Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

 
4. Mehnat ta`limi jarayonida amaliy mashg’ulotalarni tashkil etish 
bosqichlari. 
Laboratoriya mashg’ulotlarida har bir dars jarayonini tashkil etish, uni olib 
borish, darslarni tahlil va muhokama qilish, hamda muhokama qurollarini yozish 
yo’l-yo’riqlari bilan tanishish uchun dastlabki laboratoriya mashg’ulotida har bir 

---

217 
talabaga bittadan mavzu beriladi va navbati bilan har bir dars o’tadi va qolgan 
o’rtoqlari, metodika o’qituvchisi bilan birgalikda bu darsni tahlil etib boriladi. Dars 
tugagach, metodist o’qituvchi rahbarligida o’tilgan dars muhokamasi o’tkaziladi. 
Darsni kuzatish davrida qolgan lar ikki vazifani bajarishadi.
1.
Kuzatilayotgan darsda qatnashgan sinf o’quvchisi sifatida “o’qituvchi ” 
topshiriqlarini bajaruvchi rolini o’ynaydi. 
2.
Qolgan talabalar kuzatuvchi sifatida “o’qituvchi”ning darsini tahlil etib 
boradi. 
Dars o’tuvchi mashg’ulot boshlanishidan 1-2 kun oldin darsni olib borish 
bo’yicha metodist o’qituvchidan kerakli yo’l-yo’riqlarni, metodik yordamni 
maslahat sifatida olgan bo’lishi va dars rejasi hamda konspektni tayyorlab, 
tasdiqlatishi zarur. 
Dars davomida metodist o’qituvchi tomonidan hech qanday yo’l-yo’riq va 
ko’rsatmalar berilmaydi. 
Dars davomida o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni baholashda quyidagicha 
yondoshilinishi kerak. 
1.Oldingi mavzuni takrorlash va yangi mavzuni mustahkamlash hamda 
amaliy ishlar jarayonida o’quvchilar o’qituvchidan metodik harakterdagi savollar 
so’ralmaydi, lekin mavzu mazmuni so’ralib unga qo’yilgan baho metodikadan 
qo’yiladigan bahoga teng kuchli deb qaraladi. Chunki darsni ilmiylik tamoyili 
asosida tahlil eta bilish uchun uning mazmuni va mohiyatini talaba aniq bilishi 
birinchi shart hisoblanadi. 
2.O’qituvchi o’ziga yaqin (o’quvchi)ga qo’yiladigan bahoni yuqori yoki 
past qo’yishi ham mumkin. Ammo dars muhokamasi davrida o’quvchiga qo’ygan 
bahosini yetarlicha asoslab berishi talab etiladi. Aks holda bu o’tgan darsi uchun 
o’zi oladigan bahosiga salbiy ta`sir etadi. 
Dars tugashi bilan har bir dars tahlili varaqasining “fikr va mulohazalar” 
grafasida fikr va mulohazalarini ifodalab bo’lgach, o’tilgan dars maqsadi, uning 
yutuq kamchiliklarini hisobga olgan holda 5 ballik sistemada dars o’tuvchining 
bahosini yozib qo’yishi talab etiladi. 

