Neriman Qurban indd

XXXVII FƏSİL

MİSSİONERİN ÖLÜMÜ

 Muhamməd Əsəd

 Kəraçi, Nyu-York, Tanjer, Lissabon, Qranada

 Aprel 1933-cü-fevral 1992-ci il

 ...Qoca bu şəhəri sevirdi...

 Az qala, min üç yüz il əvvəl mavrların ələ keçirib İlbira 

adlandırdıqları, təxminən əlli il sonra bir qədər aralıda İlbira 

Mədinəti  yarandığına  görə  köhnə  məskənin  Kalat  Qranata 

adlandırıldığı şəhərin – Qranadanın vurğunuydu...

 Az qala, doqquz yüz əvvəl Kordova əmirliyinin süqutun-

dan sonra ziridlərin əlinə keçib paytaxta çevrilən, Əndəlüsün 

ən gözəl şəhərlərindən biri kimi şöhrət tapmış, yüz illərlə əl-

Moravilər və Nəsrilər sülalələrinin iqamətgahı olmuş, ispan 

torpağında İslamın son dayağı kimi xristianlara qarşı müqa-

vimət göstərmiş, ispanların əlinə keçəndən sonra yəhudilərə 

də,  müsəlmanlara  da  divan  tutulduğu,  Qurani-Kərimin 

nüsxələrinin,  ilahiyyata  dair  kitabların,  digər  əsərlərin  (on 

minə  yaxın  kitab,  nadir  manuskript,  xəttatlıq  sənətinin  inciləri), 

yandırıldığı bu şəhəri sevirdi. Əl-Hamranın möhtə şəm mən-

---

587

zə rəsini, xəlifələrin yay iqamətgahı olmuş Hənəralifin xara-

balıqlarını,  Nazare  sarayını,  mavrlardan  yadigar  qalmış 

Əlbaysın məhəlləsinin yastı damlı evlərini, İzabella və Ferdi-

nandın uyuduqları kral kapellasını, katolik kafedral kilsəsini, 

Müqəddəs Anna kisəsini, Müqəddəs Salvador kilsəsini, San-

Jenorime monastırını, Qarsia Lorkanın muzeyini və adını da-

şıyan parkı... yaddaşına köçürə-köçürə dəfələrlə gəzmişdi.

 Qoca Qranada yaxınlığında yaşamaqdan, ömrünü burda 

başa vurmaqdan məmnun idi. Neçə illər əvvəl gördüyü yuxu 

çin çıxmışdı, ya o yuxunu görəndən sonra bu qərara gəlmişdi, 

hər  nəydisə,  Həzrəti  Muhammədin  onu  dəvəsinin  tərkinə 

alıb məhz bu şəhərə gətirdiyinə, “Bura Günbatanın ən axırıncı 

şəhəridi” deyəndə məhz Qranadanı nəzərdə tutduğuna şübhə 

eləmirdi.

 Artıq ömrünün doxsan ikinci ilinə qədəm qoymuşdu, bu 

kifayət qədər uzun ömründə dünyanı ölkə-ölkə, bölgə-bölgə 

dolaşmış,  dörd  qitəni  gəzmiş,  həyatın  qasırğalarından  keç-

miş, ağlı, hər cür vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq bacarığı, in-

sanların  qəlbinə  yol  tapmaq,  onları  inandırmaq  qabiliyyəti 

sayəsində təhlükələrdən salamat qurtula bilmişdi.

 Az qala, altmış il əvvəl on beş yaşlı arvadı Münirəylə körpə 

oğlu Talalı götürüb Mədinə sarayından qaçanda, əlbəttə, bö-

yük  risk  elədiyini  başa  düşürdü. Amma  getməyə  bilməzdi, 

doktor Veysman məktubunda yeni hədəflər göstərmişdi: Bri-

taniya Hindistanı parçalamaq ərəfəsindəydi, şimal əyalətləri 

ayrılıb müstəqil dövlət qurmaq yolunda hərəkətə başlamışdı-

lar, o hərəkatın içində olmaq, o dövlətin qurucularıyla yaxın-

laşmaq, nüfuz qazanmaq, mühüm vəzifələr tutmaq ümumi 

işə faydalı olardı.

 Bu da Muhəmməd Əsəddən ötrü şirnikləşdirici, maraqlı, 

həm də şərəfli işiydi: islam dininə xidmət elədiyini o dövlətin 

qurulmasında iştirakı sayəsində bir daha sübut eləyə bilərdi; 

üstəlik,  artıq  Səudiyyə  dövləti  yaranmışdı,  hədəfləri  aydın 

idi, İbn-Səudun yanındakı missiyası da başa çatmışdı.

---

588

 Qoca o çətin, təhlükəli, yorucu səfərin təfərrüatlarını hələ 

də  xatırlayırdı.  Ərəb  torpaqlarından  çıxandan  sonra  bədəvi 

görkəmini dəyişməli, iranlıya çevrilməli oldu. İranın sərhədini 

ilahiyyatçı kimi keçdi, maşınla, qatarla, arabayla, piyada gəlib 

Kəraçiyə çatmağı aylar çəkdi.

