Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti meliyeva shohida maksudovna

Jihoz:
kichik hamjmdagi o‘yinchoqlar to‘plami. 
Ko‘rsatma:
Tekshiruvchi oldindan tayyorlab qo‘yilgan o‘yinchoqlarni 
bolaga ko‘rsatmagan holda turli joylarga yashirib qo‘yadi. So‘ng bolani chaqirib 
shunday deydi: “Sehrgar bu xonaga bir necha kichik sovg‘alarni sehrlab yashirib 
qo‘ygan va mana bu maktubni tashlab ketgan. U bizga sehrlangan sovg‘alarni 
topishda yordam beradi. Biz birgalikda ularni izlab topishimiz kerak, men ularni 
qayerdaligini maktubdan o‘qib beraman, sen esa ularni izlab topasan. Xo‘sh, 

---

54 
birinchi sehrlangan sovg‘a stolning o‘ng tepa tortmasida, ... ”. Agar bola 
qiyinchiliklarga duch kelsa, unga yo‘naltiruvchi savol va ko‘rsatmalar beriladi.
2. Eksperimental tadqiqotning ta’kidlovchi bosqichining natijalari 
Ta’kidlovchi eksperiment Toshkent shahar Sergeli tumani 353-sonli 
maxsus maktabgacha ta’lim muassasasida o‘tkazildi. Eksperimentga 6-7 
yoshdagi 10 nafar maktabgacha yoshdagi aqli zaif tarbiyalanuvchilar jalb etildi.
Eksperimental tadqiqotning ta’kidlovchi bosqichini amalga oshirish 
natijasida bolalarda bir qator ikkilamchi nutq kamchiliklari ko‘zga tashlandi. 
Ta’kidlovchi tadqiqot natijalarini tahlil etish asosida aqli zaif bolalarni nutqini 
shakllanishi orqada qolishi bilan birga nutqga ehtiyoj tug‘diruvchi omillarni ham 
shakllanmaganligi ko‘zga tashlandi. Jumladan, mo‘ljal olish xatti-harakatlarini 
shakllanmaganligi, 
atrofdagilarga 
qiziqishni 
va 
predmetli 
faoliyatni 
rivojlanmaganligi ham shular jumlasidandir. Mazkur barcha muhim omillar 
nutqni mazmuniy tomonini hamda grammatik qurilishini rivojlanishiga negiz 
bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, bolalarda kattalar nutqiga taqlid sust tarzda 
namoyon bo‘lishi kuzatildi. Ko‘p hollarda bolalar vaziyatli ko‘rsatmalarga javob 
reaksiyasini ko‘rsatmadilar, qaratilgan nutqni ohangiga e’tibor qaratib, 
mazmuniga diqqat qilmadilar.
Aqli zaif bolalar uzoq muddat davom etuvchi nutqga kam e’tibor 
qaratishdi. Aksariyat tekshiriluvchilar nutqni yetarli darajada diqqat bilan 
tinglamay, natijada javob berishni kechikish bilan boshladilar.
Birinchi tekshiruv metodikasi bo‘yicha topshiriqni bajarishda aksariyat
bolalar zebra, begemot kabi hayvonlarni reja asosida tasvirlar berishda 
qiyinchiliklarga duch kelishdi. Topshiriqni bajarishda bolalar qisqa jumlalardan, 
sodda gaplardan foydalanishdi. Hech qaysi tekshiriluvchi topshiriqni bajarishda 
aniq, ravon, o‘zaro bog‘langan javob bera olmadi. 2 nafar tekshiriluvchi 
topshiriqni bajarishda to‘g‘ri, lekin to‘liqsiz javob berishdi, 6 nafar bola 
topshiriqni yo‘naltiruvchi savollar asosida bajarishda, 2 nafar bola o‘zaro 
bog‘liq bo‘lmagan, amorf so‘zlardan iborat javoblar berishdi. 