---

218 
Mehnat ta`limining barcha sinflar bo’yicha barcha mavzularni o’qitish 
metodikasi bilan tugal ravishda tanishib chiqish uchun vaqt etarli emas. SHu 
sababli ularning harakterli tomonlarini o’zida aks ettiruvchi ayrim bo’lim va 
mavzular tanlanadiki, ko’pgina mavzular mazkur mavzu yoki bo’limda 
ko’rsatilgan metodika asosida tashkil etiladi va o’tiladi. 
Laboratoriya mashg’ulotlarining asosiy qismi dars tahlili hisoblanadi. Bunda 
dars tahlili asosida dars o’tgan o’qituvchining yutuq va kamchiliklarini ko’rsatish 
asosida ushbu mavzuni qanday o’qitish kerak ekanligi-metodik jihatdan ishlab 
chiqiladi. Dars muhokamasi dastlab dars o’tgan o’qituvchining o’z dars oldiga 
qo’yilgan maqsad va unga erishilganlik darajasi hamda ayrim kamchilik, yutuqlari 
haqidagi so’zi bilan boshlanadi.
So’ngra har bir talaba o’z tahlilini bayon qilib darsni baholaydi. Dastlabki 
3-4 talaba keyin chiqqan talaba tahlilda qatnashgan talaba lar fikrlarini ham tahlil 
etib o’z izohini berishi talab etiladi. 
Tahlil so’ngida dars o’tgan o’qituvchi talabaga so’z beriladi va ko’rsatilgan 
kamchiliklar haqida o’z fikrini aytadi. So’ngra metodist o’qituvchi barcha 
tahlillarni umumlashtirib darsni baholaydi va mazkur mavzuni o’qitishni qanday 
tashkil etish va olib borish yo’l-yo’riqlarini tushuntirib beradi. SHu bilan bir 
vaqtda dars muhokamasida qatnashga barcha talabalar ham baholanadi va 
muhokama qaroriga imzo chekiladi. 
Darslarni tashkil etish va olib borish bo’yicha yo’l-yo’riqlar 
1.Dars davomida dars jarayonining boshqaruvchisi va javobgari ham sizning 
o’zingiz. 
2.Dars davomida o’qitvchiga berilgan barcha huquq va imtiyozlarga egasiz. 
3.Darsni qat`iy oldindan belgilangan reja asosida olib boring. Ayrim holda 
sharoit taqozosi bilan rejadan chetga chiqib ketish mumkin bo’lsa, darsdagi 
sistemalilik va maqsaddan chetlashmaslikka harakat qiling. 
4.Dars boshlanguni qadar barcha kerakli jihozlarni tayyorlab qo’ying. 
5.Dars qismlari bo’yicha yo’l-yo’riqlar. 

---

219 
1) Salomlashish. Umuminsoniy qadriyatlarga suyangan holda mahalliy, 
milliy-etnografik hususiyatlarni ko’zda tutgan holda amalga oshirilsin. 
2) Davomatni aniqlash. Bu ishlarni amalga oshirishning bir necha xil 
ko’rinishlari bo’lib, uni to’g’ri tarnlang. Bu varianlar: 
a) jurnal orqali davomatni aniqlash; 
b) navbatchi orqali davomatni aniqlash; 
v) navbatchidan yo’qlar ro’yhatini talab etish yo’li bilan; 
g) o’qituvchi tomonidan ko’z yugurtirish yo’li bilan; 
d) oldingi mavzuni takrorlash jarayonida; 
Bu ko’rinishlarni turli sharoitda turlicha qo’llash mumkin. 
3) sinfning dars o’tishga tayyorgarligini tekshirishda ushbu darsni olib 
borish uchun qanday jihozlar o’qituvchi uchun va o’quvchilar uchun zarur hamda 
ularning mavjudligi, o’quv xonasining dars o’tishga tayyorligi (yoritilganlik, 
sanitariya-gigienik va texnika xavfsizligi talablariga javob berishi) tekshiriladi. 
Zaruriyat sezilsa, ular tartibga solinib, so’ngra dars boshlanadi. 
4) oldingi mavzuni takrorlashdan maqsad faqat o’quvchilar bilimini 
baholashdan iborat bo’lmay, balki yangi mavzuni o’rganishga zamin tayyorlash, 
ta`lim jarayonida o’qitish shakl va metodlarini nechog’li to’g’ri tanlanganligini 
hamda pedagogik faoliyatingizdagi ayrim kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlash va 
bundan keyin bu kamchiliklarni yo’qotish maqsadlarida ham amalga oshiriladi. 
Oldingi mavzuni takrorlashning ham bir necha ko’rinishlari mavjud bo’lib, 
har bir mashg’ulot uchun ular turlicha ahamiyat kasb etadi. Oldingi mavzuni 
takrorlash uchun tuzilgan savollar qisqa, tushunarli va aniq bo’lishi bilan bir 
vaqtda har bir ketma-ket keladigan savollar bir-biriga mantiqan bog’langan, 
izchillikda bo’lsin. 
Ayrim hollarda o’quvchilar javoblari sizni qoniqtirmasa, oldingi dars o’z 
vaqtida o’qituvchi tomonidan qisqacha takrorlanishi va yangi mavzuga bog’lanishi 
talab etiladi. Bunday holning bir necha bor takrorlanishi ko’pincha o’qitish shakli 
va metodlarining noto’g’ri tanlanganligi oqibatida kelib chiqadi. Shu sababli o’tish 
shakl va metodlarini tanlashga jiddiy ahamiyat berish kerak. 