 Düzdü, mühitə alışanacan, özünü tanıdanacan bir müddət 

içinə çəkilib gözləməli oldu: artıq uzaq Almaniyada nasional-

sosialistlər hakimiyyətə gəlmişdilər, dünya nəfəsini udub Fü-

rerin  bundan  sonra  hansı  addımlar  atacağını  gözləyirdi. 

Şübhəsiz, tarixin dönüş məqamlarından biriydi, Muhamməd 

Əsəd belə bir vaxtda Kəraçidə olmasından incik deyildi. Düz-

dü, ölkənin əsl sahibləri olan ingilislərlə çətin dil tapdı: hey 

məqsədi, məramıyla maraqlanırdılar; üç il əvvəl şair, ilahiy-

yatçı, filosof Muhamməd İqbal Müsəlman Liqası qurmuşdu, 

Liqanın  üzvləri  əvvəlcə  Hindistan  daxilində  federasiya 

istəyirdilər, sonra Pəncab, Sind, Bəlucistan və quzey-günba-

tan əyalətlərindən ibarət müstəqil dövlət tələb eləməyə başla-

dılar. Hələ Kembric universitetinin tələbəsi Çaudhuri Rəhmət 

Əlinin ölkənin adıyla bağlı təklifi də qəbul olunmuşdu: PA-

KİSTAN, yəni P – Pəncab, A – əfqanlar, puştunlar, K – Kəşmir, 

S – Sind, TAN – Bəlucistan.

 Kəraçinin bazara və məscidə yaxın hissəsində, ikimərtəbəli 

evin üst qatında üçotaqlı mənzil kirayələdi. Kral İbni Səudun 

səxavətindən hələ bir neçə il qayğı çəkmədən yaşamağa im-

kanı  vardı,  bu  müddətdə  də  yəqin,  doktor  Veysman  onu 

diqqətdən kənarda qoymayacaqdı.

 Elə ilk günlərdən urdu dilini öyrənməyə səy göstərdi...

 Muhamməd İqballa Kəraçiyə gələndən bir il sonra rastlaş-

dı, ona urdu dilində çıxardığı qəzeti redaktə eləməkdə yar-

dım göstərdi, üstəlik, dostunun xahişilə Heydərabada gedib 

iki  il  ərzində  “İslam  mədəniyyəti”  jurnalının  redaktoru  da 

oldu.  O  vaxtdan  da  adı  Pakistan  qurucularının  sırasında 

çəkilməyə başladı... 

 

---

589

***

 1938-ci il Muhamməd Əsədin yaddaşında bir neçə mühüm 

hadisəylə qalmışdı...

 Əvvəla, martın ortalarında Fürerin istəyilə Avstriyanın Al-

maniyaya birləşdirilməsindən xəbər tutdu. Bu ondan ötrü əsl 

sarsıntıydı: Vyanada atası, bacısı vardı, yəqin, kommunistlərə 

və yəhudilərə divan tutmağa hazırlaşan nasistlər onlara rəhm 

eləməyəcəkdilər.  Müsəlman  olmuş  Leodan  üz  döndərsələr 

də, onların taleyi həmişə qəlbini göynədirdi: Leopold Veysin 

Muhamməd Əsədə çevrilməsinin əsl səbəbini bir daha onlara 

başa  sala  bilməyəcəkdi.  İkincisi,  o  il  aprelin  iyirmi  birində 

Muhamməd  İqbal  Haqqın  rəhmətinə  qovuşdu,  arzuladığı 

müstəqil Pakistanı görmədən bu dünyayla vidalaşdı. Üçün-

cüsü, elə o günlərdə Muhamməd Əli Cinnəylə tanış oldu. İq-

balın ölümündən sonra Cinnə Müsəlman Liqasının rəhbərinə 

çevrilmişdi, belə bir nüfuzlu adamın yanında olmağa dəyərdi.

 Həmin ilin yayında da tale onu Ömər-Rolf fon Ehrenfelslə 

görüşdürdü. Ömər-Rolf Leopold Veysi – Muhamməd Əsədi 

hələ “Frankfurter Algemaine Zeitunq” qəzetindəki yazıların-

dan  tanıyırdı,  “Qeyri-romantik  Şərq”  kitabını  da  oxumuşdu, 

Yaxın Şərqdə qələmə aldıqlarından da xəbəri vardı, Kəraçidə 

olduğundan təsadüfən öyrənib burda ləngimək, onu axtarıb 

tapmaq qərarına gəlmişdi, Güney Hindistana yollanmazdan 

əvvəl ondan bəzi məsləhətlər almaq ümidindəydi. Ömər-Rolf 

Əsəd bəy barədə eşitdiklərini də sözarası çatdırdı: eşitdiyinə 

görə, Vyanadan çıxmağa bacarıb, indi hardasa İsveçrədə, ya 

İtaliyadadı.

 “Ümüdvaram ki, sağ-salamatdı, – Muhəmməd Əsəd eşit-

diklərindən kədərlənsə də, ümidlə dilləndi. – Onun kitabla-

rının bir çoxunu oxudum, öz vəzifəsini çox gözəl yerinə ye-

tirir”.

  “Qeyri-adi  ağıl  sahibidi,  –  Ömər-Rolf  “vəzifə”  sözünü