---

55 
Ikkinchi topshiriqni bajarishda bolalar real predmetlarni taqqoslashda 
multisensor yondashuv mavjudligi hamda tayyor nutqiy andozadan foydalanish 
imkoniyati borligi sababli, nisbatan yaxshiroq natijalar ko‘rsata olishdi. 
Topshiriq bajarishda 1 nafar bola to‘liq, aniq va o‘zaro bog‘langan javoblar bera 
oldi, 3 nafar tekshiriluvchilar to‘g‘ri, lekin noto‘liq javob berishdi, qolgan 
bolalar topshiriqni bajarishda antonimlar, rang va shakl bilan bog‘liq leksik 
kamchiliklar bilan bog‘liq qiyinchiliklarga duch kelishdi.
Uchinchi tekshiruv metodikasi ikki bo‘limdan iborat bo‘lib, topshiriqni 
birinchi bo‘limi nisbatan sodda bo‘lib, tekshiriluvchilar yo‘naltiriluvchi savollar 
asosida topishmoq matnini tuzish taklif etildi. Aksariyat, bolalar topshiriqni
bajarishda bevosita namunaga asoslangan holda bir qator xatolarga yo‘l 
qo‘yishdi. Ba’zi bolalar berilgan predmetlarni tasvirlashda mazkur predmet 
haqida noto‘liq, fragmentar tasavvurlarga egaligi ko‘zga tashlansa, ba’zi bolalar 
bevosita lug‘at boyligini kambag‘alligi bilan bog‘liq qiyinchiliklarga duch 
kelishdi.
Uchinchini ikkinchi qismini bajarishda aksariyat bolalar predmetlararo 
munosabarlar va bog‘lanishlarni tashkil etishda qiyinchiliklarga duch kelishdi. 
Faqar 3 nafar tekshiriluvchigina yo‘naltiruvchi savollar asosida topshiriqni 
bajara olishdi. 2 nafar tekshiriluvchilar yordam asosida qisqa jumlalardan iborat 
topishmoq tuza oldilar. Qolgan tekshiriluvchilar topshiriqni bajara olmadilar.
To‘rtinchi tekshiruv metodikasi bo‘yicha topshiriqni bajarishda aksariyat 
bolalar yil fasllarini to‘g‘ri javob berishdi, ammo yil fasllarini xususiyatlari bilan 
bog‘liq tabiat o‘zgarishlarini aniq, to‘liq va o‘zaro bog‘langan tarzda tasvirlab 
berishda qiynalishdi. 1 nafar tekshiriluvchi nisbatan to‘liq va bog‘langan javob 
bera oldi, 2 nafar bola to‘g‘ri, lekin noto‘liq javoblar berishdi, 4 nafar bolalar 
yil fasllaridagi tabiat xususiyatlari tasvirlashda yo‘naltiruvchi savollardan 
foydalanishdi, 2 nafar bola faqatgina yil fasllarini nomlab berib, ularni 
tasvirlashda qiyinchiliklarga duch keldi. 1 nafar bola topshiriqni bajarishda 
qiyinchiliklarga duch keldi.

---

56 
Beshinchi o‘yin metodikasini bajarishga kirishishda aksariyat bolalar 
katta qiyinchiliklarga duch kelishdi. 3ta bola topshiriqni faqatgina yo‘naltiruvchi 
savollar va shaxsiy tajribaga asoslangan holda bajara olishdi, 5ta bola 
topshiriqni bajarish vaqtida ko‘rsatma va yo‘naltiruvchi savollardan to‘g‘ri 
foydalana olishmadi. Qolgan bolalar topshiriqni bajarishdan bosh tortishdi.
Oltinchi “Kesma rasmlar” metodikasini bajarishda 1ta tekshiriluvchi 
syujetli ketma-ketlikka ega beshta rasmni to‘g‘ri, ketma-ketlikda joylashtirib, 
qisqa hikoya tuzib bera oldi. 1ta tekshiriluvchi rasmlarni to‘g‘ri ketma-ketlikda 
joylashtirib berdi, lekin hikoya tuzib bera olmadi. 6ta tekshiriluvchilar 
topshiriqni yo‘naltiruvchi savollar va ko‘rsatmalar asosida bajara olishdi. 
Qolgan bolalar topshiriqni bajarishda xatolarga yo‘l qo‘yib, ko‘rsatma va 
yo‘naltiruvchi savollardan foydalana olmadilar.
Yettinchi “Syujetli rasmlar” metodikasini bajarishda topshiriqni “a” va 
“b” variantlarini aksariyat bolalar ko‘rsatma va yo‘naltiruvchi savollar asosida 
bajara olishdi. Yaqqol mazmunli syujetli rasmlar seriyasini (“v” band) ikki nafat 
bola to‘g‘ri ketma-ketlikda joylashtirib berib, qisqa hikoya tuzib bera oldilar. 
Qolgan bolalar topshiriqni mazkur bandini bajarishda ko‘rsatma va 
yo‘naltiruvchi savollardan foydalanishdi. Topshiriqni “g” va “d” topshirig‘ini 
bajarishda bolalar katta qiyinchiliklarga duch kelishdi. Aksariyat bolalar 
topshiriqni bajara olmadilar. 
Sakkizinchi “Geometrik o‘yinlar” metodikasini bajarishda tekshiriluv-
chilarning aksariyati katta qiziqish namoyish etdilar. 3ta tekshiriluvchi 
topshiriqni ijobiy tarzda bajara oldi, 6ta bola topshiriqni ko‘rsatmalar va 
yo‘naltiruvchi savollar asosida bajara oldi. 1ta tekshiriluvchi topshiriqni 
bajarishda logopedning bevosita yordami bilan bajara oldi.
To‘qqizinchi “Ko‘p, oz, barobar” o‘yin metodikasi guruhli tarzda 
o‘tkazilib, og‘zaki bog‘langan nutq rivojlanganlik darajasini, matematik 
tassavvurlarni rivojlanish darajasini, tafakkur va nutq rivojlanish darajalarini 
o‘zaro mosligini tekshirishga qaratilgan edi. Mazkur topshiriqni bajarishda 
bolalar ko‘rsatmalarni tinglash mobaynida diqqatlarini jamlay olmaganliklari 