---

220 
Oldingi mavzularni takrorlashda vaqtdan o’ta unumli foydalanish 
metodlarini qo’llash talab etiladi. 
5) yangi mavzuning bayoni. Bunda ishlab chiqilgan reja bo’yicha o’quv 
materialining o’quvchilarga etkazilishi talab etiladi. Yangi mavzu mazmuni 
oldingi mavzu mazmuni bilan bog’lanishi talab etilsa-da har bir dars mashg’ulotida 
o’quvchilarga etkaziladigan bilim, malaka va tushunchalar mohiyati jihatidan 
yakunlangan, tugal bo’lgan umumiy ta`lim tizimining kichik bir qismi sifatida 
bo’lmog’i kerak. 
Dars mobaynida o’quvchilarga namoyish etiladigan ko’rgazmali qurollar, 
natural ob`ektlar o’z vaqtida o’quvchilarga ko’rsatilishi talab etiladi. O’qitishning 
texnikaviy vositalari qo’llanilishida ortiqcha shovqin yoki darsga xalaqit beruvchi 
elementlar bo’lmasligi kerak. Har bir o’quv filmlari yoki magnitofon lentalari
mashg’ulotgacha eshitib yoki ko’rib chiqilgan bo’lib, dars davomida kerakli 
vaqtdagina undan foydalanish tavsiya etiladi. 
Dars davomida quyidagilarga ahamiyat berishingiz talab etiladi: 
-
O’qituvchi sifatida tashqi ko’rinishingiz (kiyimlarning bejirimligi, soch va 
soqollarning holati, kiyim tugmalari qadalganligi, ...)
-
Nutqingiz (nutqingizdagi ohang, tutilmay so’zlashingiz), hozirjavobligingiz, 
fikrlarni sistemali va izchil bayon eta bilishingiz, tanlagan misollardan o’z o’rnida 
aniq foydalanish hamda qo’llay bilishingiz; 
-
Tushuntirishda mavzu mazmunini noma`lumdan ma`lumga, osondan 
qiyinga, soddadan murakkabga tomon yo’nalishdagi izchillikning ta`minlanishi; 
-
Chizma 
va 
eskizlarni 
tayyorlashni 
tushuntirish 
usullarini 
va 
texnologiyasining tushunarli bo’lishiga; 
-
bir vaqtning o’zida dars mazmunini bayon qilish va o’quvchilar faoliyatini 
kuzatib borish qobiliyatingiz va uni amalda qo’llay bilishingiz;
-
Pedagogik nazokatni amalga oshirishda o’quvchilar bilan bo’lgan 
muomalangiz, qat`iylik va samimiyligingiz turli holatlarda o’zingizni tuta 
bilishingiz va uddaburonligingiz; 
-
Ish jarayonini to’g’ri va aniq ko’rsata bilishingiz; 

