Nizami SÜleymanov

§ 9.2. Ədəbiyyat 
 
XVI yüzillikdə türk dilinin dövlət, saray və diplomatiya 
dilinə çevrilməsi ədəbi dilimizi daha da zənginləşdirdi. Xətai, 
Həbibi, Füzuli, Qövsi, Məsihi və bir çox başqaları türkcə yazıb-
yaradırdılar. Həmin dövrdə farsca və başqa dillərdə yazılmış 
əsərlər türkcəyə tərcümə edilirdi. 
XVI-XVII yüzillərdə Səfəvi hökmdarları türk dilində 
məktublar yazırdılar, həmçinin bir sıra xarici dövlət başçıları 
Səfəvi şahlarına türkcə məktublar göndərirdilər. Bunun başlıca 
səbəbi Səfəvi dövlətində Azərbaycan ədəbi türk dilinin aparıcı 
yer tutması, bu dövlətlə yanaşı Osmanlı dövlətinin qüdrətli 
siyasi- mənəvi faktora çevrilməsi, Baburlu və Şeybani Türk 
dövlətlərinin varılığı idi. 
Səfəvi şahları özləri Azərbaycan türkcəsində şerlər yazır 
və bu dildə yazanlara qayğı göstərirdilər. Azərbaycan xalqının 
tarixinə görkəmli dövlət xadimi və istedadlı bir şair kimi daxil 
olmuş Şah İsmayıl Xətainin ədəbi irsi Azərbaycan dilində 
yazılmış “Divan”dan, ibrətamiz mənzumələrdən, lirik qoş-
malardan, “Nəsihətnamə” adlı məsnəvidən və “Dəhnamə” poe-
masından ibarətdir. Xətai üç dildə şeir yazmaq qabiliyyətinə 
malik olsa da, əsasən Azərbaycan xalqının ədəbi-bədii irsini 
mənimsəmişdir. 
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı tarixində Füzulinin 
yaradıcılığı müstəsna yer tutur. Onun əsərləri dərin məzmunu 
ilə Azərbaycan xalqının ictimai və bədii fikir xəzinəsində yeni 
bir mərhələnin başlanğıcıdır. F üzuli Azərbaycan mədəniyyə-
tinin çoxəsrlik ədəbi ənənələrini mənimsəmiş, onları inkişaf 
etdirmiş, ədəbiyyatımıza yeni məzmun, bədii keyfiyyət gətir-
mişdir. 
I Şah İsmayıl 1508-ci ildə Füzulinin yaşadığı İraq əra-
zisini ələ keçirmiş, 1510-cu ildə Şeybani hökmdarını məğlub 
etmişdi. Bu hadisədən bir neçə il sonra Füzuli “Bəngü Badə” 
əsərini Səfəvi hökmdarına təqdim etmişdi. Füzuli Osmanlı 

---

195 
sultanı Süleyman Qanuni 1534-cü ildə Bağdada daxil olanda 
dünya ədəbiyyatı incilərindən biri olan “Leyli və Məcnun” 
poemasını ona təqdim etmişdir. Sultan Süleyman tərəfindən 
təyin edilmiş ayda 9 ağça təqaüdü ala bilməyən şair “Şika-
yətnamə” əsərini yazdı. Onun yaradıcılığında divanlar, poema-
lar və nəsr əsərləri mühüm yer tutur. 
XVII yüzillikdə yaşamış şairlərdən Saib Təbrizinin, Qovsi 
Təbrizinin yaradıcılığı ədəbi irsimizin zənginləşməsində 
müəyyən rol oynamışdır. Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatı yazılı 
poeziya ilə yanaşı, folklorun müxtəlif forma və janrlarının geniş 
inkişafı ilə səciyyəvidir. I Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində 
Azərbaycan dilində yazan aşıq və şairlər sarayın himayəsindən 
bəhrələnirdilər. I Şah Abbasın sərəncamı ilə Azərbaycan 
məsəlləri və atalar sözləri toplanmışdı. 
XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Osmanlı 
müharibələri xalqın mədəni inkişafı prosesinə sarsıdıcı zərbə 
vursa da dəyərli qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarının tam 
şəkildə təşəkkülü XVI əsrin sonu XVII əsrin başlanğıcına 
təsadüf edir. Xalq yaradıcılığının qüdrətli məhsulu hesab edilən