---

57 
sababli, topshiriqni dastlabki qismida ko‘p xatoliklarga yo‘l qo‘yishdi. 
Keyinchalik xatolar soni qisqardi, biroq ba’zi bolalarda xatolar soni o‘zgarmay 
qoldi. Biz xar bir bolani yo‘l qo‘ygan xatolarini aniqlagan xolda, olingan 
natijalarni to‘g‘ri javob va xatolarga nisbatan baholadik. 
O‘ninchi 
“Rasmli 
domino” 
o‘yin 
metodikasini 
o‘tkazishda 
tekshiriluvchilar o‘yin qoidalarini tushunishga qiynalishdi. Tadqiqotga jalb 
qilingan bolalar juda ham qo‘zg‘aluvchan va tormozlanuvchi ekanligi, 
diqqatlarining tarqoqligi va qiziqishlarining pastligi, intilishning kuchsizligi 
aniqlandi. Bolalarda o‘yin davomida diqqatsizliklari, xotira va kuzatuvchanlikni 
sust rivojlangani, sabab-oqibat munosabatlarni tushunishni qo‘pol buzilganligi 
kuzatildi. 
O‘n birinchi topshiriqda bolalarning og‘zaki bog‘langan nutq 
rivojlanganlik darajasini, o‘zaro sabab-oqibat aloqalari bilan bog‘langan 
hodisalarni tushunish xususiyatlarini tekshirishga qaratilgan bo‘lib, topshiriqni 
bajarishda hech kim mustaqil ravishda bajara olmadi. Ko‘pchilik (7ta) bolalar 
topshiriqni ko‘rsatma va yo‘naltiruvchi savollar asosida katta qiyinchiliklar bilan 
bajara olishdi. 2 nafar bola topshiriqni savol-javob tariqasida, qisqa javoblar 
bilan bajardi. 1 nafar bola topshiriqni bajarishda ko‘rsatma va yo‘naltiruvchi 
savollardan to‘g‘ri foydalana olmadi.
O‘n ikkinchi “Jonli sur’at” o‘yin metodikasi guruhli tarzda o‘tkazilib, 
og‘zaki bog‘langan nutq rivojlanganlik darajasini, ko‘rish idrokini, diqqatini 
rivojlanish darajasini, kuzatuvchanlik, xotirasini rivojlanish darajalarini 
tekshirishga 
qaratilgan. 
Mazkur 
topshiriqni 
bajarishda 
bolalardagi 
kuzatuvchanlik, xotira va bog‘langan nutqni rivojlanish darajasi, diqqatsizligi 
bilan bog‘liq kamchiliklar yaqqol ko‘zga tashlandi. 2 nafar bola o‘z 
o‘yinchog‘ini nisbatan keng tasvirlab bera oldi, 4 nafar bola topshiriqni 
yo‘naltiruvchi savollar asosida bajardi. 2 nafar bola savollarga qisqa bir-ikki 
so‘zli jumlalar bilan javob berishdi.
O‘n uchinchi topshiriqni bajarishda bolalar predmetli rasmlar asosidagi 
ma’no jihat bir-biriga yaqin so‘zlarni eslab qolishda qiyinchiliklarga duch 

---

58 
kelishmadi. Biroq topshiriq murakkablashib, so‘zlar miqdori oshirilgan sari, 
xatolar soni ko‘payib bordi. Bolalar 10 ta so‘z juftligidan 3-4 tasini to‘g‘ri 
nomlay oldilar. Aksariyat bolalar topshiriqni bajarish davomida lug‘at boyligini 
kambag‘alligi, qisqa muddatli xotirani rivojlanmaganliklarini namoyon etdilar.
Yakuniy o‘n to‘rtinchi topshiriqni amalga oshirish davomida aqli zaif 
bolalarning impressiv nutqini tushunishdagi yaqqol kamchiliklar namoyon 
bo‘ldi. Mazkur kamchilik diqqatini, kuzatuvchanlik, xotirasini rivojlanish 
darajasini, ko‘makchilarni tushunish darajasi, nutqning leksik-grammatik 
tomoni rivojlanishini orqada qolganligi asosida yuzaga kelib, aqli zaif bolalarda 
nutqiy ko‘rsatmalarni tushunish va u asosida topshiriqni bajarish jarayonida 
ko‘p xatoliklar yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Topshiriqni 1tagina tekshiriluvchi 
hech qanday yo‘naltiruvchi savollarsiz, 2ta tekshiriluvchi to‘g‘ri, lekin bir necha 
xatolar bilan bajara oldi. 4ta tekshiriluvchi topshiriqni so‘zli ko‘rsatmani bir 
necha bor takrorlash va qo‘shimcha ko‘rsatmalar berish asosida bajara olishdi. 
3ta bola tekshiruvni bajarishda ko‘rsatmani oxirgacha tinglamay, diqqatini bir 
joyga jamlay olmasliklari oqibatida topshiriqni ko‘pgina xatolar bilan, 
yo‘naltiruvchi savollar va qo‘shimcha ko‘rsatmalar asosida uddalay olishdi. 2ta 
tekshiriluvchi bir necha muvaffaqiyatsiz urinishlardan keyin topshiriqni 
bajarishdan bosh tortishdi.