---

221 
-
Darsni metodik jihatdan to’g’ri tashkil eta bilishingiz va amalga 
oshirishingiz; 
-
Ilmiylik tamoyili va ta`limning politexnik xarakterini nechog’lik amalga 
oshira bilishingiz; 
-
Ta`lim va tarbiya 
бирлиги
tamoyilini amalga oshirishdagi faoliyatingiz; 
-
Dars maqsadini to’g’ri tanlay bilishingiz va dars so’ngida bu maqsadga 
erishganlik darajangiz; 
-
To’g’ri va teskari aloqani to’g’ri va o’z o’rnida qo’llay bilishingiz; 
-
Tanlangan metodlarni o’z o’rnida va samarali qo’llay olishingiz; 
-
Darsni yakunlashingiz, asbob-uskunalarni o’z o’rniga joylashtirish va xonani 
yig’ishtirish;
Yangi mavzuni mustahkamlashda ham oldingi mavzuni takrorlashdagi 
metodlar va talablar qo’llanilishi mumkin. Bunda yangi mavzuni nechog’li 
samarali o’qitganingiz o’z ifodasini topadi. 
Shu sababli bu bo’limda o’quvchilar bilim va malakalarini baholash bilan bir 
vaqtda kelgusi dars rejasi uchun dastlabki kerakli ma`lumotlarni olishingiz 
mumkin. 
7.O’quvchilarni baholash va uyga vazifa berishda bahoning ob`ektivligini 
ta`minlashga harakat qiling. Baholashda kichik bir savol bilan o’quvchi bilimini 
baholashdan chetlashing. Har bir nazariy darslarda kamida 4-5 o’quvchini 
baholashga ulguring. 
Amaliy mashg’ulotlarda esa 100% o’quvchilarni baholab borish talab etiladi. 
Baholashda o’quvchining barcha faoliyatini hisobga olgan holda baholash 
talab etilgan taqdirdagina ish o’rnini tashkil etishi, xavfsizlik texnikasi qoidalariga 
amal qilishi, savollarga to’g’ri va aniq javob berishi, hayotiy misollar keltira bilishi 
asbob-uskunalardan to’g’ri foydalanishi, mehnat madaniyati va h.k. 
O’quvchiga bu faktorlar hisobga olinayotganini tushuntirgan taqdirdagina 
bahoning tarbiyaviy xarakteri ochiladi. Aks holda “keyingi darsda yana ham yaxshi 
harakat qilgin, ishlagin, hozir “4” baho qo’yaman” deyish bilan bahoning 
tarbiyaviy xarakteri ochilmaydi.

---

222 
Albatta, bunday yondoshishda o’quvchi xulqiga beriladigan baho bilan 
ilmiga beriladigan bahoni farqlash talab etiladi. 
Darsda o’quvchining bilim va malakasiga baho beriladi. Uyga beriladigan 
vazifa aniq bo’lib, kerak bo’lsa, qisqa yo’llanma berish talab etiladi.
Dars kuzatuvchi talabalar ikki vazifani bajarish haqida biz yuqorida so’z 
yuritgan edik. Undagi birinchi vazifa o’qituvchi tomonidan tashkil etiladi va 
boshqariladi. Ikkinchi vazifa dars tahlilini amalga oshirishdir.Dars tahlili mazmuni 
jihatidan uch xil ko’rinishga ega: 
Dars tahlili 
№ 
Metodik tahlil 
Psixologik tahlil 
Pedagogik tahlil 
1. 
Darsning tuzilishi 
Nutqi 
Ta`lim va tarbiya 
birligi 
2. 
Dars mazmuni 
Diqqati 
Pedagogik odobning 
amalga oshirilishi 
3. 
O’qitish shakli 
Fikrlash qobiliyati 
Darsning sistemaliligi 
va izchilligi 
4. 
O’qitish metodi 
O’quvchilarga 
tushuntirishdagi faoliyati 
Didaktik qoidalarga 
amal qilinganligi 
5. 
Dars maqsadi 
Qobiliyati 
6. 
O’qitishda ko’rgazma qurollar 
O’quvchi temperamentini 
aniqlash va unga mos ravishda 
yondashish 
7. 
O’qitishning texnik vositalari 
O’quvchilar harakterini 
aniqlash va unga mos ravishda 
yondashilganligi 
8. 
Darsning ilmiyligi 
9. 
Darsning politexnik harakteri 
10. 
Ish ob`ektining tanlanilishi 
11. 
Ish jarayonini namoyish etish 
12. 
Xavfsizlik texnikasi va 
sanitariya-gigienik qoidalarga 
rioya qilish 
13. 
Usul va metodlardan to’g’ri va 
o’rinli foydalanish.Psixologik 
taxlil ilovada to’liqroq 
yoritilgan. 
Lekin dars tahlili jarayonida ular bir butun mujassamlashgan holda 
ifodalanadi. Kuzatish natijalari dars jarayonida quyidagi jadvalga qayd qilib 
boriladi . 

