinin (Cənubi Azərbaycan) 9 
tümənindən  (inzibati ərazi vahidi) biri olub.  Naxçıvan,  Ordubad,  Azad,  Əncan və 
Makuyə şəhərləri, Qafan ərazisi Naxçıvan tüməninə daxil idi. 
49 
 
Həmin  dövr  (XIII-XIV  əsrlər)  bir  çox  görkəmli  naxçıvanlıların  yetişməsilə 
əlamətdardır.  Onların  ən  dahisi,  dünya  şöhrətli  Nəsirəddin  Tusidir  (1201-1274). 
Naxçıvanın elm və mədəniyyət mərkəzi kimi şöhrətlənməsində Səncər Đbn Abdulla 
ən-Naxçıvani  nəsli  mühüm  rol  oynamışdır.  O    nəslin  nümayəndələrindən  yalnız 
birinin-Məhəmməd  Đbn  Hinduşah  Naxçıvaninin  (1285-86-cı  illərdə  anadan 
olmuşdur)  bir  məsələ  haqqında  bu gün çox  aktual səslənən  fikrinə  diqqət  yetirək: 
V.Piriyev  müəyyənləşdirmişdir  ki,  Naxçıvanı  «Sihah  əl-fors»  lüğətində  üç  yerdə 
«Azərbaycan dili» islahını işlətmişdir. 
50 
 
XV  əsrdə  Naxçıvan  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlu  dövlətlərinin,  XVI  əsrdən 
Səfəvilər  dövlətinin  tərkibində  olmuşdur.  Osmanlı-Səfəvi  müharibələri  zamanı 
Naxçıvan bir neçə dəfə Osmanlı dövlətinin hakimiyyəti altına keçmişdi.  
Səfəvilər  dövründə  Naxçıvan,  dövlətin    vilayətlərindən  biri  olan  Çuxursəd 
bəylərbəylinin  bir  hissəsi  idi.  Bəylərbəyliyin  mərkəzi  Đrəvan  şəhəri  idi.    Đrəvan 
qalabəyi  və  Qərbi  Azərbaycan  bəylərbəyi  Rəvan  Xan  imzası  ilə  1519-cu  ilin 
oktyabrında Đrəvandan Şah Đsmayıl Xətaiyə göndərilən məktubdan məlum olur ki, 
o  zaman  Đrəvan  vilayəti  Qərbi  Azərbaycan  adlanırmış. 
51 
  Hələ  bundan  xeyli 
əvvəllərdə  də  dövlətin  necə  adlanmasından  asılı  olmayaraq  Çuxursəd  vilayətinin 
daxil olduğu ölkənin «Azərbaycan ölkəsi» olması sənədlərdə vurğulanmışdır. 
1950-60-cı  illərdə  Matenadaran  bir  neçə  cilddə  «Persidskie  dokumentı 
Matenadarana»  çap  edib.  Bu  cildlərdə  Qaraqoyunlu,  Ağqoyunlu  və  Səfəvi 
hökmdarlarının  ermənilər  və  indi  Ermənistan  adlanan  ərazi  ilə  bağlı  fərmanları 

---