---

223 
9-jalval 
№ Dars 
o’tuv
chi 
Sinfi 
Fani 
Mavzu 
Sana 
Darsning 
borishi 
Darsning 
kamchiligi 
Darsning 
yutug’i 
Fikr 
va 
muloh
azalar 
Uyga 
vazifa 
O`qu
vchil
arni 
bahol
ash 
Jadvalni to’ldirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Darsning borishi: bu ustunni to’ldirishda o’qituvchining barcha faoliyatini 
senariy sifatida yozish talab etiladi. Bunda o’qituvchi talabaning o’quvchilar bilan 
salomlashishidan, ya`ni darsning tashkiliy qismidan tortib, xayrlashib chiqib 
ketgunigacha, ya`ni dars yakunigacha bo’lgan faoliyati mazmuni va o’qituvchining 
yozdirgan konspekti va chizmasi, o’qitish usul va metodikasi – barchasi batafsil 
yoziladi. 
Davomatni aniqlash qanday amalga oshirildi? Oldingi darsni takrorlashda 
qaysi savollar berildi va uning qisqacha javobi qanday bo’ldi?
O’qituvchi qaysi shakl va metodlarda yangi mavzuni oldingi mavzu bilan bog’ladi 
– barchasi batafsil bayon etilishi talab etiladi. 
Shu tariqqa dars tuzilishining barcha qismlari to’liq yoritilishini talab etiladi. 
Darsning kamchiligi: Bu ustunni to’ldirishda darsga qo’yilgan talabdan 
o’qituvchi talabaning chetga chiqish hollari qayd qilib boriladi. Shuningdek, uning 
faoliyatidagi sezgan ayrim kamchiliklaringizni barchasini yozib borasiz. 
Darsning yutug’i: Bu ustunda o’qituvchining yuqori natijalariga erishganligi 
sabablari bayon etiladi. Samarali noan`anaviy metodni ishlab chiqqanligi va uni 
amalda qo’llashi yoki kichik elementlar usulini qo’llay bilganligi ham agar u 
maqsadga erishish uchun kichik bir omil bo’la olsa darsning yutug’i bo’lishi 
mumkin. 
Lekin “salomlashdi”, “davomatni aniqladi”, “ko’rgazmali qurollardan 
foydalandi”, “darsni yaxshi tushuntirdi” kabi ko’rsatmalarni darsni yutug’i sifatida 
qarashimiz mumkin emas. Chunki bular o’qituvchining faoliyatida bajarilishi zarur 
bo’lgan ko’rsatkichlar hisoblanadi. 

---

224 
Darsning yutug’i ularni qanday qilib amalga oshirilganligidan, uning 
mohiyatidan izlanadi. 
Fikr va mulohazalar: Bu ustunda sizning fikringiz bo’yicha ushbu mavzuni 
qanday o’tsa bo’ladi, sharoitni hisobga olgan holda qanday shakl va metodlarni 
qo’llash mumkin, ushbu mashg’ulotdagi qaysi ijobiy tomonlarini o’zlashtirib 
olishni istaysiz, o’zingiz dars o’tganda qanday kamchiliklarga siz ham yo’l 
qo’yishingiz mumkin edi, kabi masalalar yoritilib, darsni “5” ballik sistemada 
baholab qo’yishingiz talab etiladi.